جمهوريت جي نالي ۾ سنڌ سان ٿيندڙ جُٺ!
2008ع ۾ چونڊيل پارليامينٽ جي بحالي، مشرف جو عهدو ڇڏڻ ۽ سندس ايوان صدر مان روانگي سان اهو تاثر مضبوط ٿيو هو ته پاڪستان اندر سول-ملٽري توازن ۾ سويلن طاقتون هوريان هوريان جڳهه والاري رهيون آهن. پهرين ڏينهن کان مڪمل طور سگهاري سيڪيورٽي اسٽيبشلمينٽ سياسي طاقتن کي پنهنجي ماتحت رکندي آئي هئي. هاڻي جڏهن سياسي ڌرين عوامي سگهه سان پنهنجي جاءِ پيدا ڪرڻ شروع ڪئي ته ملڪ جي سمورين جمهوريت پسند قوتن ان تبديليءَ جي آجيان ڪئي. اڳتي هلي ارڙهين ترميم جي منظور ٿيڻ سان صوبن جي آئيني حقن ۽ پارليامينٽ جي سگهاري ٿيڻ سان ان اميد ۾ ويتر جان پيدا ٿي هئي ته هاڻي ملڪ جو آئيندو، جمهوري ۽ آئيني دڳ تي چڙهي چڪو آهي. جنرل ڪياني جو مدو پورو ڪري روانو ٿيڻ ۽ 2013ع ۾ چونڊن وسيلي حڪومت جي تبديلي به ان ويساهه کي مضبوط ڪيو. اها سموري تبديلي ڪا ايڏي سولي ۽ سادي نه هئي. ان دوران غير جمهوري عنصرن پنهنجي ڏهاڪن جي ڪمائي بچائڻ لاءِ وسان ڪو نه گهٽايو هو. هر مهيني حڪومت ختم ٿيڻ جي خبرن سان ميڊيا گرم رهندي آئي. مسئلن جا انبار اڀرندا ۽ مٽجندا رهيا. اسٽيبلشمينٽ اندر مخصوص سوچ رکندڙ لابين جمهوري نظام جا ترا ڪڍڻ واريون پنهنجون ڪوششون ڏينهن رات جاري رکيون، البته عالمي وايومنڊل ۽ مقامي حالتن سبب اهي قوتون ڪي انتهائي قدم کڻڻ کان لاچار رهيون. حڪومت جي تبديلي ۽ نواز شريف جي اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ به اهو ساڳيو کيل جاري رهيو، پر غير آئيني ايڊوينچر ڪرڻ هنن حالتن ۾ ايترو آسان ناهي. انهن حالتن ۾ پشاور سانحي کان پوءِ سيڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ ڪيترن ئي معاملن ۾ سڌو سنئون اڳيان اچي اندروني سيڪيورٽي جا معاملا پنهنجي هٿن ۾ کڻي ورتا. قومي ايڪشن پلان ٺاهڻ کان وٺي ايپڪس ڪميٽيز وسيلي صوبن اندر سمورا سيڪيورٽي معاملا عملي طور طاقتور ادارن جي ماتحت اچي ويا. آرمي سربراهه پشاور واقعي کان پوءِ لڳاتار هاءِ پروفائيل دورا ڪيا، جتي سيڪيورٽي معاملن جي حوالي سان کيس تمام گهڻي اهميت ڏني وئي. ان دوران وزير اعظم اسلام آباد جي مارڪيٽ ۾ ڀاڄين ۽ ميون جا اگهه پڇڻ ۾ رڌل رهيو. پرڏيهي دورن کانسواءِ آرمي چيف نيشنل ايڪشن پلان بابت گڏجاڻين ۾ به شرڪت ڪندو رهيو ۽ ساڳئي وقت صوبن اندر اپيڪس ڪميٽيز جي ڪجهه گڏجاڻين ۾ به شرڪت ڪيائين.
ڪراچيءَ ۾ سندس ۽ وزير اعظم جي موجودگيءَ ۾ ٿيل گڏجاڻيءَ جا جيڪي ٿورا گهڻا وچور اخبارن ۾ ڇپيا آهن، انهن مان اها ڳالهه چٽي ٿي وڃي ٿي ته سنڌ ۾ سيڪيورٽي سان لاڳاپيل اهم معاملا سڌو سنئون سيڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ پنهنجي اختيار هيٺ آڻي ڇڏيا آهن. هونئن ته هڪ جمهوري سرشتي دوران ڪنهن صوبي اندر سويلين سيڪيورٽي جا معاملا عسڪري ادارن جي اختيار هيٺ اچڻ جي اصولي طور حمايت نه ٿي ڪري سگهجي، پر سنڌ جي معاملي ۾ ان صورتحال جي اصل ذميواري سنڌ اندر هلندڙ بدترين حڪمراني مٿان لاڳو ٿئي ٿي، جنهن نااهلي ۽ ڪرپشن جي بي مثال گڏپ سان سنڌ اندر لاقانونيت ۽ بدعنوانيءَ جا لازوال داستان تخليق ڪيا آهن. در حقيقت جمهوريت کي خطرو رڳو غير جمهوري سوچ رکندڙ ڌرين مان ئي نه، پر خود جمهوريت جي نالي تي عوام دشمن حڪمراني ڪندڙ قيادت مان به آهي. گذريل ستن سالن دوران خاص طور سنڌ کي جهڙي طرح ذاتي جاگير بڻائي، ان جي ڀيل ڪئي وئي آهي، اهڙي ڦرلٽ ته مارشلائن ۾ به نه ٿي هوندي. سنڌ ۾ زمينن جي والار ۽ بلڊر مافيائن کي انهن جي غير قانوني الاٽمينٽ جا وچور پڙهي ون يونٽ جي دور ۾ بئراجن جي زمينن جي ڦرلٽ جا داستان ياد اچي وڃن ٿا. فرق رڳو اهو آهي ته بئراجن جي زمين وفاقي حڪومت پنهنجي من پسند ٽولي ۾ ورهائي هئي ۽ هن وقت اهو ساڳيو ڪم سنڌ جي پنهنجي چونڊيل عوامي سرڪار ڪري رهي آهي. ون يونٽ جي دور ۾ زمينن جي ڦرلٽ واري معاملي تي ته ساڃاهه رکندڙ غير سنڌي به سنڌين جي موقف جي حمايت ڪندا رهيا آهن، پر هنن ڌاڙن تي ته ٻين کي به ميار نٿي ڏئي سگهجي. ستر سالن تائين سنڌ پنهنجي مسئلن جو ذميوار اسلام آباد جي اسٽيبلشمينٽ کي قرار ڏيندي رهي، جنهن ڪڏهن سڌي طرح پاڻ، ته ڪڏهن ٿاڦيل نيم مارشلائي حڪومتن وسيلي سنڌ جي وسيلن جي ڦرلٽ ڪئي. پر هاڻي ته سنڌين جي دانهن ڪوڪ به ڪير نٿو ٻڌي جو ڏهوڻي ٿيندڙ ويڌن سنڌين جي پنهنجي ووٽن سان چونڊيل عوامي حڪمران پاڻ ڪري رهيا آهن. اقتدار جي انڌي گهوڙي تي سوار حڪمرانن کي آڱرين تي ڳڻڻ جيترن ماڻهن جي دانهن ڪوڪ جي ٽڪي جيتري به پرواهه ناهي، ڇو ته هنن نصابي ڪتابن مان قارون جي خزاني جي حوالي کي نيڪالي ڏئي، پنهنجي اڻ کٽ خزانن جا مثال قائم ڪرڻ جو پڪو پهه ڪري رکيو آهي.
ان پسمنظر ۾ جڏهن آرمي چيف ايپڪس ڪميٽيءَ جي گڏجاڻيءَ ۾ سنڌ جي حوالي سان سڌيون سڌيون ٻڌايون ته سنڌ جي اختيار ڌڻين وٽ ڪڇڻ لاءِ ڪجهه نه هو. الميو اهو آهي ته سنڌين هن ملڪ اندر جمهوريت لاءِ سڀني کان وڌيڪ قربانيون ڏنيون ۽ ان جي عيوض سندن جمهوري قيادت کين بدامني، غربت، ڦرلٽ، ڌاري آبادڪاري، زمينن جي والار ۽ ڪرپشن جا تحفا ڏنا آهن. سنڌين ان اميد سان جمهوريت لاءِ جدوجهد ڪئي هئي ته ان سان کين پنهنجون زندگيون بدلائڻ جو موقعو ملندو، وسيلن تي مالڪيءَ سان غربت گهٽجندي ۽ آسودگي ايندي، امن امان بهتر ٿيندو ۽ کين پنهنجي شهرن ۽ ڳوٺن کي ترقي ڏيارڻ جو موقعو ملندو. سنڌ واسين کي آمريت جي مخالفت جي عيوض جيڪي سزائون مليون هيون، جمهوري حڪمرانن سندن ڦٽن تي پها رکڻ بجاءِ ويتر انهن تي لوڻ ٻرڪيو ۽ جمهوريت جي نالي تي سندن هڏن مٿان باقي بچيل چم به ڇڪي لاٿو آهي. سنڌي نوجوانن کي چٽاڀيٽيءَ جي ايڪيهين صديءَ ۾ بند پيل ڪاليجن، گوسڙو ماسترن جي مافيا، غير محفوظ رستن، نوڪرين جي نيلاميءَ ۽ وڏيرن جي غلاميءَ جي پنجوڙ ۾ اڇلي ڇڏيو آهي. ملڪ اندر ڪنهن به صوبي جي عوام سان پنهنجي چونڊيل حڪومت اهڙو ناحق نه ڪيو آهي، جهڙو پيپلز پارٽي سنڌين سان ڪيو آهي. ٻي ڪنهن صوبائي حڪومت اسلام آباد مان بلڊر مافيا کي آڻي پنهنجون قيمتي زمينون ڀڳڙن مٺ کين نه ڏنيون آهن. سنڌي جهولي جهلي به لاهور جي بلاول هائوس جا پئسا ڀري ڏيڻ لاءِ تيار آهن، جيڪڏهن ان جي عيوض ۾ سندن زمينن تي نوان شهر اڏي ڌارين جي نئين لوڌ مڙهي کين پنهنجي ڌرتيءَ تي ٿورائيءَ ۾ نه بدلايو وڃي. اهو سڀ ڪجهه سنڌ جي وجود لاءِ انتهائي خطرناڪ ثابت ٿيندو. مشرف جي دور ۾ ته رڳو ڪراچيءَ جون زمينون هڪ مافيا جي چنبي هيٺ ڏنيون ويون هيون، پر هاڻي ته سپر هاءِ وي جا ٻئي پاسا، نوابشاهه، لاڙڪاڻي، ٺٽي، بدين ۽ سکر جون زمينون به بلڊر مافيا کي قانوني طور ڏنيون پيون وڃن. انهن زمينن تي ٺهندڙ نين اسڪيمن ۾ ٺهندڙ هزارين رهائشي يونٽن ۾ لکن جي ڳاڻيٽي ۾ ٻاهريان ماڻهو اچڻ جو انديشو آهي. اڳ ۾ رڳو سنڌ جي شهرن ۾ سنڌي اوپرا ۽ اقليتي هئا، پر هاڻي سنڌ جون ٻهراڙيون به سنڌين لاءِ پرايون ٿي وينديون. پيپلز پارٽيءَ جا سمورا چونڊيل ۽ اڻ چونڊيل اڳواڻ ان انياءُ تي چپ سبيو ويٺا آهن ۽ اهڙي طرح سنڌ خلاف ٿيندڙ ان زهريلي ڪارروائي ۾ برابر جا شريڪ آهن. سڄي سنڌ ائين ڪڏهن به اڳ ۾ يرغمال نه ٿي هئي، جيئن هن وقت ٿيل آهي.
اهو سڀ ڪجهه ان ڪري ڦٻي رهيو آهي، جو سنڌ جون مزاحمتي قوتون ڪمزور آهن. انياءَ جي انتها وارن ڏينهن ۾ به سنڌ جي مزاحمت ڪڏهن ايڏي هيڻي نه ٿي هئي. سنڌي اخبارون ۽ ٽي وي چينلز سنڌ سان ٿيندڙ انهن زيادتين تي چوويهه ڪلاڪ رڙيون ڪرڻ ۾ رڌل آهن ۽ سڄي سنڌ ۾ شديد بيچيني آهي، پر ٻئي طرف اسيمبلي توڙي اسيمبليءَ کان ٻاهر سنڌ جي حقن لاءِ جدوجهد جون دعويدار قوتون عملي طور ڪو به اهڙو تحرڪ پيدا نه ڪري سگهيون آهن، جنهن سان حڪومت کي ڪو تاءُ محسوس ٿئي. اسيمبليءَ ۾ ويٺل مخالف ڌر جي مخالفت ۽ حمايت جو محور سنڌ نه، پر اقتدار ۾ ڀائيواري آهي. روايتي وڏيرڪي سياست ۾ ايڪڙ ٻيڪڙ ڪا سنڌ جي حالتن بابت دانهن ڪوڪ ٻڌڻ ۾ ايندي آهي، پر ان جي اجازت به کين تيستائين مليل آهي، جيستائين سندن وڏا پاڻ ۾ ٺهيل نه هجن. جيڪڏهن سينيٽ جي سيٽن ۽ ٻين معاملن تي راضپو ٿي ويو ته پوءِ اها رڙ ۽ واڪو به ٻڌڻ ۾ نه ايندو. باقي اسيمبليءَ کان ٻاهر اهم ڌريون آهن، سنڌ جون قومپرست قوتون، جيڪي سنڌ جي جيئڻ مرڻ جي مسئلن تي سدائين جدوجهد ڪنديون رهيون آهن. بدقسمتيءَ سان انهن ڌرين جي ثابت قدم نه رهڻ سبب انهن مان اڪثر ڌريون ان رد ٿيل وڏيرڪي ٽولي جي موسمي سرگرمين ۾ شامل ٿي پنهنجون توانايون وڃائن ٿيو، جن مان سنڌ کي ڪجهه به هڙ حاصل ناهي ٿيڻو. ڪجهه ٻيا دوست انهن همراهن کي ڪاڄن جي مکيه ڪرسين تي ويهارين ٿا، جن کان سنڌي ماڻهو دل و جان سان نفرت ڪن ٿا. پيپلز پارٽيءَ مان ماڻهو بيزار ضرور آهن، پر ان جي متبادل طور انهن ماڻهن کي چڱو مڙس ٿيندي ڏسڻ لاءِ تيار ناهن، جن ماضيءَ ۾ سنڌ کي ٽڪي سير ڪري نيلام ڪيو هجي. قومپرست ڌرين جي انهن غلط فيصلن، جدوجهد بابت تنقيد تي عدم سهپ ۽ ڪمزور سماجي ڪردار سبب عام ماڻهن ۾ شديد مايوسي پکڙيل آهي. اها بدقسمتيءَ جي ڳالهه آهي ته جڏهن سنڌ واسي سنڌ جي مسئلن تي جدوجهد جو حصو بنجڻ لاءِ تيار آهن تڏهن کين قيادت ڏئي سگهندڙ ڌريون قيادت جي صلاحيت ۽ عوام جو اعتماد وڃائي ويٺيون آهن. سنڌ جي ان ڪمزور عوامي مزاحمت ۽ سياسي قيادت جي خال جو ڀرپور فائدو پيپلز پارٽي وٺي رهي آهي. سنڌ هنن کي بنا چوڪيدار واري اميراڻي گهر جيان ملي آهي، جتان جيترو مال کڻڻ چاهين بنا رنڊڪ جي کڻي رهيا آهن. ڪرپشن، لاقانونيت ۽ وسيلن جي کڻت واري ڪاروبار ۾ حڪمران ٽولو ته ارب پتي ٿي ويندو، پر سنڌ تباهيءَ جي اونهي کڏي ۾ پورجي ويندي. اختيار ڌڻي جيڪڏهن رڳو سنڌ جي مالي وسيلن تي هٿ صاف ڪن ها ۽ معاملو ڪرپشن تائين محدود هجي ها ته شايد ايتري ڳڻتيءَ جي ڳالهه نه هئي، پر هاڻي جهڙي طرح سنڌ ۾ بلڊر مافيا کي سهولت ڏني پئي وڃي، ان سان سنڌ ۾ ڌارين آبادڪاريءَ جي اهڙي ٻوڏ ڪاهي پوندي، جو اڄ سنڌي ڳالهائيندڙ رڳو سينيٽ ۾ اقليت ۾ تبديل ٿيل آهن، پر اڳتي هلي سنڌي ڳالهائيندڙ سنڌ اسيمبليءَ ۾ به ٿورائيءَ ۾ بدلجي سگهن ٿا. ڪرپٽ مڊل ڪلاسي ۽ موقعي پرست وڏيرن کي جمهوريت جي نالي تي سنڌ ذاتي جاگير جيان عطا ڪئي وئي آهي، جتي کين هر طرح جي ڦرلٽ جي کلي ڇوٽ آهي. انهن حالتن ۾ جيڪڏهن اسلام آباد جي اسٽيبلشمينٽ پنهنجي مفادن خاطر موجوده جمهوريت جي تڏا ويڙهه ڪئي ته هن ڀيري سنڌ ۾ ڪير به سندن لاءِ رستن تي نه نڪرندو.
(روزاني ڪاوش اڱارو 24 فيبروري 2015ع)