دهشتگرديءَ جو جن بوتل ۾ ڪيئن واپس ويندو؟
سڀ کان بنيادي سوال آهي ته ستن ڏهاڪن کان ملڪ ۾ مذهبي انتهاپسندي ۽ دهشتگرديءَ واري سوچ کي پاليندڙ ڌريون پنهنجي سوچ، روين ۽ عمل کي تبديل ڪرڻ لاءِ تيار آهن يا نه، ملڪ جي سول ۽ ملٽري اسٽيبلشمينٽ سيڪيورٽي ۽ جهاد بابت پنهنجي پاليسين تان هٿ کڻڻ لاءِ تيار آهي يا نه، جهاد کي عام ڪرڻ واري سوچ ڪن پرڏيهي هٿن جي نه، پر هڪ ڏٺي وائٺي ملڪي پاليسيءَ جو نتيجو رهي آهي. اها الڳ ڳالهه آهي ته جن ڌرين انهن نانگن ۽ وڇن کي پالي ۽ تاتي وڏو ڪيو آهي، اهي هاڻ کين ئي ڏنگڻ لڳا آهن. پشاور جهڙي بدترين سانحي کان ڪجهه ڏينهن بعد ۽ ان کان ڪجهه ڏينهن اڳ ملڪي اسٽيبلشمينٽ جي سوچ ڪهڙي رهي آهي، ان جا ڪجهه حوالا هتي ڏجن ٿا. روزانه ڊان اخبار موجب پشاور واقعي کان ٻه ڏينهن پوءِ وزير اعظم نواز شريف، ملڪي صدر ممنون حسين کي ڦاهين جي سزا بابت ڪيل فيصلي جي بريفنگ ڏيڻ لاءِ ساڻس ملاقات ڪئي. ايوان صدر جي ترجمان موجب ملاقات دوران صدر ممنون حسين، وزير اعظم کي چيو ته، ”غير سياسي عالمن وسيلي هٿياربندن سان رابطو ڪري، کين راضي ڪيو وڃي ته هو پنهنجي غير انساني ۽ غير اسلامي ايجنڊا کي ترڪ ڪن.“ سوچڻ جي ڳالهه آهي ته ايتري وڏي بدترين دهشتگرديءَ کان پوءِ به رياست جو سربراهه پنهنجي وزير اعظم کي اهو مشورو ٿو ڏئي ته دهشتگردن کي ڳالهين ذريعي پاڻ کي بدلائڻ تي راضي ڪيو وڃي. ٻئي پاسي مولانا عزيز خطبي ۾ چيو ته، ”فوجي ۽ سياسي قيادت کي گهرجي ته هڪ وڌيڪ وڏي مقصد لاءِ طالبان سان امن ڳالهيون ڪيون وڃن ۽ ڪافرن سان وڙهڻ لاءِ فوج ۽ طالبان جي گڏيل فورس تيار ڪئي وڃي.“ ڊان جي رپورٽ موجب ساڳئي خطبي ۾ هن سندس گرفتاريءَ جي صورت ۾ آپگهاتي بم ڌماڪن جي به ڌمڪي ڏني. ياد رهي ته لال مسجد سرڪاري مسجد آهي ۽ ان ۾ مولانا عزيز سميت سمورو عملو عوامي ٽيڪس مان پگهار کڻندڙ آهي.
حڪومت جي پرڏيهي پاليسي هڪ ڊگهي عرصي کان هٿياربند جهادي ٽولن جي واهر ڪندي رهي آهي. دهشتگرديءَ خلاف سمورن اعلانن ۽ ويڙهاند جي باوجود اها پاليسي جيئن جو تيئن برقرار آهي. پشاور واقعي کان رڳو مهينو اڳ وزير اعظم جي پرڏيهي معاملن واري صلاحڪار سرتاج عزيز بي بي سي کي هڪ انٽرويو ڏيندي چيو ته، ”پاڪستان انهن هٿياربندن کي ٽارگيٽ ڇو ڪري، جيڪي اسان جي ملڪي سيڪيورٽيءَ لاءِ خطرو ناهن. آمريڪا جا دشمن خواه مخواه اسان جا دشمن ڇو بڻجن. آمريڪا جي افغانستان تي حملي کان پوءِ ڪيترائي سکيا ورتل ۽ هٿياربند ويڙهاڪ اسان جي ملڪ ڏانهن ڌڪجي آيا، انهن مان ڪي اسان لاءِ خطرناڪ آهن ته ڪي ناهن، اسان سڀني کي پنهنجو دشمن ڇو بڻايون.“
سرتاج عزيز جي ان بيان تي ڪنهن کي به ڪا حيرت نه ٿي هوندي، ڇو ته سٺا طالبان ۽ خراب طالبان پاڪستان جي پرڏيهي پاليسيءَ جو ڏٺل وائٺل حصو رهيا آهن. جڏهن ملڪ جو پرڏيهي وزير چِٽن لفظن ۾ چوي ته، ”جيڪي هٿياربند اسان جا دشمن ناهن، انهن جي خلاف اسان ڇو قدم کڻون“ ته ان سان دهشتگرديءَ بابت ملڪي اسٽيبلشمينٽ جي پاليسي وائکي ٿي وڃي ٿي. پرڏيهي وزير اهو بيان ڏيڻ وقت اهو وساري ويٺو ته ساڳئي بنياد تي سڀاڻي پاڙيسري ملڪ به پنهنجي ملڪ ۾ اهڙن دهشتگردن کي پناهه ڏيڻ جو حق رکندا، جيڪي پاڪستان ۾ اچي ڪارروايون ڪندا هجن، پر انهن ملڪن لاءِ خطرناڪ نه هجن. افغانستان ۾ روسي فوجن جي آمد کان پوءِ جهڙي طرح ملڪ ۾ جهادي فيڪٽري قائم ڪئي وئي، ان جون ذميوار پاڪستان جي عسڪري اسٽيبلشمينٽ ۽ اهي عالمي طاقتون آهن، جن روسي ڪميونزم سان وڙهاند جي نالي تي انهن قوتن کي هٿي ڏني، جن جي هٿيار وٽ پنهنجي پرائي جي ڪا به وڇوٽي نه هوندي آهي. آمريڪا، جيڪو هن وقت دنيا ۾ دهشتگرديءَ خلاف جنگ جو سڀ کان وڏو چيمپيئن بڻيل آهي، ان پاڻ پوري ڏهاڪي تائين هن خطي ۾ هٿياربند ٽولن جي پالنا ڪئي.
خود هاڻوڪي نواز سرڪار جون مذهبي جنونيت سان مهربانيون ڪنهن کان ڳجهيون ناهن. هينئر به جتي فاٽا ۾ دهشتگردن جي اڏن خلاف آپريشن هلي رهيو آهي، اتي پنجاب ۾ پابندي پيل مذهبي تنظيمون کُلي عام سرگرميون ڪن ٿيون ۽ پنجاب حڪومت انهن سان مفاهمتي پاليسيءَ تي قائم آهي. مارچ 2010ع ۾ پنجاب جي وڏي وزير شهباز شريف جو بيان رڪارڊ تي آهي، جڏهن هن هڪ ڪانفرنس ۾ طالبان کي منٿ ڪئي ته، ”اسان ۽ اوهان گڏجي مشرف خلاف جدوجهد ڪئي هئي، تنهن ڪري پنجاب تي حملا نه ڪيا وڃن.“ نواز ليگ جي اهم اڳواڻ راڻا ثناءُالله جا پابندي پيل تنظيمن سان واسطا ڪيترائي ڀيرا ميڊيا ۾ عوام اڳيان پڌرا ٿيندا رهيا آهن، گهڻو پُٺتي نه ٿا وڃون، هن ئي سال آگسٽ ۾ جڏهن عمران خان ۽ طاهر القادري نواز حڪومت خلاف ڌرڻا هڻي رهيا هئا ته اهل سنت والجماعت (اڳوڻي پابندي مڙهيل سپاهه صحابه) پاران لال مسجد کان پريس ڪلب اسلام آباد تائين مارچ ڪيو ويو ۽ نواز حڪومت جي مخالفن تي ڇتي تنقيد ڪئي وئي. ان جلسي جي اسٽيج تي نواز ليگ جا مقامي اڳواڻ به موجود هئا، جن اهل سنت والجماعت پاران ان حمايت جا ٿورا پڻ مڃيا. پشاور واقعي کان ڏهاڪو کن ڏهاڙا اڳ لشڪر طيبه جي باني ۽ جماعت الدعوى جي هاڻوڪي سربراهه حافظ سعيد مينار پاڪستان وٽ تنظيمي ميڙ کي خطاب ڪندي، کُلي عام ڪشمير ۾ وڙهاند جو سڏ ورجايو. ياد رهي ته ان تنظيم کي آمريڪا، يورپين يونين ۽ روس پاران دهشتگرد تنظيم قرار ڏنو ويو آهي. سندن جلسي جي حفاظت لاءِ پنجاب حڪومت جا چار هزار اهلڪار موجود هئا.
هڪ پاسي پشاور واري سانحي کان پوءِ نيشنل ايڪشن پلان ٺاهڻ لاءِ ڪميٽي ٺاهي پئي وئي ۽ آرمي سربراهه ڦاهيءَ جي سزا ڏنل دهشتگردن جي بليڪ وارنٽن تي صحيحون ڪري رهيو هو ته ساڳئي ڏينهن دهشتگرديءَ جي انت واري عدالت ممبئي دهشتگرديءَ واري واقعي جي ماسٽر مائينڊ ذڪي الرحمان لکنويءَ کي آزاد ڪرڻ جو حڪم جاري ڪري رهي هئي، ان کان صرف چار ڏهاڙا پوءِ پنجاب سرڪار جي صوبائي نظرثاني بورڊ پابندي مڙهيل تنظيم جي اڳواڻ ملڪ اسحاق کي آزاد ڪرڻ جو حڪم جاري ڪيو ۽ صوبائي حڪومت سندس نظربنديءَ ۾ واڌ واري اپيل به واپس وٺڻ تي مجبور ٿي وئي. اهي سڀ حوالا ظاهر ڪن ٿا ته رياست اندر دهشتگردي ۽ ان جي ذميوارن بابت ڪو چِٽو موقف ناهي. وقت گذرڻ سان گڏ رياست جي مختلف ادارن جي اندر انتهاپسندي ۽ دهشتگرديءَ لاءِ نرم گوشو رکندڙ يا حمايت ڪندڙ ماڻهن جو هڪ چڱو موچارو انگ جاءِ والاري چڪو آهي. پنجاب ۾ مسيحن ۽ قاديانين خلاف تشدد جون ڀيانڪ ڪارروايون عام آهن ۽ سندن آبادين تي منظم حملن ۽ غير انساني تشدد جا انيڪ واقعا پيش آيا آهن، پر هينئر تائين صوبائي سرڪار ڪنهن به واقعي جي مکيه جوابدارن تي ڪو چِٽو قدم نه کڻي سگهي آهي. سنڌ ۾ به ويجهي ماضيءَ ۾ مندرن تي حملن جا انيڪ واقعا ٿيا آهن، پر مذهبي انتهاپسنديءَ جي سڀ کان چِٽي مخالفت ڪندڙ پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت به ڪنهن ذميوار کي قابو نه ڪري سگهي آهي. ڪوٽ راڌا ڪرشن ۾ سوين ماڻهن جي جلوس سر عام عيسائي جوڙي کي باهه ۾ ساڙيو. سلمان تاثير جي قتل ۾ چِٽي طرح ملوث شخص اڄ به جيل مان ويهي، سپاهين هٿان قيدين کي قتل ڪرائڻ جي سگهه رکي ٿو. بلوچستان ۽ سنڌ ۾ درجنين سياسي ورڪرن کي کنڀي قتل ڪرڻ ۾ ڦُڙتي ڏيکاريندڙ ادارا مذهبي ۽ فرقيواراڻي دهشتگرديءَ تي ڇو نه ٿا قدم کڻن؟ ان جو ڪارڻ اها سوچ آهي، جيڪا سياسي حقن جي جدوجهد کي دهشتگردي سمجهي ٿي، پر مذهب جي نالي تي معصوم شهرين جي عام ڪوس کي ڏوهه نه ٿي سمجهي. اهڙي طرح سماجي، سياسي ۽ انتظامي معاملن کي مڪمل طور مذهبي ڌرين جي هٿ هيٺ ڏنو ويو. آبادي گهٽائڻ کان وٺي، بئنڪنگ جي شعبي تائين سماجي خدمتن جي هر شعبي جي ڪم جي تشريح به مذهب جي روشنيءَ ۾ ٿيڻ لڳي. اهو سڀ ڪجهه ڪرڻ وقت ڪنهن به اهو نه سوچيو ته ان راند جا نتيجا ڪيترا ڀيانڪ نڪرندا.
افغانستان جي جنگ ختم ٿيڻ کان پوءِ هزارن جي ڳاڻيٽي ۾ موجود سکيا ورتل ۽ ذهني طور جهادي بڻيل هٿياربندن وٽ ڪرڻ لاءِ ڪجهه به نه بچيو هو ۽ رياست وٽ به کين آڇڻ لاءِ ڪجهه نه هو. ان سموري جهادي قوت ۽ سماج ۾ پکڙيل جهادي سوچ پنهنجي اظهار لاءِ نوان گس ڳولڻ شروع ڪيا. ان جي نتيجي ۾ ڪڏهن ملڪ اندر فرقيواريت کي اوج مليو، ڪڏهن پاڙيسري ملڪن اندر دهشتگرديءَ جا واقعا ڪيا ويا ته ڪڏهن وري هزاره ۾ مسيحي، قادياني ۽ شيعن کي نشانو بڻايو ويو. بدقسمتيءَ سان انهن هٿياربند ٽولن کي ملڪ جي دفاعي، انتظامي، سياسي ۽ انصاف وارن ادارن اندر يا ته تمام گهڻي همدردي حاصل رهي آهي يا وري سندن پکڙيل ڏهڪاءَ جي نتيجي ۾ ڪير به ساڻن اکين ۾ اکيون ملائي ڳالهائڻ لاءِ تيار ناهي. تعليمي نصاب، مدرسن جي ڄار، خطبن، اڻ روڪ جهادي مواد ۽ ميڊيا جي وسيلي مذهبي انتهاپسنديءَ کي ايترو ته عام ڪيو ويو آهي، جو هاڻي ملڪ جي اڪثر علائقن ۾ بنهه عام ماڻهن جي سوچ ۾ به مذهبي انتهاپسندي گهر ڪري وئي آهي. اها انتهاپسندي، جيڪا پهرين ملڪ جي ڪجهه علائقن يا ادارن تائين محدود هئي، اها هاڻي هر گهٽيءَ ۽ هر گهر ۾ پهچي چڪي آهي.
اڳوڻي آمر صدر مشرف، جي ايڇ ڪيو، نيوي ڊاڪ يارڊ ۽ مهراڻ بيس سميت ڪيترن ئي وڏن واقعن ۾ حساس عسڪري ادارن جا اندران ماڻهو شامل رهيا آهن. گذريل پنجويهن سالن دوران جهڙي طرح جهاد ۽ مذهبي انتهاپسنديءَ کي اتساهيو ۽ اُڀاريو ويو، ان جو انجام اهو ئي ٿيڻو هو، جيڪو اڄ اسان کي ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ نظر اچي رهيو آهي. جنونيت جو اهو جِن، هاڻي بوتل ۾ واپس وڃڻ لاءِ تيار ناهي. سڄي ملڪ کي کائڻ کان پوءِ اهو جِن هاڻي کيس بوتل مان ڪڍندڙن جي ڪڍ لڳي پيو آهي. وچ اوڀر ۾ شروع ٿيل انتهاپسنديءَ جي ڀيانڪ لهر ۽ آفريقي ملڪن ۾ جهادين جو خطرناڪ نيٽ ورڪ سڄي دنيا جي سيڪيورٽيءَ لاءِ هڪ وڏي للڪار بڻجي ويو آهي. صورتحال ايتري ته مُنجهائيندڙ ٿي چڪي آهي، جو عالمي طاقتن جون به وايون بتال ٿي چڪيون آهن. پاڪستان، افغانستان، ايران، شام، عراق، لبنان، يمن، نائيجيريا ۽ سوڊان خاص طور تي مذهبي انتهاپسندي ۽ دهشتگرديءَ جا اهڙا اڏا بڻجي چڪا آهن، جن مان ويجهي آئيندي ۾ جان آجي ٿيندي نظر نه ٿي اچي. ايشيا ۾ ڀارت ۽ چين ان ڏس ۾ اهم مثال آهن. دهشتگرديءَ جو پکڙجندڙ اهو دائرو سڄي دنيا جي امن لاءِ خطرو بڻجي چڪو آهي. پاڪستان جي هاڻوڪي صورتحال ۽ نشانيون ٻُڌائين ٿيون ته ايندڙ مهينن ۾ وڌيڪ ڀيانڪ دهشتگردي جا واقعا پيش ايندا ۽ ڏينهون ڏينهن ڪمزور ٿيندڙ رياستي سگهه جي نتيجي ۾ ملڪ ڪنهن ڀوائتي گهرو ويڙهه ۽ رتوڇاڻ جي ور به چڙهي سگهي ٿو.
(روزاني ڪاوش، ڇنڇر 27 ڊسمبر 2014ع)