سنڌ جي جاگرافيائي وحدت بچائڻ لاءِ حڪمتِ عملي
هن وقت ڪراچيءَ کي الڳ صوبو بنائڻ جو راڳ ڪو اوچتو يا اجايو شروع نه ٿيو آهي. ملڪ اندر وڌيڪ صوبن يا انتظامي يونٽن جي ڳالهه اسلام آباد جي اسٽيبلشمينٽ پاران انڪري به شروع ڪئي وئي آهي، جو ملڪ جي مختلف صوبن ۾ هلندڙ قومي حقن جي جدوجهد کي مُنهن ڏيڻ ۾ کين ڏُکيائي پيش اچي رهي آهي. مُلڪ جي سول مليٽري اسٽيبلشمينٽ کي پتو آهي ته، قومي حدن جي جدوجهدن کي طاقت سان چِيڀاٽڻ جا نتيجا کين ڳِچيءَ ۾ پون ٿا. روز نوان لاش اُڇلڻ سان هڪ پاسي کين عالمي سطح تي انساني حقن جي ڀڃڪڙين جي ڦِٽڪار کي منهن ڏيڻو پوي ٿو، ته ٻئي طرف لاشن جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ ردعمل سان جدوجهدون وڌيڪ سَگهاريون ٿين ٿيون. ان ڪري ان مسئلي جا مختلف حل ڪڍيا ويا آهن. انهن ۾ صوبن کي ورهائي قومي تحريڪن کي ڪمزور ڪرڻ، قبائلي ۽ لساني ٽڪراءُ پيدا ڪرڻ ۽ فرقيواريتي ۽ انتهاپسنديءَ کي هٿي ڏئي سيڪيولر قومي تحريڪن تان عوام ۽ دُنيا جو ڌِيان هٽائڻ جهڙا تجربا شامل آهن. ان پسمنظر ۾ ڪراچيءَ کي الڳ صوبو بنائڻ جو فِتنو، سالن کان قبائلي دهشتگرديءَ ۽ ڌاڙيل گرديءَ کي پالڻ ۽ هاڻي وري سنڌ اندر فرقيواريت ۽ مذهبي جنونيت کي اُڀارڻ وارا ڪارناما سرانجام ڏنا پيا وڃن.
ايم ڪيو ايم بُنيادي طور موقعي پرست ڌُر آهي ۽ اڄڪلهه پنهنجي سياسي وِجود جي بقا لاءِ به پريشان آهي، تنهن ڪري ان کان اهو ڪم وٺڻ نه رڳو آسان آهي پر سندس مفادن جي پوئواريءَ لاءِ لالي پاپ پڻ آهي. ساڳيءَ طرح هن خطي ۾ هلندڙ علائقائي ۽ عالمي، سياسي توڙي عسڪري مفادن جي ٽڪراءُ ۾ به ڪراچيءَ جي وڏي اهميت آهي، تنهن ڪري ڪراچيءَ جي مسئلي کي رُڳو جذباتي نه، پر عقلي ۽ عملي اک سان پرکڻ جي ضرورت آهي. ڪراچي رڳو ”مرسون مرسون“ جي نعرن سان بچائي نه سگهبي ۽ نه ان مسئلي کي موقعي پرست سياست جي رحم و ڪرم تي ڇڏي ٿو سگهجي. ا اها اُميد رکڻ ته، سنڌ جون موقعي پرست ڌُريون سنڌ جي جاگرافيائي ايڪي جو تحفظ ڪنديون، خطرناڪ ڀُلَ ٿيندي. سنڌ واسين کي سمجهڻ گهرجي ته، ملڪي اسٽيبلشمينٽ، پرڏيهي طاقتن، موقعي پرست سياست ۽ ڪراچيءَ جي ناٽڪي محروميءَ جي سياست ڪندڙ ڌُرين جي اک رُڳو ڪراچيءَ تي نه، بلڪه ان کان به اڳتي آهي. ڪراچيءَ جو معاملو هاڻي پريس ڪانفرنس، مذمتي بيانن، پريس ڪلبن اڳيان جلوسن ۽ ڪراچيءَ کان ٻاهر هڙتالون ڪرائڻ کان گهڻو اڳتي وڌي چڪو آهي. تنهن هوندي به حالتن جي سنگينيءَ جي باوجود ڳالهه بِنهه هٿن مان ناهي نڪتي ۽ ويجهن سالن ۾ ڪيئي ڳالهيون سنڌين جي حق ۾ ويون آهن. ضرورت هڪ اهڙي ڳانڍاپيل حڪمتِ عملي ۽ مُستقل مزاجيءَ جي آهي، جنهن سان سنڌ واسي پنهنجي ڌرتيءَ جي وحدت کي درپيش چئلينجن کي مُنهن ڏئي سگهن.
سنڌ ۾ الڳ صوبي جي سازش کي مُنهن ڏيڻ لاءِ هيٺين ڪجهه رِٿن تي ويچار ڪرڻ گهرجي:
* جيئن ته نئون صوبو ٺاهڻ لاءِ ڪوبه آئيني ۽ قانوني رستو موجود ناهي، تنهن ڪري ان رٿا کي عمل هيٺ آڻڻ جون خواهشمند ڌُريون ٽڪراءَ ۽ رتوڇاڻ وارو رستو اختيار ڪرڻ چاهينديون. سنڌ جي وحدت لاءِ جاکوڙيندڙ ڌُرين لاءِ ضروري آهي ته، جيتري قدر ممڪن هُجي، اُهي ٽڪراءُ واري رستي کان پاسو ڪن، پنهنجو بچاءُ ڪرڻ اڻٽر آهي پر اهڙي ڪهڙي به عمل کان پاسو ڪيو وڃي، جيڪو رتوڇاڻ ڏانهن وٺي وڃي.
* ڪراچيءَ کي سنڌين جو شهر بنائڻ لاءِ هڪ ڊِگهي حڪمتِ عمليءَ جي ضرورت آهي. ان لاءِ پهرين ضرورت آهي ڪراچي شهر ۾ سنڌين جي عددي طور آبادي وڌائڻ جي. ورهاڱي کان پوءِ هڪ طرف سرڪاري قانونن ۽ پاليسين وسيلي سنڌين کي ڪراچيءَ کان ٻاهر رکيو ويو، ته ٻئي طرف سنڌين به ڪراچيءَ جي نسبتن جديد زندگي ۽ روزگار لاءِ واجهائڻ بجاءِ ٻهراڙيءَ ۾ ماستري ۽ ڪلارڪيءَ کي اوليت ڏني. سنڌ جي سمورين قومپرستن ڌُرين پنهنجي سياسي سرگرمين جو مرڪز حيدرآباد کي بڻائي ڪراچيءَ کان عملي طور لاتعلقي رکي، ان کي اوپرو شهر بڻائي ڇڏيو. گُذريل ڏهن سالن کان بنا حڪومتي سرپرستي ۽ سياسي واهر جي، لکين سنڌي روزگار، تعليم ۽ بهتر زندگيءَ لاءِ ڪراچي مُنتقل ٿيا آهن. آهستي آهستي اهي شهري زندگيءَ جي حقيقتن سان هم آهنگ ٿي رهيا آهن، جيڪي ڌُريون ڪراچيءَ جي معاملي تي سنجيده آهن، تن کي ڪراچيءَ ۾ سنڌين جو انگ وڌائڻ لاءِ عملي جدوجهد ڪرڻ جي ضرورت آهي.
* سياسي پارٽين جي قيادت کي گُهرجي ته، ڪراچيءَ ۾ پنهنجون سرگرميون، آفيسون ۽ يونٽ قائم ڪن ۽ ڪراچيءَ ۾ مهمان طور اچڻ وڃڻ بجاءِ اُتي سياسي سرگرمين کي اوليت ڏين. نين اُسرندڙ سنڌي آبادين ۾ ڀتاگيري ۽ پلاٽن جي سياست بجاءِ سنڌين جي واهر لاءِ صحتمند سرگرميون ڪن. شهري زندگيءَ ۾ پيرَ رکندڙ سنڌين جي پهرين نسل کي ڪراچيءَ ۾ هزارين مسئلن کي مُنهن ڏيڻو پوي ٿو پر ڪابه سياسي ڌُر، ڪنهن مُنظم نموني سان کين اها واهر فراهم نه ٿي ڪري. هن وقت ڪراچيءَ ۾ ڪوبه اهڙو سياسي مرڪز موجود ناهي، جتي ڪنهن عام ضرورت يا مُصيبت وقت سنڌي ماڻهو رابطو ڪري ڪا واهر حاصل ڪري سگهن. ڪراچيءَ کي سنڌ جو اڻٽُٽ حصو بنائڻ لاءِ ضروري آهي ته، سنڌ جون سياسي ڌُريون شهر اندر اهڙا رابطي مرڪز قائم ڪن، جنهن سان ڪراچيءَ ۾ رهندڙ سنڌين کي ڪو نفسياتي ڏَڍ ۽ عملي واهر حاصل ٿي سگهي.
* سنڌ جون سياسي ڌُريون جڏهن به ڪا سياسي سرگرميون ڪن ٿيون، اُن ۾ ڪراچيءَ کي تمام گهٽ اهميت ڏني وڃي ٿي. هڙتالن، مظاهرن ۽ جلسن توڙي تنظيم سازيءَ ۾ ڪراچيءَ کي ثانوي اهميت ڏني وڃي ٿي. اڪثر پريس ڪانفرنسون به ملير پريس ڪلب ۾ ڪيون وڃن ٿيون، ڪوريج جي معاملي ۾ سنڌي ميڊيا تي لٺ کڄندي دير ئي نه ٿي ٿئي، پر ڪراچيءَ ۾ ويٺل اُردو ۽ انگريزي ميڊيا کان ڪو به پُڇاڻو نه ٿو ٿئي، جيستائين سياسي ڌُريون ڪراچيءَ اندر سياسي سرگرمين کي سنجيدگيءَ سان نه وٺنديون، سندن بيانن کي ڪير به سنجيدگيءَ سان نه وٺندو. ورهاڱي کان اڳ ڪراچي ثقافتي طور هڪ سنڌي شهر هو، جتي ٻيون ڪيتريون ئي ثقافتي ايڪايون شهر اندر هڪ گڏيل ثقافتي ۽ علمي، ادبي ماحول کي جنم ڏينديون هُيون، ڳچ عرصي کان ڪراچيءَ ۾ سنڌي ثقافتي ۽ علمي، ادبي سرگرميون اڻلڀ ٿي ويون هيون، ويجهڙ ۾ ڊاڪٽر ايوب شيخ آرٽس ڪائونسل وسيلي، ڪُجهه سنڌي صحافين پريس ڪلب وسيلي، سنڌ رائيٽرس اينڊ ٿنڪرس فورم ۽ سنڌ يونائيٽيڊ پارٽيءَ، ڪانفرنسن ۽ سيمينارن وسيلي ڪراچيءَ ۾ سنڌي ثقافتي، علمي، ادبي ۽ سياسي سرگرمين کي جِياريو آهي. ان سلسلي کي وڌيڪ سَگهارو بڻائڻ جي ضرورت آهي. سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن ۽ سنڌي ادبي سنگت کي ڪراچيءَ اندر علمي، ادبي سرگرمين کي تيز ڪرڻ جي ضرورت آهي، ان قسم جي عمل سان ڪراچيءَ اندر سنڌي ثقافت نمايان ٿيندي ۽ ٻيون ٻوليون ڳالهائيندڙن کي ڪراچيءَ اندر سنڌين جي موجودگيءَ جو احساس ٿيندو، سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن، ڪي سماجي ادارا يا سياسي ڌُريون گڏجي ڪراچيءَ ۾ ڪنهن اهڙي هاسٽل جو بُنياد رکن، جتي سنڌ جي ٻين علائقن مان روزگار يا ٻين ڪمن ڪارن لاءِ ايندڙ سنڌين کي رعايتي اگهه تي رهائش ۽ رهنمائي فراهم ٿي سگهي، ٻهراڙين مان تعليم يا روزگار لاءِ ايندڙ نوجوانن لاءِ ڪراچيءَ ۾ وڏو مسئلو رهائش ۽ رهنمائي آهي، ان ننڍي سهولت سان هر سال سَوين سنڌي نوجوانَ ڪراچيءَ ۾ ايندا ۽ ان سان سنڌي وچولي طبقي جا ڪراچيءَ ۾ پيرَ پُختا ٿيندا.
* ڪراچي ايندڙ ماڻهن کي ننڍن روزگارن لاءِ اُتساهجي ۽ سندن واهر ڪجي. ڪراچيءَ ۾ ننڍا ۽ وچولا ڪاروبار ڪرڻ جي ايتري گُنجائش موجود آهي، جو سنڌي نوجوانن کي سرڪاري نوڪرين لاءِ ڍَڳا وڪڻڻ ۽ وڏيرن جي اوطاقن جا چڪر ڪاٽڻ جي ضرورت ئي نه پوندي، سنڌي ماڻهن کي گهرجي ته، الهه تلهه وڪڻي ڪچي سرڪاري نوڪريءَ لاءِ ڌِڪا کائڻ بجاءِ عزت ڀريو روزگار حاصل ڪرڻ لاءِ ڪراچيءَ ڏانهن مُنهن ڪن. هٿ جي پورهئي ۽ ننڍن هنرن (بجليءَ جو ڪم، موٽر مستري، موبائيل فون جي مرمت وغيره) لاءِ ڪراچيءَ ۾ اڄ به اڻ ڳڻيا موقعا موجود آهن. اڄ کان چاليهه سال اڳَ جڏهن پٺاڻن ڪراچيءَ ۾ پير پاتو هو، ته اهي به اڄ جيترا امير نه هئا، وقت گُذرڻ سان سنڌي ماڻهو جيڪڏهن ڪراچيءَ جي مارڪيٽ جو حصو بڻجي ويندا، ته ڪير به کين ڪراچيءَ ۾ اوپري هجڻ ۽ ”سنڌ سي آئي هين“ جو مهڻو ڏيڻ جي جُرئت نه ڪندو!
* سنڌ جون سياسي ڌُريون ڪراچيءَ جي انهن پراڻن سنڌين سان لهه وچڙ ۾ اچن، جيڪي سندن لاپرواهي ۽ ڪمزوريءَ جي نتيجي ۾ هٿياربند ٽولن هٿان يرغمال بڻيل آهن، بدقسمتيءَ سان سنڌ جون سياسي ڌُريون اڃا ڪراچيءَ ۾ رهندڙ سنڌين سان ئي رشتا نه ڳَنڍي سگهيون آهن، ته ميمڻ، آغا خانين، ڪڇين ۽ ٻروچن تائين پهچڻ ۾ ته کين وقت لڳندو، رڳو ان پاسي ڪا سوچ ٿئي ۽ ڪا ننڍي ئي سَهي پر شروعات ٿئي، ته سنڌين جي مجموعي انگ ۽ سَگهه ۾ ايترو واڌارو ٿيندو، جو ڪراچي الڳ صوبي واري مُهم ڪجهه يونين ڪائونسلن تائين محدود ٿي ويندي. جيڪڏهن ڪراچيءَ ۾ رهندڙ ٻيون ٻوليون ڳالهائيندڙ لکين ماڻهو سنڌين سان گڏ ”ڪراچي سنڌ آهي“ تي بيهي رهن، ته پوءِ سنڌين کي ٽوئيٽرن تي ”مرسون مرسون“ جي سَکڻن نعرن جي ضرورت ئي نه پوندي. مرسون مرسون جا نعرا هڻندڙ بسن ۾ ٻهراڙين جا ماڻهو پنهنجي جلسن لاءِ ته ڀري اچن ٿا پر کين ڪراچيءَ ۾ وَسائي ”سنڌ نه ڏيسون“ کي عملي شڪل ڏيڻ لاءِ وٽن ڪابه حڪمتِ عملي ناهي.
سنڌ جي سموريون سياسي ڌُرين کي گهرجي ته، وفاقي حڪومت توڙي ملڪي اسٽيبلشمينٽ کي اهو چِٽيءَ طرح چئي ڏين ته، سنڌ هن ملڪ کي ٺاهيو هو ۽ 1940ع جي ٺهراءَ ۽ ملڪي آئينَ هيٺ ڪُجهه واعدن هيٺ سنڌ هن ملڪ جو حصو بڻيل آهي، جيڪڏهن ملڪ جو وفاق پنهنجي واعدي تان ڦِري وڃي ٿو ۽ سنڌين جي تاريخي وطن جي ايڪي کي تحفظ ڏيڻ لاءِ چِٽو موقف اختيار نه ٿو ڪري، ته پوءِ صورتحال وڌيڪ ڳنڀير ٿي سگهي ٿي. سنڌ واسين هن ملڪ کي پنهنجي ڌرتي ورهائڻ لاءِ نه ٺاهيو هو، سنڌ ڪنهن آرڊيننس، آئين يا ايگزيڪيوٽو آرڊر هيٺ نه ٺهي هئي، جنهن کي ملڪ جون اسيمبليون آئيني ترميمن وسيلي ورهائي سگهن. سنڌ اهڙي ڪنهن به ايوانَ يا اِداري جي تقدس کي تسليم نه ڪندي، جيڪي اُن جي تاريخي تقدس سان هٿ چراند ڪن يا اُن تي مُجرماڻي ماٺ اختيار ڪن.
پرڏيهه ۾ رهندڙ سنڌي تنظيمن کي بين الاقوامي فورمن ۽ سفارتي حلقن تائين اهو نياپو پهچائڻ گهرجي ته، سنڌ جي ورهاڱي جي ڪابه ڪوشش اهڙي ڏڦيڙ ۽ گهرو ويڙهه کي جنم ڏيندي، جيڪا اڳ ۾ ئي غير مستحڪم سياسي ۽ عسڪري ماحول کي وڌيڪ هاڃو پُهچائيندي، جنهن سان هن خطي ۾ عالمي حالتن کي نَون چئلينجز جو منهن ڏسڻو پوندو. سنڌ ۾ رهندڙ ڪروڙين سنڌي، پرامن ۽ سياسي مسئلن جي سياسي حل ۾ ويساهه رکن ٿا، پر جيڪڏهن مٿن ڪا زوري جنگ مڙهي وئي، ته پوءِ ظاهر آهي ته اهي به پنهنجي وجود ۽ وطن جي سلامتيءَ لاءِ جدوجهد جا سمورا طريقا اختيار ڪندا، عالمي طاقتن جي ماضيءَ ۾ ڪيل غلطين جي نتيجي ۾ اڳ ئي هِي خطو جنگي جُنونيت جي وَر چڙهيل آهي. سو جيڪڏهن ان قسم جا تجربا سنڌ ۾ ورجايا ويا، ته ان جا نتيجا به ماضيءَ کان مختلف نه نڪرندا، پرڏيهه ۾ رهندڙ سنڌين جون تنظيمون ان معاملي تي تاريخي پسمنظر جي جائزي ۽ آئيندي جي خطرن تي ٻڌل دستاويزن وسيلي عالمي ۽ بين الاقوامي ادارن تي اهو دٻاءُ وجهي سگهن ٿيون، سنڌ جي ورهاڱي جا جتن ڪندڙ ڌُريون، جن ملڪن سان ويجهڙائي رکن ٿيون، اُنهن ملڪن جي حڪومتن، سياسي ڌُرين ۽ سول سوسائٽيءَ وسيلي ان معاملي جي سنگين نتيجن بابت ڄاڻ کي عام ڪرڻ گهرجي. آمريڪا ۽ اولهه جي مُلڪن ۾ تاريخي ايڪاين جي حقن بابت ڪيئي تحريڪون موجود آهن، جن سان سلهاڙجڻ اڄ جي دورَ ۾ نهايت آسان آهي، پرامن سياسي جدوجهد جا اهي طريقا سنڌ جي قومي بقا لاءِ نهايت ڪارائتا ثابت ٿي سگهن ٿا، مطلب ته سنڌ جي جاگرافيائي وحدت کي بچائڻ لاءِ ڇڙوڇڙ ڳالهين ۽ روايتي ردِعمل بجاءِ هڪ مُنظم حڪمتِ عمليءَ جي ضرورت آهي. جدوجهد جي روايتي طريقن جا نتيجا اهڙا ئي نڪرندا، جهڙا هينئر تائين نڪتا آهن، سنڌ جي جاگرافيائي وحدت سنڌ واسين جي بقا ۽ فنا جو معاملو آهي، جنهن کي تمام گهڻو سنجيدگيءَ سان وٺڻ جي ضرورت آهي.
(روزاني ڪاوش، سومر 17 نومبر 2014ع)