جمهوريت کي ڪنهن کان خطرو آهي؟
* متوازي هلندڙ انتظاميا ۽ طاقت جي مرڪزن کي پاڙئون پٽڻ گهرجي.
* ڪراچيءَ جي سياست کي دهشتگرديءَ کان آجو ڪيو ويندو.
* ميڊيا کي خوف کان آجو ڪرڻ جي ضرورت آهي.
* ڪراچيءَ ۾ انتظاميا ۽ پوليس کي اڻ ڌريو ٿي ڪم ڪرڻ گهرجي.
* ڪراچي ملڪي روينيو جو 65 سيڪڙو فراهم ڪري ٿي ۽ ملڪي ڪاروبار جو 80 سيڪڙو ڪراچيءَ جي سامونڊي اڏن وسيلي ڪيو وڃي ٿو.
انهن نُقطن مان هيٺيون ڳالهيون چٽيون نظر اچن ٿيون:
* فوجي قيادت ڪراچيءَ جي معاشي اهميت کي محسوس ڪندي، ان کي هڪ اهڙو پُرامن شهر بڻائڻ گُهري ٿي، جيڪو ملڪ جي تباهه ٿيل معيشت کي مڪمل طور نابود ٿيڻ کان بچائي سگهي.
* فوجي قيادت سمجهي ٿي ته شهر کي هلائيندڙ انتظاميا ڪجهه اهڙن هٿن ۾ قيد آهي، جن جي اڳيان حڪومت ۾ بظاهر ويٺل حڪمران ۽ سندن سموري انتظاميا بي اثر آهي.
جيتوڻيڪ ان قسم جا معاملا بنهه انتظامي نوعيت جا آهن ۽ سويلين حڪومت جي دائري ۾ اچن ٿا، پر ڪراچيءَ جي صورتحال مان ظاهر ٿئي ٿو ته فوج سويلين انتظاميا جي اهليت ۽ نيت ٻنهي تي ڀروسو نه ٿي ڪري. هونئن ته عام طور تي اسان وٽ اهڙن روين پُٺيان سازش ۽ اقتدار تي قبضي جي خواهش جي ٿيوري هر وقت موجود هوندي آهي، پر ڪراچيءَ جي معاملي تي رڳو روايتي لفاظيءَ کان ڪم چڙهي ويو آهي. ان حقيقت جا ٻه اهم پاسا آهن. ڪراچيءَ جي اڄوڪي صورتحال کان نه نان سويلين آجا آهن، ۽ نه سويلين حڪومتون. ڪور ڪمانڊر پنهنجي تقرير ۾ ڪراچيءَ جي اڄوڪي صورتحال جو ڇيڙو 80ع واري ڏهاڪي جي وچ کان شروع ڪيو آهي. سڀني کي خبر آهي ته 80ع جي وچ واري ڏهاڪي ۾ ڪراچي اندر ڪيئن هڪ منظم لساني دهشتگرديءَ جو بنياد وڌو ويو. فوج جو اڳوڻو سربراهه اسلم بيگ کُليل لفظن ۾ اعتراف ڪري چڪو آهي ته ڪراچيءَ ۾ لساني بنيادن تي دهشتگردي ڪندڙ تنظيم جو بنياد جنرل ضياءُالحق پاران سنڌي قومپرستيءَ کي روڪڻ لاءِ وڌو ويو. هي اهو ئي رويو آهي، جيڪو آمريڪا بين الاقوامي مفادن لاءِ استعمال ڪندو آهي. ساڳئي دور ۾ آمريڪا روسي ڪميونسٽن کي روڪڻ لاءِ مذهبي انتهاپسنديءَ تي ڊالر خرچ ڪيا. ٻنهي مثالن ۾ هڪ سياسي اُڀار کي روڪڻ لاءِ هٿياربند ٽولن کي منظم ڪيو ويو. ان دور جا اُڀاريل هٿياربند گروهه هينئر ٻنهي پيدا ڪندڙ ڌرين لاءِ للڪار بڻيل آهن.
ايم ڪيو ايم کي جنرل ضياءُ الحق جنم ڏنو ۽ هٿياربند ڪيو. اڳتي هلي جڏهن هڪ وڏي آپريشن کان پوءِ ان جي هٿياربند سگهه کي تقريبن ختم ڪيو ويو هو ته وري هڪ ڊڪٽيٽر مشرف ان کي نئون جنم ڏنو. ٻنهي جنرل صاحبن جي دور ۾ ايم ڪيو ايم جون پاڙون مضبوط ٿيون. اڄ جيڪڏهن اعلى سيڪيورٽي عملدار ان کي ”را“ جو ايجنٽ قرار ڏين ٿا ته کين نه وسارڻ گهرجي ته ان آفت کي ڪنهن سويلين حڪومت نه، پر غير جمهوري حڪومتن پروان چاڙهيو آهي. کين غير محدود اختيار ۽ وسيلا فراهم ڪندڙ جنرل مشرف اڄ به جيئرو جاڳندو ويٺو آهي، پر ڪير به سندس نانءُ نه ٿو کڻي. جنرل نويد مختار جتي ڪراچيءَ جي صورتحال پُٺيان انتظامي نااهليءَ کي صحيح طور تي وائکو ڪيو، اُتي کيس تاريخ جو رڪارڊ دُرست رکڻ لاءِ نان سويلينز جو به حوالو ضرور ڏيڻ گهرجي ها. جيڪڏهن ضياءَ ۽ مشرف جي دور ۾ ڪراچيءَ اندر ڪرمنل ۽ هٿياربند ٽولن جي ايتري واهر نه ٿئي ها ته اڄ سويلين حڪومتون سندس اشارن تي هلڻ لاءِ مجبور نه هجن ها. ساڳي طرح ٻيلن ۾ گُهمندڙ هٿياربند ٽولا به ضياءَ جي دور جي پيداوار آهن ۽ اهي به ساڳي رٿابنديءَ هيٺ وجود ۾ آندا ويا هئا. ٻهراڙين ۾ ڌاڙيلن ۽ شهرن ۾ دهشتگردن وٽ موجود جديد ترين هٿيار سنڌ اندر ڪٿي به نه ٿا مينوفيڪچر ڪيا وڃن. سوين ميل لتاڙي موتمار هٿيارن جون اهي کيپون جيڪڏهن سنڌ پُهچن ٿيون ته انهن سمورين قوتن کي به ساڳي ايمانداريءَ سان وائکو ڪرڻ جي ضرورت آهي ته جيئن مرض جون رڳو علامتون ختم نه ٿين، پر ان کي پاڙئون پٽي سگهجي.
ان جو مطلب اهو هرگز ناهي ته سويلين حڪومتون سموري ذميواريءَ کان آجيون آهن. 80ع واري ڏهاڪي کانپوءِ پهريون ڀيرو جنهن چونڊيل حڪومت کي پنهنجو مدو پورو ڪرڻ جو موقعو مليو، اها پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت آهي، جيڪا هينئر پنهنجي اقتدار جي ستين سال ۾ آهي. انهن ستن سالن دوران پيپلز پارٽيءَ کي عددي گهڻائي حاصل هجڻ سبب ان کي ڪنهن پارٽيءَ سان اتحاد ڪرڻ جي ضرورت نه هئي، پر مفاهمت، سياسي استحڪام ۽ جمهوريت جي تسلسل لاءِ سنڌ ۾ ايم ڪيو ايم سان اتحاد ڪيو ويو. پيپلز پارٽي ۽ ايم ڪيو ايم ٻنهي ان موقعي ۽ اتحاد کي سنڌ واسين جي ڀلي بجاءِ پنهنجي فائدي لاءِ استعمال ڪيو. نتيجو اهو نڪتو، جو سنڌ ۾ عملي طور ڪا به مخالف ڌر موجود نه رهي ۽ ٻنهي حڪمران ڌرين گڏجي سنڌ جي ٻنهي هٿن سان ڀينگ ڪئي.
ستن سالن جي ان حڪمرانيءَ جي نتيجي ۾ اڄ سنڌ تعليم، صحت ۽ امن امان جي حوالي سان بدترين حالت ۾ آهي. ڪرپشن توڙي ميرٽ جي لتاڙ ماضيءَ جا سمورا رڪارڊ ٽوڙي چڪي آهي. سنڌ ۾ عملي طور حڪومت نالي جي ڪا به شئي وجود نه ٿي رکي. مفاد پرستن جو هڪ ٽولو سنڌ تي قابض آهي. ڪڻڪ ۽ ڪمند جي اگهن کان وٺي، ميونسپل ايڊمنسٽريشن جي فنڊن تائين ۽ نوڪرين کان وٺي، خيراتي رٿائن جي ڪارڊن تائين هر شعبي ۾ بدعنواني، اقربا پروري ۽ ميرٽ جي لتاڙ جو راڄ آهي. سنڌ ترقيءَ جي اڪثر اهڃاڻن ۾ ماضيءَ جي ڀيٽ ۾ زوال جو شڪار آهي. سماجي ترقيءَ جي ڪجهه اهڃاڻن ۾ ته سنڌ جو حال سمورن صوبن کان بدترين ٿي چڪو آهي. ٻهراڙيون ڪرمنل ۽ ڪرپٽ ٽولن جي چنبي ۾ آهن. ڀوتارڪو راڄ سنڌ کي اڏوهيءَ جيان کائي رهيو آهي. ڪراچي وري شهري ڀوتارن جي حوالي ڪيل آهي. گذريل سالن دوران مفاهمت جي نالي تي ڪراچي جهڙي طور ڏوهارين، دهشتگردن، قبضي خورن ۽ ڀتي خورن جي حوالي ڪئي وئي، ان کي جمهوريت جي مضبوطيءَ لاءِ قدم قرار ڏيڻ انتهائي افسوس ناڪ عمل آهي. ان پسمنظر ۾ ڏسجي ته جڏهن ڪور ڪمانڊر ڪراچيءَ تي مافيائن جي راڄ ۽ متوازي انتظاميا جا حوالا ڏئي ٿو اهي رڳو سکڻا الزام به ناهن. ڪراچيءَ ۾ رهندڙ ڪو به ماڻهو شهر اندر حڪومت نالي ڪنهن به شئي کان واقف ناهي. پاڻيءَ جي ڪنيڪشن کان وٺي، زمين تان قبضو ڇڏائڻ لاءِ شهرين کي حڪومتي ادارن نه، پر سياست جي آڙ ۾ شهر تي قابض مافيائن جو سهارو وٺڻو پوي ٿو. اڄ شهر جي مختلف حصن مان، جيڪي دهشتگرد ۽ هٿيار هٿ ڪيا پيا وڃن، اهي آپريشن کان اڳ ساڳين گهرن ۽ گهٽين ۾ موجود هئا ۽ حڪومت جي ڄاڻ توڙي پهچ کان ٻاهر نه هئا. مفاهمت ۽ جمهوريت جي نالي تي ائين صوبي ۾ ڪرمنل ٽولن جي حوالي ڪرڻ ۽ هر طرح جي رشوت کي کُلي ڇوٽ ڏيڻ جو نتيجو هڪ ڏينهن اهو ئي نڪرڻو هو. جتي جمهوريت کي غير جمهوري قوتن کان خطرو آهي، اُتي جمهوريت جي نالي تي حڪمراني ڪندڙن کان به جمهوريت کي خطرو لاحق آهي. جڏهن جمهوريت جي نالي تي دهشتگردي، بدعنواني ۽ لاقانونيت کي عام ڪيو ويندو ته پوءِ جمهوريت کي پهچندڙ ڪنهن به ممڪنه نقصان جي ذميواري انهن تي به عائد ٿيندي، جيڪي پاڻ کي جمهوريت جو رکوال سڏائين ٿا.
جنهن قسم جون حالتون سنڌ ۾ پيدا ڪيون ويون آهن، ان جي نتيجي ۾ صوبي اندر ڪو به انتظامي ايڊوينچر ٿي سگهي ٿو. هنن حالتن ۾ سنڌ جو عوام صوبي جي حڪمرانن کان ايترو ته بيزار ٿي چڪو آهي، جو جمهوريت تي ڪو راتاهو لڳو ته عوام اهڙي حڪمراني ۽ حڪمرانن جي حمايت ۾ هرگز ٻاهر نه نڪرندو. سياسي قدرن جي حوالي سان جمهوريت جي تڏا ويڙهه جي ڪير به حمايت نه ٿو ڪري سگهي، پر هن قسم جي حڪمرانيءَ جي حمايت ڪرڻ به ڪنهن ذي شعور شهريءَ لاءِ ممڪن ناهي. چونڊيل سياسي قيادت تي اها اصولي ذميواري هئي ته اها ورهين کان پوءِ حاصل ٿيل جمهوري موقعي کي ذميواريءَ سان استعمال ڪري ها. گذريل ستن سالن دوران سنڌ سرڪار کي جيڪي اختيار ۽ وسيلا حاصل هئا، اهي ذميواريءَ سان استعمال ڪيا وڃن ها ته سنڌ ماضيءَ جي ڪيترن ئي نقصانن جو پورائو ڪري چڪي هجي ها. اڄ جڏهن سنڌ ۾ آپريشن کانپوءِ امن امان جي معاملي کي فوج ۽ رينجرز سڌو سنئون پنهنجي هٿن ۾ کڻي ورتو آهي ته ڪجهه هفتن اندر ئي صورتحال ۾ تيزيءَ سان سُڌارو آيو آهي. بدقسمتيءَ سان چونڊيل حڪمرانن پوليس کاتي کي سياسي ڀوتارن جي حوالي ڪري، ان کي بي اثر ڪري ڇڏيو، نه ته ٻين طاقتن کي ائين وچ ۾ ٽُپڻ جو جواز نه ملي ها. آپريشن شروع ٿيڻ کان اڳ پوليس کاتي جي حالت اها هئي ته هيٺين کان مٿئين سطح تائين حڪمرانن جا وفادار عملدار مقرر هئا ۽ ايماندار آفيسر پاسيرا ڪيل هئا. ٻئي طرف نون ڀرتي ڪيل پوليس اهلڪارن کي مهينن تائين پگهارن کان محروم رکي، حڪومت سندن مورال جو جنازو ڪڍي ڇڏيو آهي. سڄي صوبي ۾ پوليس کاتي جي اهڙي برباديءَ جو نتيجو اهو نڪتو، جو سڄي سنڌ ڀوتارن ۽ ڪرمنلز جي ماتحت ٿي وئي. پوليس کاتي جي ان برباديءَ سبب سڄي صوبي ۾ لاقانونيت فاٽا ۽ بلوچستان کي به مات ڏئي ڇڏي هئي. آپريشن شروع ٿيڻ کان پوءِ جيئن پوليس جا معاملا حڪومت کان ڦري اپيڪس ڪميٽيءَ جي ماتحت ڪيا ويا ته صورتحال ۾ هڪدم ڦيرو آيو آهي. جيتوڻيڪ هاڻي ڪرمنلز ۽ ڪرائيم کي ختم ڪرڻ لاءِ غير قانوني رستا اختيار ڪيا پيا وڃن، پر عام شهري انهن اصولي بحثن ۾ پوڻ بجاءِ سک جو ساهه ملڻ کي واکاڻين ٿا. وڏي وزير جي پنهنجي ضلعي اندر ماڻهو چون ٿا ته، هنن ڊگهي عرصي کان پوءِ سُک جو ساهه کنيو آهي. ميونسپل سروسز، تعليم ۽ صحت جي معاملن جا انيڪ داستان الڳ آهن، جتي هر پاسي زوال جا نشان چٽا نظر اچن ٿا. نوڪرين ۾ ميرٽ کي نيڪالي ڏيڻ ۽ بدلين، مقررين ۽ ٺيڪن جي ڪاري ڪاروبار صوبي جي انتظامي سگهه کي مڪمل طور تباهه ڪري ڇڏيو آهي.
پبلڪ سروس ڪميشن کي بي اثر ڪرڻ ۽ عدالتن جي حڪمن کي رديءَ جي ٽوڪريءَ ۾ اُڇلڻ لاءِ سروسز بابت قانونن ۾ جيڪي ترميمون ڪيون ويون آهن، اهي ته ڏندين آڱريون ڏيندڙ آهن. سروسز بابت قانون سازي ۽ سروس اسٽرڪچر جي ان تباهي جي نتيجي ۾ سنڌ حڪمرانن جي ذاتي جاگير ۾ تبديل ٿي چڪي آهي. ان برباديءَ جا اثر ايترا ته سنگين آهن، جو اپيڪس ڪميٽيءَ پاران مقررين واري عمل جي نظرداري ڪرڻ جي به ڳالهه ڪئي وئي آهي. جيتوڻيڪ اها سويلين معاملن ۾ غير ضروري حد تائين مداخلت آهي، پر ان جي ذميواري انهن حڪمرانن تي ئي لاڳو ٿئي ٿي، جن جمهوريت ۽ عوامي مينڊيٽ جي نالي تي سموري انتظامي ڍانچي کي مفلوج ڪري ڇڏيو آهي. سنڌ حڪومت جي ”اهليت“ ۽ ميرٽ جي لتاڙ جا داستان ٻين صوبن ۾ سنڌ واسين لاءِ شرمناڪيءَ جو ڪارڻ بڻيل آهن. گذريل ستن سالن دوران جمهوريت جي نالي تي قانون ۽ انصاف جي اهڙي بدترين لتاڙ ئي اڄ غير جمهوري طاقتن کي مداخلت جو موقعو فراهم ڪيو آهي. جيتوڻيڪ جمهوريت جو متبادل آمريت ٿي نه ٿي سگهي، پر جمهوريت کي جاگيرداراڻي راڄ ۾ بدلائي، ان جي تڏا ويڙهه جا جواز عوام جي چونڊيل حڪمرانن پاڻ ئي پيدا ڪيا آهن. عوام جي دانهن، ڪوڪن ۽ پِٽن پاراتن جي پرواهه ڪرڻ بجاءِ حڪمرانيءَ کي بد کان بدترين بڻايو ويو. بدقسمتيءَ سان انهن سمورن ڪرتوتن کي عوام جو مينڊيٽ ۽ عوام جي حڪمرانيءَ جو نالو ڏنو ٿو وڃي.
سنڌ واسين ڏهاڪن تائين قربانيون ۽ ووٽ ڏئي، جنهن جمهوريت لاءِ رستا هموار ڪيا هئا، اها ڪنهن خواب جي تعبير بجاءِ ڊيڄاڙي ۾ تبديل ٿي چڪي آهي ۽ هر گذرندڙ ڏينهن سان عوام جو جمهوريت تان ويساهه کڄي رهيو آهي، جنهن جو فائدو انهن قوتن کي حاصل ٿي رهيو آهي، جن جو خيال آهي ته جمهوريت ڪو ڪامياب نظام ناهي. اهڙي طرح عوام جا چونڊيل عيوضي پاڻ جمهوريت لاءِ کڏو کوٽي چڪا آهن. جيڪڏهن سنڌ ۾ جمهوري عمل کي ڪو نقصان پهتو ته غير جمهوري قوتن سان گڏ چونڊيل حڪمران به عوام سان ٿيندڙ اهڙي ويساهه گهاتيءَ جا ذميوار هوندا.
(خميس 21 مئي 2015ع)