سنڌ جي پيرن ۾ پيل جاگيرداراڻه زنجير ۽ مضبوط ادارن جي کوٽ!
1990ع جي ڏهاڪي کان پوءِ جنهن شهري مڊل ڪلاس جنم ورتو آهي، ان وٽ ادارا قائم ڪرڻ جا موقعا شروعاتي ٽن ڏهاڪن جي ڀيٽ ۾ ڪيترائي ڀيرا وڌيڪ هئا، پر اهو ممڪن نه ٿي سگهيو. اچو ته هڪ جائزو وٺي، اهو سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون ته (i) 1950ع کان 1980ع وارن ڏهاڪن دوران جنم وٺندڙ ۽ اُسرندڙ ادارن جو زوال ڇو آيو؟ (ii) 1990ع واري ڏهاڪي کان پوءِ اُسرندڙ مڊل ڪلاس نوان ادارا ڇو نه جوڙي سگهيو؟ ۽ (iii) اڳتي ڪهڙي حڪمت عملي اختيار ڪجي؟
ادارن جو قيام ۽ انهن جي ڪارڪردگي سماج جي سگهه جو پئمانو هوندا آهن، تنهن ڪري انهن جو ڇيد ڪرڻ کان سواءِ آئيندي جي حڪمت عملي جوڙي نه سگهبي. شروعاتي ٽن چئن ڏهاڪن دوران سنڌ جيئن ته هڪ ڀرپور مزاحمتي دور مان گذري رهي هئي ۽ سياسي محاذ تي سائين جي ايم سيد، حيدر بخش جتوئي، رسول بخش پليجي ۽ ذوالفقار علي ڀُٽي جهڙا قدآور نالا موجود هئا، تنهن ڪري علمي، ادبي، ثقافتي ۽ سماجي محاذن تي به جدوجهد لاءِ ڀرپور اُتساهه موجود هو. ٻي ڳالهه ته سياسي تنظيمن ۽ هلچل کان سواءِ جيڪي علمي ادبي، ثقافتي ۽ سماجي ادارا متحرڪ هئا، اهي به پنهنجي جوهر ۾ سياسي عمل سان مڪمل طور سلهاڙيل هئا. مثال طور سگا ۽ سنڌي ادبي سنگت بظاهر ادبي ۽ سماجي ادارا هئا، پر سندن سموري جدوجهد سنڌ جي سياسي حقن واري هلچل سان گهري نموني سلهاڙيل هئي. اهو ئي سبب آهي، جو ايجنسيون مٿن به ايتري ئي ڪرڙي اک رکنديون هيون، جيتري سياسي پارٽين ۽ ڪارڪنن تي رکنديون هيون. اڄ انهن سمورن ادارن وٽ اڳ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ کُليل ماحول، موقعا ۽ وسيلا موجود آهن، پر اهي سماج ۾ گُهربل ڪردار ادا ڪرڻ کان وانجها آهن. اسان سڀ پاڻ کي تسلي ڏيڻ ۽ ٻين کي ٻُڌائڻ لاءِ ڀلي کڻي ڪيترا به دليل ۽ حوالا ڏيون، پر سماج ۾ انهن جو ڪو سگهارو ڪردار هاڻي نظر نه ٿو اچي. ان سوال کي ذاتي انا يا جذباتي حوالي سان ڏسڻ بجاءِ اڻ ڌري تنقيدي اک سان ڏسڻ جي ضرورت آهي ته جيئن ان صورتحال پُٺيان سمايل حقيقتن جو دُرست ادراڪ ڪري سگهجي.
ون يونٽ واري تحريڪ ۾ ڪاميابي حاصل ٿيڻ کان پوءِ سنڌ ۾ هڪ عارضي اطمينان واري لهر جنم ورتو. مٿان وري ڀُٽي صاحب جي حڪومت اچڻ کان پوءِ سنڌ واسين کي اهو محسوس ٿيو ته هاڻي هو ملڪي اقتدار ۽ ڪاروهنوار ۾ مکيه ڀائيوار بڻجي چڪا آهن. جيتوڻيڪ ٻوليءَ وارن هنگامن کان پوءِ ثقافتي محاذ ۾ وري جوت جاڳي پئي هئي، پر مجموعي طور تي سنڌ واسي ان مزاحمتي مرحلي مان نڪري چڪا هئا. ثقافتي ۽ سماجي محاذ جي ادارن کي جڏهن مزاحمت مان ڪجهه واندڪائي ملي ته اصولي طور انهن جي ادارتي جوڙجڪ ۽ سماج جي اڏاوتي ڪم ڏانهن ڌيان ڏيڻ جي گُهرج هئي. ڪجهه عرصي تائين ائين ٿيڻ کان پوءِ آهستي آهستي انهن ادارن اندر ادارتي فورم ڪمزور ۽ فرد سگهارا ٿيڻ لڳا. جڏهن ادارن ۾ فرد سگهارا ٿيڻ لڳن ۽ ادارا فردن جا محتاج ٿيڻ لڳن ته اها ادارن جي زوال جي پڪي نشاني آهي. فردن پنهنجي ماضيءَ جي خدمتن جي مڃتا جي صلي ۾ ادارن کي ذاتي ملڪيت ۾ بدلائڻ شروع ڪيو. هوريان هوريان شاخن کان وٺي، مرڪز تائين مخصوص فردن ۽ سندن حامي لابين جي والار شروع ٿي، ان والار کي جمهوري شڪل ڏيڻ لاءِ پنهنجي خاص وفادارن جي ميمبرشپ مهم شروع ڪرائي وئي. هڪ وقت آيو، جڏهن انهن ادارن جي چونڊن ۾ اهي سمورا وسيلا ۽ طريقا ڪتب اچڻ لڳا، جيڪي اسيمبلين جي چونڊن دوران وڏيرا استعمال ڪندا آهن. اهو رويو ادبي ۽ سماجي تنظيمن کان علاوه استادن ۽ صحافين جي تنظيمن ۾ به نظر آيو. 1980ع ۽ 1990ع جي ڏهاڪن ۾ اهي تنظيمون عوامي مزاحمت ۽ شعور جي سرواڻي ڪرڻ بجاءِ وڏيرڪين اوطاقن ۾ بدلجڻ لڳيون. انهن ۾ موجود فردن جو حوالو سندن ڪم يا ڪردار نه، پر فلاڻي جو ماڻهو ۽ فلاڻي گروپ جو اڳواڻ وارو بڻجڻ لڳو. ماضيءَ ۾ سنڌ جي حقن واري جاکوڙ ۾ سرواڻيءَ وارو ڪردار ادا ڪندڙ اڪثر نامور شخصيتن پاڻ کي انهن ادارن جو تاحيات عهديدار بڻائڻ شروع ڪيو. نئين سوچ ۽ اختلاف راءِ رکندڙن لاءِ دروازا بند ڪرڻ خاطر مٿين کان هيٺين سطح تائين وفادارن ۽ حامين جا ٽولا ڀرتي ڪري، چونڊن وسيلي والار کي جمهوريت جي نالي تي حلال ڪرڻ جي رسم شروع ڪئي وئي. اڄ انهن ادارن ۾ هيٺ کان مٿي تائين ڪجهه اهڙن فردن جي قطار نظر ايندي، جيڪي چئن ڏهاڪن کان انهن ادارن جا واڳ ڌڻي بڻيل آهن. انهن شخصيتن جي ماضيءَ ۾ ادا ڪيل ڪردار جي احترام کان ڪو به انڪار ناهي، پر بدقسمتيءَ سان متبادل قيادتن جا رستا بند ڪري، هنن ادارن کي سينواريل تلاءَ ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. اهو ئي سبب آهي، جو هاڻي ڪيترن ئي ادارن جو ذڪر گهڻو ڪري سندن چونڊن جي مُند ۾ ٻُڌڻ ۾ ايندو آهي، باقي سنڌي سماج کي درپيش انتهائي سنگين مسئلن تي سندن پاليسي بيان به ٻُڌڻ ۾ نه ٿو اچي. ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن مسئلي تي ڪنهن تقرير ۾ ڪي ٻه چار جملا ادا ڪن ٿا ته ٺيڪ، نه ته ماٺ آهي. انهن ادارن ۾ ويٺل ڪيترن ئي سينئر شخصيتن جو خيال آهي ته چار پنج ڪروڙ ماڻهن تي ٻڌل سنڌي قوم ۾ سندن متبادل هجڻ جي اهليت ڪنهن ۾ به ناهي، تنهن ڪري جيڪڏهن هنن ۽ سندن حامين انهن ادارن جي قيادت تي ڪنهن ٻئي کي اچڻ ڏنو ته ادارا بند ٿي ويندا. عقل، فهم ۽ ڪمٽمينٽ ۾ کين پنهنجو ڪو مَٽ يا ثاني نظر نه ٿو اچي، تنهن ڪري ڦري گهري هر اليڪشن ۾ پاڻ ئي واري واري سان ادارن جي سربراهي سنڀالين ٿا. نتيجو اهو آهي، جو سنڌي سماج کي اڄوڪي دور جي حالتن ۾ جنهن سياسي جدوجهد ۽ سماجي اُٿل پُٿل جي ضرورت آهي، ان بابت انهن ادارن وٽ عوام کي ڏسِڻ لاءِ نه ڪا چِٽي واٽ آهي ۽ نه ڪا جديد تقاضائن سان ٺهڪندڙ حڪمت عملي آهي. شخصي طور ڪجهه فرد پنهنجي حال آهر پنهنجو ذاتي ڪردار ادا ڪندا رهن ٿا، پر اجتماعي طور ادارن جو ڪردار سگهارو نه رهيو آهي. اهو ساڳيو رويو 1990ع واري ڏهاڪي ۾ سياسي تنظيمن ۾ به نظر آيو ۽ اڄ قومپرست تنظيمن جا ڌڙا نظريي ۽ سوچ کان وڌيڪ فردن جي حوالي سان سُڃاتا وڃن ٿا ۽ سندن تعارف فلاڻي خان جو گروپ بڻيل آهي. سياسي تنظيمن جي حوالي سان صورتحال ان ڪري ڪجهه مختلف آهي، جو ڪي ڌريون اڄ به سنڌ جي قومي حقن واري جدوجهد ۾ ڪردار ادا ڪنديون رهن ٿيون، البته انهن ۾ به قيادت جو جمود وڏي حد تائين چِٽو آهي. مرڪز کان ضلعي تائين ڪجهه مخصوص نالا آهن، جيڪي هميشه عهديدار ئي رهن ٿا، مجموعي طور تي انهن سمورن ادارن ۾ قيادت جو جمود سندن اوسر ۽ تبديليءَ لاءِ ڪنهن سگهاري ڪردار ادا ڪرڻ ۾ وڏي رڪاوٽ بڻيل آهي. جيستائين اهي ادارا نئين سوچ واري قيادت ۽ جديد تقاضائن سان ٺهڪندڙ حڪمت عملين کي اڳتي اچڻ نه ڏيندا، اهي سماجي تبديلي ۽ جوڙجڪ ۾ ڪو به سگهارو ڪردار ادا نه ڪري سگهندا.
ان بحث جو ٻيو اهم سوال اهو آهي ته 1990ع واري ڏهاڪي کان پوءِ جيئن جيئن اڳي جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ کُليل ماحول، ٽيڪنالاجي ۽ لهه وچڙ جا نوان موقعا فراهم ٿيا آهن، ته نئين اُسريل وچولي طبقي انهن موقعن مان گُهربل فائدا ڇو نه ورتا آهن ۽ سماج کي اڳتي وڌائيندڙ ادارا قائم ڇو نه ڪيا آهن. جيتوڻيڪ گذريل ٻن اڍائي ڏهاڪن دوران سنڌي ميڊيا هڪ سگهاري اداري طور اُڀري آهي، پر ٻين شعبن جهڙوڪ ريسرچ، تعليم، صحت، ٽيڪنالاجي، ادب، سماجي خدمت، ڪاروبار، هُنري سکيا وغيره ۾ ڪي قدآور ادارا نظر نه ٿا اچن. سنڌي قوم جتي مزاحمتي نوعيت جي جدوجهد ۽ ادارن جوڙڻ ۾ سگهاري آهي، اُتي سماج جي اڏاوتي ادارن جوڙڻ ۾ ايتري ئي ڪمزور به آهي، ان جو هڪ ڪارڻ خود سنڌ جو جاگيرداراڻو سماجي ڍانچو آهي، جيڪو مختلف شڪلين ۾ سنڌي سماج جي پيرن کي زنجير جيان جڪڙي، اُن جي اوسر کي روڪي رهيو آهي. 1990ع جي ڏهاڪي کان اُسريل اڄوڪي وچولي طبقي جو گهاڙيٽو مارڪيٽ واري وچولي طبقي کان وڌيڪ سرڪاري ۽ خانگي شعبي واري نوڪري پيشه وچولي طبقي وارو آهي. انهن مان ڪيترن ئي فردن ڪجهه نه ڪجهه ادارا جوڙيا به آهن، پر مجموي طور تي ادارا جوڙڻ واري ڪا وڏي لهر نظر نه ٿي اچي. بنيادي طور تي خانگي شعبي ۾ سگهارا ادارا قائم ڪرڻ لاءِ موڙي گُهربل هجي ٿي، جيڪا مارڪيٽ ۾ ويٺل وچولي طبقي وٽ هوندي آهي. تعليم ۽ نوڪريءَ وارن شعبن سان سلهاڙيل وچولي طبقي وٽ نهايت سگهارا آئيڊياز ته هوندا آهن، پر اهي انهن خيالن کي عملي شڪل ڏيڻ جي مادي وسيلن کان محروم هوندا آهن. سنڌي ميڊيا جا ادارا به ان ڪري جڳهه ٺاهي سگهيا، جو انهن جي پُٺيان مارڪيٽ وارو وچولو طبقو آهي. اهو ئي سبب آهي، جو اهي ادارا نه رڳو قائم رهي سگهيا آهن، پر لڳاتار ڪردار به ادا ڪري رهيا آهن. سنڌ ۾ جيئن ته سياسي حڪمرانيءَ تي وڏيرڪو ٽولو قابض آهي، تنهن ڪري اهو مارڪيٽ واري وچولي طبقي جي اوسر ۾ رڪاوٽ آهي. اهو طبقو ڪروڙين رپيا خيراتي انڪم سپورٽ پروگرام وسيلي ڏيڻ لاءِ تيار آهي، پر صنعتڪاري، ٽيڪنالاجي، شهري ڍانچي، جديد تعليم وغيره لاءِ وسيلا رکڻ لاءِ تيار ناهي، ڇو ته ان سيڙپڪاريءَ سان مارڪيٽ تي ٻَڌل شهري وچولو طبقو جنم وٺندو، جيڪو سندن اوطاقن جي حاضري نه ڀرڻ چاهيندو، ان جي اُبتڙ پنجاب ۾ جيئن ته صنعتڪار ۽ سيڙپڪار طبقو حڪومتن ۾ رهيو آهي ته هنن مارڪيٽ واري وچولي طبقي جي اوسر لاءِ سيڙپڪاري ڪري، ان کي سگهارو ڪيو آهي. اهو ئي سبب آهي، جو پنجاب ۾ صنعتڪار طبقو جديد يونيورسٽين کان وٺي، خانگي شعبي ۾ تعليم، صحت ۽ انفرا اسٽرڪچر جي اوسر ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪري رهيو آهي. پنجاب جي وچولي طبقي ۾ ادارا قائم ڪرڻ جو لاڙو، ان ڪري سگهارو آهي، جو ان وٽ موڙي ۽ مددگار سماجي توڙي سرڪاري ڍانچو موجود آهي. سنڌي وچولو طبقو انهن حالتن ۾ ڪيئن ڪردار ادا ڪري، ان تي ايندڙ مضمون ۾ بحث ڪنداسين.
(روزاني ڪاوش، اربع 26 آگسٽ 2015ع)