ڀوتار ڪي جاگير بڻيل سنڌ
ان واقعي کان ڪجهه ڏينهن پوءِ هڪ پرڏيهي سفارتڪار جي گهر ڊنر دوران مون سندس امداد واري شعبي جي سربراهه کان جڏهن ساڳيو سوال ڪيو ته، هن جي به وراڻي لڳ ڀڳ ساڳي هئي. هن همراهه پاڪستان ۾ ماضيءَ ۾ به امدادي شعبي ۾ ڪم ڪيو هو ۽ هڪ ڀيرو ٻيهر سندس مقرري پاڪستان ۾ ٿي آهي. مون کان سوال ڪندي پڇيائين ته اوهان سنڌي ته ڀُٽن ۽ پيپلز پارٽيءَ لاءِ ديوانا ٿي پيا گهمندا آهيو، پر انهن کان پڇو نه ٿا ته هنن سنڌ جي اهڙي ڀِينگَ ڇو ڪئي آهي؟ بعد ۾ هن سنڌ جي بيورو ڪريسيءَ سان ڪم جي تجربن جا حوالا ڏيندي سندن نااهلي، ڪم چوري ۽ ڪرپشن جا ٻه ٽي اهڙا واقعا ٻڌايا، جو منهنجو ڪنڌ شرم کان جُهڪي ويو.
ڪجهه ڏينهن اڳ لاهور جي هڪ دوست کي ڪنهن مائٽ جي حادثي ۾ زخمي ٿيڻ سبب سنڌ جي هڪ ضلعي هيڊ ڪوارٽر اسپتال ۾ڪجهه ڪلاڪ گذارڻ جو اتفاق ٿيو. پيپلز پارٽيءَ سان پراڻو لاڳاپو رکندڙ همراهه چيو ته مون کي ضلعي هيڊ ڪوارٽر جي اسپتال جي حالت ڏسي، سخت صدمو رسيو ته پيپلز پارٽي، جيڪا سنڌين جي پارٽي سمجهي ويندي آهي، ان جي لڳاتار ڇهن سالن جي حڪومت کان پوءِ به سنڌ جي اهم اسپتالن جو اهو حال آهي. سندس لفظن ۾ ته، جيڪڏهن پنجاب جي ڪنهن اسپتال جو اهڙو حال هجي ته شهباز شريف صحت کاتي جي عملدارن جي کَل لاهي ڇڏي ها. کيس ڪهڙي خبر ته سنڌ ۾ حڪمران پنهنجي دادلن آفيسرن جي سيوا ڪرڻ ۾ ايترا ته مخلص آهن، جو هنن سڄي صوبي جي عوام جي کَل لاهي ڇڏي آهي. تازو سنڌ جي وڏي وزير پاران سنڌ اسيمبليءَ ۾ ٿر جي ڏُڪار ۽ ٿري عورتن جي حوالي سان ڪيل تقرير تي اسلام آباد جي امدادي ادارن جا عملدار اَچرج جو شڪار آهن ته حڪمران انساني اَلمين تي بيحسيءَ جي اِن انتها تي به پُهچي سگهن ٿا!! هڪ امدادي اداري ۾ ڪم ڪندڙ هڪ سينيئر دوست مون کان پڇيو ته:”ڇا خيال آهي، جيڪڏهن اهڙي تقرير ڪو پنجاب جو سياستدان ٿري عورتن بابت ڪري ها ته اوهان سنڌي ملڪ کي اونڌو ڪري ڇڏيو ها، پر شابس آهي اوهان جي ايمان کي، جو پنهنجي اڳواڻن هٿان پنهنجي اهڙي تذليل تي ٻِڙڪ به نه ٿا ڪڍو.“
هِي ته اهي چند حوالا آهن، جيڪي ويجهي ماضيءَ جا هجڻ سبب ڄاڻايا اٿم، نه ته سنڌ جي حڪمرانيءَ بابت اسلام آباد جي سفارتي ۽ امدادي ادارن جي حلقن ۾ اهو تاثر عام آهي ته، سنڌ ۾ ڪم ڪرڻ معنى ته پئسي ۽ وقت جو زِيان. سنڌ ۾ ويهي مان به انهن سڀني ڳالهين کي سنڌين سان تعصب جي کاتي ۾ وجهندو هئس، پر پيپلز پارٽيءَ جي حڪمرانن سنڌ جو جيڪو حشر ڪيو آهي، ان سان اهڙو تاثر پيدا ٿيڻ ڪا بي بنياد ڳالهه به ناهي. گذريل پنجن سالن دوران ملڪ جي چئني صوبن ۾ لڳاتار وڃڻ ۽ انهن جي چڱاين ۽ براين جو ذاتي طور مشاهدو ڪرڻ کان پوءِ اندازو ٿئي ٿو ته جهڙو بدتر حال سنڌ ۾ حڪمرانيءَ جو آهي، اهڙو ٻئي ڪنهن به صوبي ۾ ناهي. جيتوڻيڪ بلوچستان ۾ مشرف ۽ پيپلز پارٽيءَ جي حڪومتن دوران خراب حالت ۾ هو، پر هاڻوڪي صوبائي حڪومت اُتي به انتظامي بهتريون آنديون آهن ۽ ان جو انتظامي حال سنڌ کان گهڻو بهتر ٿي چڪو آهي. پيپلز پارٽيءَ جي سنڌ سان ڀلاين جو سڀ کان بنيادي نقطو صوبي مان ميرٽ کي نيڪالي ڏيڻ آهي. اهو هڪڙو ڪم ئي صوبي جي انتظامي برباديءَ لاءِ ڪافي آهي، ڇو ته اهو اڪيلو ڪم، باقي سمورين بُڇڙاين جو بُنياد بڻجي ٿو. رڳو گذريل ڪجهه مهينن جون اخبارون کڻي ڏسو ته حڪمرانيءَ جي اصولن جي لتاڙَ جا اهڙا انيڪ ڪارناما نظر ايندا جو لڳندو ته سنڌ ڪو صوبو نه، پر ڪنهن ڀوتار جي جاگير آهي، جتي هر طرح جي بدعنواني ۽ ڪرائيم بنا رنڊ روڪ جي ڪري سگهجي ٿو. ويجهن مهينن جي اخبارن ۾ ڇپيل خبرن جا ڪجهه سرا پڙهي پاڻ اندازو لڳائي وٺو.
*وڏي وزير لاءِ سوا ڇهه ڪروڙ ۽ خوراڪ واري وزير لاءِ 57 لکن جون گاڏيون خريد ڪيون ويون. (روزاني ڪاوش، 14 مارچ 2014)
* صحت کاتي جا ڪمال، 65 ننڍن ملازمن جا 2 کان 8 گريڊ وڌايا ويا، 10 ملازم وري آفيسر بڻجي ويا.
* 1994ع کان ريگيولر ڪيل ملازمن کي ايڊهاڪ ڀرتيءَ جي پهرين ڏينهن کان سينارٽي ڏيڻ جو بل منظور (روزاني ڪاوش، 1 مارچ 2014)
* سنڌ ۾ ڪم ڪندڙ 400 پوليس عملدارن تي مختلف ڪيس داخل آهن. (روزاني ايڪسپريس ٽربيون، 9 فيبروري 2013)
*مڪاني کاتن ۾ ڪميشن بنا 16هين ۽ 17 هين گريڊ جي 400 آفيسرن جون ڀرتيون مڪمل (روزاني ڪاوش، 15 نومبر 2013)
* اياز سومري ڪارخانو لڳائڻ لاءِ اڍائي ڪروڙن جي زمين ڀيڻ جي نالي ۾ ورتي، قائم علي شاهه الاٽمينٽ جو حڪم ڏنو ۽ زمين لاءِ ساڍا 62 لکن جو چالان جمع ڪرايو ويو (روزاني ڪاوش، 3 اپريل 2013)
* سنڌ ۾ وڌيڪ 42 رٽائرڊ ڪامورا ڀرتي: حاضر سروس ڪيڊر آفيسرن جا سڻڀا عهدا سونپيا ويا (روزاني ڪاوش، 24 فيبروري 2013)
* اقليتن واري وزارت پاران ڪميشن کي باءِ پاس ڪري 17 ۽ 18 هين گريڊ جي 9 پوسٽن تي سڌيون ڀرتيون ڪرڻ جو انڪشاف (روزاني ڪاوش، 4 فيبروري 2013)
* سوئي سدرن گئس جو چيف انجنيئر آبپاشي کاتي جي لائننگ پراجيڪٽ جو پي ڊي مقرر (روزاني ڪاوش، 20 فيبروري 2013)
* حميرا علواڻيءَ جو مڙس ۽ موهن لال جو سئوٽ ڊپٽي ڪمشنرن جي عهدي تي ضم، سب رجسٽرار اسسٽنٽ ڪمشنر ٿي ويو (روزاني ڪاوش، 27 مارچ 2013)
* علي حسن زرداري جي پٽ ۽ آغا مسعود عباس سميت وڌيڪ 6 نان ڪيڊر ملازم اعلى انتظامي عهدن تي ضم (روزاني ڪاوش، 19 مارچ 2013)
مٿي ڄاڻايل مثال ته انتظامي ۽ سياسي بدعنوانيءَ جي ڪشادي ۽ اُونهي سمنڊ جا ڪجهه ڦُڙا هئا، جيڪي هتي حوالي طور ڏنا ويا آهن. اختيار کوکر جي مضمونن ۾ ڏنل تفصيل ته مٿو چڪرائيندڙ آهن. ميرٽ جي ايڏي بدترين لتاڙ ملڪ جي ٻئي ڪنهن صوبي ۾ تصور ۾ به نه ٿي آندي وڃي. سنڌ ڄڻ ته مالِ غنيمت آهي، جنهن کي فاتح حڪمران ٻنهي هٿن سان لُٽي رهيا آهن. مٿان وري اها به دعوى ڪن ٿا ته سنڌ جي حُڪمراني ماضيءَ کان گهڻي بهتر آهي.
آئوٽ آف ٽرن پروموشن، نان ڪيڊر آفيسرن کي اهم عهدن تي ضم ڪرڻ، جونيئر آفيسرن کي سينيئر عهدن جي چارج ڏيڻ. اهڙيءَ ريت سفارشي نااهل آفيسرن جي ڀرتين جي نتيجي ۾ سنڌ جي سروس اسٽرڪچر جو جنازو نڪري ويو آهي، جنهن ڊونر اداري کي خبر پوندي ته تعليم ۽ مڪاني ادارن واري کاتي ۾ سئو ٻه سئو نه پر هزارين جعلي ڀرتيون ٿيل آهن، ان کي ڪهڙي ڇتي ڪُتي کاڌو آهي، جو سنڌ اندر اربين رپين جي امداد کڻي ايندو. هينئر ته عالمي ادارن جا سياسي مفاد آهن، جنهن ڪري اهي ڪيترين ئي ڳالهين تي اکيون پوري ڪجهه نه ڪجهه پئسا ڏين ٿا، پر جڏهن حالتون نارمل ٿيون ۽ پئسن ڏيڻ جو بنياد انتظامي اهليت ۽ سياسي شفافيت بڻجندو ته پوءِ انهن افعالن سان ڪوبه ڊونر ادارو سنڌ جو مُنهن نه ڪندو. هن وقت به عالمي ڊونر ادارن سوين ملين ڊالرز جا پراجيڪٽ پنجاب ۽ خيبر پختونخوا ۾ هلي رهيا آهن. انهن جي ڀيٽ ۾ سنڌ اندر ان جو هڪ معمولي حصو ايندو آهي، پر جيڪڏهن اهو معمولي حصو به فضيلت سان استعمال ڪيو وڃي ته سنڌ جي بدحاليءَ ۾ گهڻي لاٿ اچي سگهي ٿي ۽ ٻيا ادارا پڻ سنڌ ۾ وسيلا آڻڻ لاءِ تيار ٿي سگهن ٿا. هينئر سنڌ ۾ ڪنهن به کاتي جو منهن پير سلامت ناهي. ذري گهٽ هر کاتو ڪنهن نه ڪنهن سياسي اڳواڻ يا سندس ڪمدار جي جاگير بڻيل آهي. مقررين، بدلين ۽ ٺيڪن جو ڪُڌو ڪاروبار سنڌ جي ترقيءَ کي اڏوهيءَ جيان کائي رهيو آهي. ٻهراڙين جو انفرا اسٽرڪچر تباهه آهي ۽ سڄي صوبي ۾ ڌاڙيلن، قاتلن ۽ ڦورن جو راڄ آهي. پوليس عملدار عوام جا خادم نه پر حڪمرانن جا ڪمدار بڻيل آهن. هڪ طرف ڪامورڪو سرشتو برباد ٿيڻ سبب عوام بنيادي سهولتن کان وانجهيل آهي ته، ٻئي طرف امن امان جي بدترين صورتحال سبب ڪوبه مقامي يا پرڏيهي سيڙپڪار سنڌ ۾ موڙي ٻوڙڻ لاءِ تيار ناهي. ڪنهن به صوبي جي وڏي وزير جي ضلعي مان ايترا ماڻهو اغوا ٿيل ناهن، جيترا سنڌ جي وڏي وزير جي ضلعي مان اغوا ٿيل آهن. ٻهراڙين ۾ معاشي ڪاروهنوار عملي طور مفلوج ٿي رهيو آهي. ان صورتحال جي نتيجي ۾ صوبي اندر غُربت تيزيءَ سان وڌي رهي آهي، جنهن کي سياسي زڪوات وارن خيراتي ڪارڊن سان ختم ڪرڻ ناممڪن آهي. تباهيءَ جو اهو عمل هوريان هوريان سِرڪي رهيو آهي ۽ ان جا ڳنڀير اثر هڪدم پڌرا نه ٿيندا، پر هڪ اڌ ڏهاڪي کان پوءِ سنڌ جا سمورا ترقياتي اُهڃاڻ باقي سڄي ملڪ کان پُٺتي هليا ويندا. سنڌ حڪومت جو حال اهو آهي جو سندن اعمالن تي معمولي تنقيد به ڪجي ته هڪدم جمهوريت دشمن هجڻ جو مهڻو ڏيندا.
بلڪل ائين جيئن ملڪي اسٽبلشمينٽ هر سگهاري ڌر تي تنقيد کي ملڪي سالميت خلاف سازش قرار ڏيندي آهي. پيپلز پارٽيءَ جي قيادت کي اها غلط فهمي آهي ته سنڌ واسي هميشه سندن محڪوم رهندا، وٽن ڪڏهن به ڪو سياسي متبادل جنم نه وٺندو ۽ جي وٺندو به ته ان کي 2013ع جي چونڊن جيان چمڪ ۽ ڌمڪ سان چُپ ڪرائي ڇڏيندا. ان سياسي وايو منڊل کي پارٽيءَ پاران صوبي جي ڦُرلٽ جو لائسنس بڻايو ويو آهي. سڄي ساري پارٽي ۽ اسيمبليءَ اندر آهي ڪو اهڙو ميمبر جيڪو پنهنجي حڪومت ۽ پارٽي قيادت کان سوال ڪري ته اوهان سنڌ کي ڪهڙي ڏوهه جي سزا پيا ڏيو. هَڪل تي ڪنڌ ڌوڻڻ وارا اهي همراهه سنڌ جي سياسي ۽ سماجي برباديءَ جا بنيادي ذميوار آهن ۽ تاريخ ۾ سندن ماٺ ان ڏوهه ۾ برابر جي شرڪت طور سُڃاتي ويندي.
سنڌ، جيڪا آمريتن جي دور ۾ به ڀرپور سياسي رد عمل سان جمود جي زنجيرن کي ٽوڙيندي رهي هئي، تنهن کي آفيمي دور جي چيني قوم وانگر اهڙو نَشو ڏنو ويو آهي، جو ان کي پنهنجي برباديءَ جو احساس به گهٽ ٿيڻ لڳو آهي. رشوت ۽ شارٽ ڪٽ جي ڪاري ڪاروبار مان لاڀ ماڻيندڙن جو هڪ وڏو اَنبوهه آهي، جيڪو ان انڌير نگريءَ جي هر قسم جي وڪالت ڪرڻ لاءِ هر مهل حاضر آهي. ان سڄي انياءَ خلاف ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ آواز اُٿي ٿو، پر ان جي پٺيان ڪا منظم سياسي هلچل نه هجڻ سبب ان جو پڙاڏو ٻُڌڻ ۾ نه ٿو اچي. ائين سنڌ جا پنج ڪروڙ ماڻهو بيوسيءَ ۽ بيحسيءَ جي سمنڊ ۾ غوطا کائي پنهنجو انت ٿيندي ڏسي رهيا آهن. ڀوتارڪو بي لغام گهوڙو سنڌ جي ڪُنڊ ڪڙڇ ۾ ڊوڙي رهيو آهي ۽ سياسي ساڃاهه ۽ مزاحمت جي علامت سمجهي ويندڙ سنڌي قوم ان جي سُنبن جي هيٺان لتاڙجي رهي آهي. جيڪڏهن ڪجهه سالن اندر سنڌ ان ڀوتارڪي ڀوتَ مان جان آجي نه ڪرائي سگهي، ته سنڌ جو آئيندو جمود جي اونهيءَ کاهيءَ ۾ هٿوراڙيون ڏيندي ساڻو ٿي ڪِري پوندو.
سنڌ واسين کي هڪ اهڙي تبديلي گهرجي، جيڪا ڦورن ۽ لُٽيرن جا وارا بدلائڻ بجاءِ سماجَ جا اهي بنياد بدلائي، جنهن سان سنڌ مٿان قابض اندروني قوتون ڪمزور ٿين. سنڌ جي سياسي، سماجي، صحافتي ۽ ادبي محاذ تي جدوجهد ڪندڙ ڌرين کي معمول جي ڪارروائيءَ وارن طريقن بجاءِ جدوجهد جا مختلف طريقا استعمال ڪرڻا پوندا. بدقسمتيءَ سان سنڌ اندر متبادل سياسي سگهه بڻجي سگهڻ واريون ڌريون يا ته خود ساڳين ڀوتارڪن روين جو شڪار آهن يا وري پنهنجي پنهنجي مصلحتن جي ڏاوڻن ۾جڪڙيل آهن. کاٻي ڌر ۽ قومپرست ڌريون عوام جي آند مانڌ کي ڪنهن سياسي ڌونڌاڙ ۾ بدلائڻ جي صلاحيت وڃائي ويٺيون آهن. پريس رليزن، مذمتن ۽ ٺهرائن وارن مدي خارج طريقن سان سنڌ کي نه بدلائي سگهبو. انهن ڌرين کي جيڪڏهن رڳو سياسي دُڪان سجائي رکڻا آهن ته پوءِ ته سندن ڪاروبار ٺيڪ پيو هلي، پر جيڪڏهن کين سنڌ کي بدلائڻ وارين دعوائن سان تِرَ جيترو به خلوص آهي ته پوءِ کين پنهنجا رَويا ۽ طريقا ٻئي بدلائڻا پوندا. سنڌ جي پارلياماني سياست ۾ هن وقت مخالف ڌر سڏائيندڙ ڌريون به عملي طور حڪمران ڌر واري ذهنيت سان ڀرپور آهن، تنهن ڪري ڪنهن سياسي حادثي جي نتيجي ۾ کين اقتدار ملي به ويو ته سندن افعال پيپلز پارٽيءَ کان شايد وڌيڪ خراب نڪرندا. سياسي پارٽين کي پيراڻيون گاديون ڪري هلائيندڙ ڌرين جي آسري سنڌ کي ڪوبه انتظار نه ڪرڻ گهرجي. جن غير پارلياماني سياسي ڌرين کي سنڌ واسي هن ڏُڪار جي دور ۾ به موٽ ڏين ٿا، انهن کي گهرجي ته ان عوامي طاقت کي سياسي جدوجهد ۾ تبديل ڪن، جن جو بنياد هيٺين ۽ وچولي طبقي جي سياست هجڻ گهرجي. عوامي موٽ ملڻ کانپوءِ پاڻ ننڍا وڏيرا بنجڻ سان کين سواءِ ڀتي جا ريٽ وڌائڻ جي، ٻيو ڪجهه به هَڙ حاصل نه ٿيندو. سنڌ هن وقت زندگي ۽ موت جي ٻه واٽي تي آهي. ڌاري آبادڪاري ۽ مذهبي انتهاپسندي سنڌ جي آئيندي لاءِ ڊيٿ وارنٽ بڻيل آهي. مال ڪمائڻ ۾چوويهه ڪلاڪ مصروف تنظيمن کي انهن خطرن جي شدت جو اندازو ئي ناهي. جڏهن پاڻي مٿي کان چڙهي ويو ته اهي سڀ مال سميت دُبئي ۽ لنڊن وڃي ويهندا، پر سنڌ اهڙن واڳُن جي وَر چڙهي ويندي، جيڪي کيس سُهڻيءَ جيان ڀاڱا ڪري ڇڏيندا.
(روزاني ڪاوش، جمع 16 مئي 2005ع)