پاڪ-چين اقتصادي راهداري رٿا جو پسمنظر!
هن وقت آمريڪا کان پوءِ چين دنيا جي ٻين وڏي ۾ وڏي معيشت آهي. 1979ع ۾ چين جي تڏهوڪي صدر ڊينگ زيائوپنگ (Dengxioping) چيني معيشت ۾ بنيادي سڌارا آندا. چين هوريان هوريان مختلف شعبن ۾ پرڏيهي سيڙپڪاريءَ لاءِ دروازا کوليا. ساحلي پٽيءَ تي صنعتي شعبي کي غير معمولي ترقي ڏياري وئي. اڄ چيني معيشت ڪٿي بيٺي آهي، ان جون ڪجهه جهلڪيون هن ريت آهن.
* گذريل ٽيهن ورهين دوران چيني معيشت ۾ سراسري طور ڏهه سيڪڙو سالياني واڌ ٿي آهي، جيڪا غير معمولي ڳالهه آهي.
* 1980 ۾ چين جي في ماڻهو GDP خريداري سگهه جي حساب سان 299 ڊالرز هئي، جيڪا 2014ع ۾ وڌي، 13،800 ڊالرز کان به وڌي چڪي آهي.
* 1978ع ۾ چين وٽ سالياني جاري خرچن جي مد ۾ 507 ارب ڊالرز واڌو هئا، جيڪي 2005ع ۾ 71 ارب ڊالرن تائين پهچي چڪا هئا.
* هن وقت صنعت ۽ تعميرات چيني معيشت جا ٻه وڏا ٿنڀ آهن. اهي ٻئي شعبا چين جي سالياني ترقيءَ ۾ 46.8 سيڪڙو ڀائيواري ڪن ٿا. هن وقت چين سال ۾ ايترو سيمينٽ استعمال ڪري ٿو، جيترو آمريڪا سموري 20 هين صديءَ ۾ نه ڪيو هو.
* 2009ع ۾ دنيا اندر ٿيندڙ مينوفيڪچرنگ جو 8 سيڪڙو رڳو چين ۾ پيدا ٿي رهيو هو. 2010ع ۾ چين دنيا جي مينوفيڪچرنگ جو لڳ ڀڳ 20 سيڪڙو پيدا ڪري، دنيا ۾ پهرين نمبر تي پهچي ويو هو.
* 2011ع ۾ چين دنيا ۾ سڀ کان گهڻو اسٽيل پيدا ڪندڙ ملڪ هو، جيڪو دنيا جي اسٽيل جو 45 سيڪڙو پيدا ڪري رهيو هو.
* 1975ع ۾ چين اندر ساليانو 139.800 گاڏيون ٺهنديون هيون، جڏهن ته 2009ع ۾ چين 72 لک گاڏيون ٺاهي رهيو هو.
* 1978 ۾ چين ساليانو 200 ايئرڪنڊيشنز ٺاهيندو هو، جڏهن ته 2001ع ۾ چين ۾ 2 ڪروڙ 30 لک گهريلو ايئرڪنڊيشنز ٺهي رهيا هئا.
انهن انگن اکرن مان چٽو نظر اچي ٿو ته گذريل 35 سالن دوران چين معاشي ترقيءَ ۾ تاريخ جو انوکو ڇال ڀريو آهي. ايڏي وڏي معاشي ترقي حاصل ڪرڻ ۽ ان کي جٽادار بڻائڻ جي بنيادي گهرج توانائي وارن وسيلن (ڪوئلو، تيل ۽ گئس وغيره) جي يقيني فراهمي آهي. توانائيءَ جي وسيلن جي لڳاتار فراهميءَ کان سواءِ ان سطح جي غير معمولي ترقي حاصل ڪرڻ يا ان کي جٽاءُ ڏيڻ ممڪن ئي ناهي. اهو ئي ڪارڻ آهي، جو هن وقت چين دنيا ۾ توانائيءَ جو واهپو ڪندڙ وڏي ۾ وڏو ملڪ آهي. 2011ع ۾ چين وٽ بجلي پيدا ڪرڻ جي صلاحيت 1073 گيگاواٽ آهي، جيڪا آمريڪا کان به وڌيڪ آهي. اها صلاحيت پاڪستان جي ڀيٽ ۾ 53 ڀيرا وڌيڪ آهي. چين ان بجليءَ جو 70 کان 75 سيڪڙو ڪوئلي وسيلي پيدا ڪري ٿو. اهو ئي ڪارڻ آهي، جو چين هن وقت ڪوئلي جي پيداوار کپت ۽ درآمد جي حوالي سان دنيا جو وڏي ۾ وڏو ملڪ آهي. جيتوڻيڪ ماحولياتي پابندين سبب ان جي ڪوئلي جي کپت ۾ لاٿ آئي آهي، پر ان جي باوجود ان حوالي سان چين سڄي دنيا کان اڳڀرو آهي، ساڳي طرح چين تيل جي کپت توڙي درآمد جي حوالي سان پڻ وڏي ۾ وڏو ملڪ آهي. 2011ع ۾ چين قدرتي گئس جي حوالي سان دنيا جو چوٿون نمبر وڏو ملڪ هو، ان کان سواءِ چين پنهنجي توانائي گُهرجن جو ٻه سيڪڙو نيوڪليئر ٽيڪنالاجي جي وسيلي پيدا ڪري ٿو. ماحولياتي اثرن کي گهٽائڻ لاءِ چين پاڻيءَ ۽ بجليءَ وسيلي توانائي پيدا ڪرڻ تي پڻ وڌيڪ ڌيان ڏئي رهيو آهي.
ان مختصر جائزي مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته چين جي معاشي اوسر لاءِ توانائي وسيلن جي اهميت ڪيتري غير معمولي آهي. ڪوئلي جي ماحولياتي مسئلن ۾ واڌ سبب چين جي لاءِ ضروري ٿي پيو آهي ته اهو تيل، گئس ۽ پاڻيءَ مان بجليءَ جي پيداوار کي وڌائي. بجليءَ جي کپت ۾ ڏينهون ڏينهن ٿيندڙ غير معمولي واڌ سبب چين کي ڪوئلو تيل ۽ گئس ٻاهران گهرائڻا پون ٿا ۽ اهو ئي چين لاءِ وڏي ڳڻتيءَ جو ڪارڻ بڻيل آهي. هاڻي اچو ته سمجهون ته تيل جي ذخيرن جي درآمد چين ۾ ڪهڙي سامونڊي رستي کان ٿئي ٿي ۽ ان ۾ چين کي ڪهڙو چئلينج درپيش آهي. دنيا ۾ تيل ۽ ٻين واپاري اسمن جي بحري ٽينڪرن جي چُرپر جا ٻه وڏا لنگهه هرموز وارو لنگهه ((Strait of Harmuz ۽ ملاڪا وارو لنگهه (Strait of Malcca) هونئن ته انهن ٻنهي سامونڊي لنگهن جا تفصيل تمام وڏا آهن، پر انهن جو مختصر تعارف ۽ چين لاءِ انهن جي اهميت هن ريت آهي.
1. هرموز وارو سامونڊي لنگهه:
هي لنگهه ايراني نار ۽ اومان جي نار وچ ۾ واقع آهي. خليجي علائقن کي هي لنگهه عربي / هندي سمنڊ سان ڳنڍي ٿو. سڄي دنيا ۾ سمنڊ وسيلي تيل جي ٿيندڙ واپار جو 35 سيڪڙو هن لنگهه وسيلي ٿئي ٿو. ايران، عراق، سعودي عرب ۽ گڏيل عرب امارتن جو پرڏيهه ويندڙ سمورو تيل هن لنگهه مان گذري ٿو. چين پنهنجي ضرورتن جو 75 سيڪڙو تيل وچ اوڀر جي ملڪن مان گُهرائي ٿو، ان لحاظ کان هي لنگهه چين لاءِ انتهائي اهم آهي. ياد رهي ته گوادر جو پورٽ هرموز جي لنگهه کان رڳو 600 ڪلوميٽرن جي پنڌ تي آهي.
* ملاڪا وارو سامونڊي لنگهه:
هي لنگهه ڏاکڻي چيني سمنڊ واري علائقي ۾ آهي، جيڪو انڊونيشيا ۽ ملائيشيا جي وچ ۾ آهي ۽ سنگاپور ان جي ڏکڻ طرف آهي. هي لنگهه هندي ۽ پئسفڪ سمنڊن کي ڳنڍي ٿو. هي دنيا جو مصروف ترين سامونڊي لنگهه آهي، جنهن مان هر سال 60 هزار کان وڌيڪ بحري جهاز لنگهن ٿا ۽ دنيا جي وڻج واپار جو چوٿون حصو هن لنگهه وسيلي ٿئي ٿو. ان جي ئي ويجهو ليمبوڪ/ مڪاسر (lombok/ Makassar) وارو لنگهه آهي، جنهن مان تيل جا تمام وڏا ڪنٽينر گذري، چين جو پرڏيهه مان درآمد ٿيندڙ 30 سيڪڙو کان وڌيڪ تيل هن لنگهه مان گذري ٿو. ڏکڻ چيني سمنڊ وارو اهو خطو چين لاءِ ڏينهون ڏينهن، ان ڪري ڏکيو ٿيندو پيو وڃي، جو ان علائقي ۾ چين جو ٽن ٻيٽن جي مالڪيءَ تي فلپائن، ويٽنام، ملائيشيا ۽ برونائي سان جهيڙو هلندڙ آهي. شول، پراسل ۽ اسپارٽلي ٻيٽن ۾ توانائيءَ جا ذخيرا موجود آهن، جنهن ڪري چين انهن تي پنهنجو قبضو رکڻ گهري ٿو، جڏهن ته باقي ملڪ ان کي چين جي اڳرائي تصور ڪن ٿا. ان سرد جنگ ۾ ڪڏهن ڪڏهن تيزي پڻ اچي وڃي ٿي. چين کي اهو خدشو آهي ته ملاڪا جو لنگهه ان لاءِ غير محفوظ آهي. آمريڪا پڻ چين مخالف ملڪن جي حمايت ڪندو رهيو آهي. چين ان ڪري چاهي ٿو ته توانائيءَ جي گذر لاءِ وٽس ملاڪا جي لنگهه جا متبادل رستا هجڻ گهرجن. 2003ع ۾ چيني صدر هوجن تائو چيو ته، ”ڪي طاقتون ان لنگهه کي پنهنجي ڪنٽرول هيٺ رکڻ گُهرن ٿيون، تنهن ڪري ان خطري کي گهٽائڻ لاءِ حڪمت عملي جوڙي وڃي.“ ان کانپوءِ چين لڳاتار توانائي لاءِ متبادل محفوظ رستا ڳولڻ ۾ مصروف رهيو آهي، ان لاءِ چين هيٺين رٿائن تي ڪم ڪندو رهيو آهي.
2005ع ۾ چين، برما جي حڪومت سان هڪ پائيپ لائين وڇائڻ جو ٺاهه ڪيو. هن سال جنوري ۾ تيل جي اها 2400 ڪلوميٽر ڊگهي پائيپ لائين کُلي چڪي آهي. ان پائيپ لائين وسيلي تيل برما مان ٿيندو، چين جي صوبي ينان جي گادي ڪنمنگ پهچندو. ان پائيپ لائين سان رڳو چين جي تيل کي ملاڪا جي لنگهه مان نه گذرڻو پوندو، پر ان جو مفاصلو به 700 ڪلوميٽر گهٽجي ويندو. گذريل آڪٽوبر کان هڪ ٻي پوروڇوٽ پائيپ لائين چين کي گئس پڻ فراهم ڪري رهي آهي. ٻئي طرف چين پاران وچ ايشيائي رياستن سان قدرتي گئس جي خريداريءَ جا ٺاهه ڪيا ويا آهن. اهي پائيپ لائينون قزاڪستان، ازبڪستان، تاجڪستان ۽ ڪرغزستان مان قدرتي گئس چين کي سندس اترين علائقن کان فراهم ڪنديون. هڪ ڪاٿي موجب 2020ع تائين چين پنهنجي قدرتي گئس جو چاليهه سيڪڙو ان پائيپ لائين وسيلي حاصل ڪري رهيو هوندو.
ساڳي طرح چين پاران روس سان قدرتي گئس جي فراهميءَ لاءِ 400 ارب ڊالرن جي پائيپ لائين جو ٺاهه پڻ ڪيو ويو آهي. ان پائيپ لائين وسيلي چين کي 38 ارب ڪعب ميٽر گئس فراهم ٿيندي. ٻئي طرف چين پاران هرموز ۽ ملاڪا لنگهن کي ڳنڍيندڙ هندي سمنڊ ۾ اهم سامونڊي شهرن تي پنهنجي موجودگيءَ کي يقيني بڻائڻ لاءِ مختلف ملڪن ۾ بندرگاهن جي اڏاوت لاءِ فني ۽ مالي سهڪار فراهم ڪيو ويو آهي. چين پاران گوادر پورٽ لاءِ 1.2 ارب ڊالرز، سريلنڪا ۾ همبتٽوٽا جي بندرگاهه لاءِ 40 ڪروڙ ڊالر فراهم ڪيا ويا آهن. بنگلاديش جي شهر چٽه گانگ ۾ بندرگاهه جي سڌاري ۽ ان کي ريل وسيلي چين سان ڳنڍڻ لاءِ 8.7 ارب ڊالرن سرمايو فراهم ڪيو ويو آهي. ساڳي طرح برما جي رکني رياست ۾ بندرگاهه جي اڏاوت لاءِ پڻ چين ناڻو فراهم ڪيو آهي.
چين اها سموري سيڙپڪاري هندي/ عربي سمنڊ ۾ هنڌ هنڌ تي پنهنجي موجودگي يقيني بڻائڻ لاءِ ڪري رهيو آهي ته جيئن توانائي فراهم ڪرڻ واري سموري رستي تي چين ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ موجود هجي. گوادر پورٽ ته اڄ ڪلهه چيني ڪمپني کي هلائڻ لاءِ ڏنو ويو آهي. پاڪستان سان ٿيل ٺاهه موجب 40 سالن تائين گوادر پورٽ جو ڪاروهنوار چين جي حوالي آهي.
چين ۽ پاڪستان جي معاشي راهداري به ان متبادل رستن جي ڳولا جو ئي هڪ حصو آهي، جنهن هيٺ چين ملاڪا واري لنگهه بجاءِ توانائيءَ جا متبادل رستا تلاش ڪري رهيو آهي. هي ڪاريڊور گوادر کي چين جي علائقي سنڪيانگ سان ڪاشغر وٽ ڳنڍيندو. هرموز واري لنگهه کان رڳو 600 ڪلوميٽرن تي واقع هجڻ سبب گوادر پورٽ چين لاءِ حڪمت عمليءَ جي حوالي سان انتهائي اهم ماڳ آهي. نار وارن علائقن مان ايندڙ تيل جيڪڏهن گوادر وٽان ڪنهن پائيپ لائين وسيلي چين پهچايو وڃي، ته نه رڳو اهو ملاڪا واري لنگهه مان نه گذرندو، پر سامونڊي رستي جي ڀيٽ ۾ چين جو مفاصلو به گهڻو گهٽجي ويندو، نه رڳو نار وارن علائقن آفريقي ملڪن انگولا ۽ نائيجيريا مان چين ڏانهن درآمد ٿيندڙ تيل ۽ گئس پڻ چين ڏانهن گوادر پورٽ تان اُماڻي سگهبا. هن وقت چين انهن ملڪن سان تيل ۽ گئس جي لاءِ 2 ارب ڊالرن جا معاهدا ڪري چڪو آهي. آفريقي ملڪن سان چين جو تيل ۽ گئس کان سواءِ ٻين اسمن جو پڻ وڏو واپار آهي. اهي سمورا اسم ننڍي ۽ محفوظ رستي وسيلي چين پهچائي سگهبا.
هڪ ڪاٿي موجب گوادر کان سمنڊ رستي ڪاشغر جو فاصلو اٽڪل 14500 ڪلوميٽر بڻجي ٿو، جڏهن ته گوادر ۽ ڪاشغر وارو ڪاريڊور 2500 ڪلوميٽر بڻجي ٿو, ان سان چين جي تيل توڙي ٻين واپاري اسمن کي گوادر- ڪاشغر روٽ وسيلي پهچائڻ سان چين کي خرچ جي به تمام گهڻي بچت ٿيندي. ان پسمنظر ۾ چين-پاڪستان اقتصادي راهداري چين لاءِ نهايت ئي اهم رٿا آهي، ان رٿا جي وچورن تي ايندڙ مضمون ۾ بحث ڪنداسين.
(روزاني ڪاوش، سومر 28 سيپٽمبر 2015ع)