سائين قاسم شاه
خيرپور رياست ۾ مون مائي باليءَ کي ڏٺو جا پنھنجي وقت جي حسين ۽ حسن جي بزار جي راڻي ھئي. رياست جو والي مٿس موھت ھيو. خيرپور جو خزانو مٿس گھوري ڇڏيائين ۽ رياست جي عملدارن کي پگھار ۾ ماھيانو ڪڙٻ جون گاڏيون ملنديون رھيون. تخت بالي ڪڍ تاراج ٿيندو رھيو. بالي بخت کي لتون ھڻي ٿوڪاريندي رھي. عاشق جو قدر قيمت نه ڪيائين اٽلندو کيس وک وک تي ايذاءُ ڏنائين. واٽ ويندي موٽر کان لاھي ڇڏيندي ھيس ۽ ھو شاھاڻو شونقين تتل واريءَ تي پلٿي ماري ويٺو ھوندو ھيو. تڏھن بالي انڌ جي گھوڙي تان لٿي جڏھن نازڻ اڳين جھان اسھي چڪو. مون باليءَ کي پيريءَ م ڏٺو جڏھن نيڻن کان نير وھائيندي کيس اڌ صدي گذري چڪي ھئي. ھن حسين کنڊھر جي چھري تي منھن جي ٻنھي پاسي کوھ جي نسير جيان جھريون پئجي چڪيون ھيون جن وسيلي اکين جو آب ريلا ڏيئي وھندڙ ھيو. برف کي پگھرندي ته مون اڳ به ڏٺو ھيو پر پڇتاءُ جو نپوڙجي پاڻي ٿيڻ مون لاءِ نئون نظارو ھو.
پر اڃان به زور نڀاڳو اھو ڏينھن جنھن گھر ۾ گنگا وھندي ھجي ۽ پوءِ اڃان به ھو اڃ مرندو رھي. اھڙو نپٽ ندرو آءُ ھيس. خود منھنجي گھر ۾ خطاب خانو ھيو پر مون الله جو ڪلام پڙھيو اڌ عمر گنوائڻ بعد. اھو به اڌ گابرو ۽ بي دليو. منھنجي امڙ پنھنجي سڄي زندگي ته تھجد گذار ٿي گذاري پر سندس موت به مصلي تي سجدي ۾ ٿيو ۽ مون کي آڏا ابتا ٽڪر ھڻندي اڄ به تپ پيو چڙھي. وقت جي ڪامل انسان سائين قاسم شاه جو آءُ نه فقط پاڙيسري ھيس. پر ساڻس بيحد حجائتو ھوندي به نه سندس شناس ڪري سگھيس ۽ نه کائونس ڪجھه پرايم. اسڪول ۾ استاد مليم ته دڳ نه پڇيم. راه ۾ رھبر مليا ته کين پانڌيئڙو سمجھيم. مست ملنگ به ٽڪريا. لپاٽون به لڳيون پر ڪپاٽ نه کليم. ائين انڌي جو انڌو رھجي ويس، وري ڀاڳ به اھڙا سڪندري! جو سنگت ساٿ به رھيو اھڙن نپٽ نابينن سان، جي ھٿوراڙيون ڏيندي پڄاڻان مون کان پڇندا رھيا ته ”ڪٿي پھتا آھيون“! الاجي اھي ڪھڙا انڌا ھئا جن ملتان ڳولي لڌو ھيو؟
ننڍڙي ھوندي جڏھن به گھر ۾ رسندو ھيس ته ڪاوڙجي ڪوٺي اندران در ڏيئي لڪي ويھندو ھيس. امڙ پرچائڻ لاءِ سڏ ڪري چوندي ھئي، ته ”احمدڙا اچ ماني کاءٌ“ ته نھڪر ڪري چوندو ھيس ته ”نه کائيندس“ پر ساڳي وقت بک به لڳندي ھيم ۽ دل ۾ ائين چوندو ھيم ته ھڪ وار امڙ ٻيھر سڏ ڪري ته پوءِ وڃي ماني کائيندس. وري جڏھن امڙ ٻيھر سڏ ڪندي ھئي ته امالڪ انڪار ڪري، وري سوچيندو ھيس ته جيڪر ٽيھر ايلاز ڪري ته پوءِ وڃي ٿو کاوان. پوءِ ”وڃي ڌوڙ پاءِ.“ چئي آخر امڙ به وڃي ٿانيڪي ٿيندي ھئي. ساري رات بک ڪاٽي، آءُ جک ماري صبح جو اٿي پاروٿن چانورن کائڻ لاءِ ديڳڙا کڙڪائيندو ھيس. ڪڏھن ته نڀاڳي کرڙ به ھٿ نه ايندي ھئي! اھو ئي منھنجو نصيب ۽ اھا ئي منھنجي قسمت پئي رھي آھي ۽ صحيح ويل ۽ وقت ڪڏھن به ھٿ نه آيو اٿم.
ساعت ۽ سمي جو وقت سر قدر نه ڪندي سڄي عمر گھاٽي ۾ رھيس. ھر مھل ھر موقعي ۽ ھر ماڻھوءَ جي گذري وڃڻ بعد پڇتاءُ جا ھٿ ملڻ منھنجي قسمت بنجي چڪي. زندگي جي پره به ائين ڦٽي، اڀريم ۽ اسريم به ان اچار. ھاڻ جڏھن زندگي جي سانجھي اچي اوڏو ٿي ته ليکو لاھڻ لاءِ کنڌو کتايم. ڏٺم ته ڪاري وارا ڪک. پوءِ کٽئي واڻئي جيان وھيون سنڀاليندي ٻانھون کنجي پيرن تي زور ڏنم. گھڻو ئي ڀڳس پر خاصي دير ٿي چڪي ھئي. سائين ساڻيھه اسھي چڪو ھيو. بانولي باليءَ جيان آءُ بدبخت به بٺي تي بيھي اوساريندو رھيس. ھاڻ ته ھر لڏي ويل لاءِ واويلا ۽ گھل گھوڙا ڪندي ۽ سينو ڪٽيندي سُنيءَ کون شيعو بڻجي چڪو آھيان ۽ اھو به اھڙو ڪٽر جو ھر ويلي ٻين سان گڏ پاڻ تي به ملامت ڪندو رھي.
ڪھڙي ڪريان ڳالھڙي ان سھڻي ۽ سچي سيد جي جنھن جو نوراني ٻھڪندڙ مکرو اڄ به منھنجي عينڪي اکين اڳيان چوڏھينءَ جي چانڊاڻ جيان پيو جرڪي. مٺڙي ماٺيڙي مورتيءَ تي سھڻي سفيد سونھاري. تن تي گھرو ڌوتل سادا ڪپڙا، گوڏي تي سٿڻ، پيوند لڳل پھرياڻ ۽ مٿي تي اڇي پڳ. سيد کي سونھن به ڍءُ تي ھجي. ڏسجي ائين ٿو ته مسڪيني ۽ غربت گڏ خوبصورتي به سيدن جو ورثه آھي. الاجي کيس ڳاڙھين اکين وارو سيد ڇو چوندا ھئا. ھي برابر آھي ته سندس اکين ۾ اھڙا الماس ھئا جو ڪنھن کي ڏانھنس گھوري ڏسڻ جي جرئت ئي ڪانه ٿيندي ھئي. اھڙي ڪوشش بيسود پڻ ھئي، ڇاڪاڻ ته سائين سدائين ڪنڌ ھيٺ جھڪائي ھلڻ جو عادي ھيو. عورتن کي سامھون ايندي ڏٺائين پوءِ ته منھن مبارڪ سيني ۾ ائين ڇپجي ويندس ڄڻ ته چند ڪڪرن ۾ ٿو لڪي. باقي ٻارن کي ڏسندي ئي چند نڪري نروار ٿيندو. پنھنجي اولاد ڪانه ھيس. پر تڏھن به پراون ٻارن کي پيار ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آھي. اھي به وري اسانجي گھٽي جا ٻار! شڪل جا ڪوجھا بي ڊولا وري اکين ۾ چپيون ۽ نڪ ۾ ججائون. مٽيءَ ۾ ليٿڙيل جھڙا لڌڙا. اھڙن گدلن غليظ ٻارن کي پيار ڪرڻ ۽ مٺيون ڏيڻ لاءِ ڪا امڙ ھجي، يا وري سائين قاسم شاه.
اسان جي پاڙي جا مڙو ئي سيد محنت مزدوري ڪري گذر سفر ڪندڙ ھئا. سواءِ ٻن جي. ھڪ سائين جعفر شاه سڳورو جنھن ست حج ڪيا ھئا ۽ محمود غزنويءَ جيان سترنھن ڪاھون ڪرڻ جو ارادو ھيس پر زندگي وفا نه ڪيس. ٻيو سائين سيف الدين شاه جو کلن جو وڏو واپاري ۽ زميندار ھوندي به سخت پيچ ھيو ۽ سدائين ”ڪين“ جو ڪنو چاڙھيو ويٺو ھوندو ھيو. وري قدرت جي ڪنجوسن سان پاسخاطري به اھڙي جو بيمار به ڏينھن اڌ کن مس ٿيندو ھو. سائين قاسم شاه وٽس 15 روپين تي منشي ھوندو ھيو. جا پگھار ٽيھن سال ۾ وڌندي ٻاويھه رپين تي پھتي. پر سائين قاسم شاه نه ڪڏھن ٻڙڪ ٻاھر ٻاڦي ۽ نه ڪڏھن پنھنجي غربت جو ڍنڍورو ڪري سندس پت وائکي ڪيائين. مزو اھو جو مفلسيءَ جي اھڙي حال ۾ به سندس ساک پت ايتري ھئي جو اڌ شھر جون امانتون سندس ڪچي گھر ۾ رکيل ھونديون ھيون. ڳڙھي جي چورن کي به الله ايتري ساڃھه ضرور ڏني ھئي جو سيد جي ڪکن جو اوڏو به ڪڏھن نه آيا. سواءِ سيف الدين شاه جي اناج گدام واري چوريءَ تي، پر اتي جيڪر ڌاڙو به لڳي ھا ته ھوند سڄو شھر مٺائي ورھائي ھا.
سائين سڃو به اھڙو ھيو جھڙو اڪن تي پارو. ڪچين سرن جو ڪکائون گھر جنھن جوھڪ پاسو وھڪيل ۽ ڇت ڇڳل جو برسات ۾ بي بي سانئڻ پاٽڙا ۽ پاٽيون پاڻي لاءَ رکندي ٿڪبي ھئي. گھر ۾ ٻه پراڻيون واڻيل کٽون، ھڪ کٿل موڙو ۽ ٽه ڄنگھي ڪاٺ جي ڪرسي جنھن جي کٽل ڄنگھه ھيٺان سرون رکيل ھيون. باقي فرنيچر تڏا تڏيون ۽ ٺيڪراٺي سامان. دلن تي به ڍڪڻي ڪانه. ھڪ تي ڪاٺوڙو ڍڪ رکيل ۽ ٻئي تي سروٽو. ڪوٺي اندر بنا ڪڙي ڪنڍي جي، ڪاٺ جون ٻه پيتيون جن ۾ ٻين جون امانتون رکيل. ھي سائين جي مڏي ۽ املاڪ جنھن لاءِ شڪرانا بجا آڻيندي نه فقط سائين جي نراڙ پر پيرن جي مرن ۽ ڀيڏين تي اٺ جي گوڏن جيان ڇوڏا چڙھي چڪا ھئا. سائين جي نماز ته ڏسڻ وٽان ھئي. سيدنا علي بن حسين لاءِ چيو ويندو آھي ته وضو ڪرڻ مھل سندن رنگ ھئڊو پيلو ٿي ويندو ھو. پڇيائونس ته ڪھڙي ڪارڻ! چيائين ته ڏسو نه ٿا ته ڪنھن جي حضور ۾ پيش ٿيڻ لاءِ تياري ڪريان ٿو. اھڙو الله جي ڏاڍ مڙسي جو ڏر مونکي، سائين کي نماز پڙھندي ڏسڻ ۾ ايندو ھيو. وري جڏھن کانئس ملان دينوءَ مولا جي مھر بابت پڇيو ته مرڪي چيائين ته ”ملان شڪر ڪر جو ماڻھن کي مالڪ جي رحمت جو صحيح اندازو نه آھي، جي ھجين ته ھوند اھي آڏا ابتا سجدا ڪرڻ به ڇڏي ڏين.“
سائين پنھنجي واٽ وارو ھيو پر سندس واٽ ويندي گھڻن جو ڀلو ٿيندو ھيو.خاص ڪري ڪتن ۽ ٻلين ۽ جانورن لاءِ عيد ٿيندي ھئي. انساني شفقت ۽ سخا جو مزو ئي تڏھن آھي جڏھن ھر ساه واري لاءِ عام ٿئي. ھي ته سائين جي ھر صبح جو دستور ھيو ته ماني جي سڪن ڳڀن سان کيسا ڀري مارڪيٽ ويندي رولو ڪتن کي کارائي خالي ڪري ۽ واپسي ۾ ڇلي ڇيڇڙن جي ڀري ٻلين ۾ ورھائي. پر عام ماڻھن جو جانور تي جو روزمره ظلم ۽ جبر جاري ھوندو ھيو تنھن ۾ سائينءَ جي آھٽ ٻڌندي ئي فرق پئجي ويندو ھو. ڳئون مينھن ھڪليندي ڳنوار ۽ ميھار ته سائين کي ڏٺي لڪڻ ۽ لٺيون اڇلي امالڪ ”ھل امڙ،“ ”ھل ڀٽاري“ ڪندي ٻڌا ويندا ھوا، پر جعفر دايو جو گڏھن کي ”ابا پٽ“ ڪري ڪاھيندو ڏٺو ويو. پاڙي جي ڇوڪرن ته ڇڙڪ ۽ ڪوڙڪيون اڏي پکي ڦاسائڻ ۽ ڪڪڙ ڦڙڪائڻ کان مورڳو توبھه ڪري ڇڏي، ڇاڪاڻ ته ٻي حالت ۾ ته سائين نه ساڻن ڳالھائيندو ۽ نه مٿي تي ھٿ گھمائيندو ۽ کين ڄاڻ ھئي ته ڪھڙي ڪارڻ. منھنجي پڦي بي بي گراناز جا ٻارن کي قرآن پاڪ پڙھائيندي ھئي ۽ گذران لاءِ سوڙيون سبندي ھئي ۽ بيڊ جي لڪڻ کي ٻنھي جي پٺن تي آزادي سان استعمال ڪندي ھئي ، سا به ڏيڊ پھر ڏينھن تائين فقط سوڙين تي سٽڪا ڪڍندي ھئي جيستائين سائين گھٽيءَ کان گذري چڪي، مبادا ٻارن جي رڙين جو پڙلاءُ سائين جي ڪنين نه پوي.
آچر ڏينھن جيڪڏھن جھنگ کان ڪاٺيون ڪرڻ نه ويندو ھيس ته پوءِ سائين وٽ سراءِ ۾ وڃي ويھندو ھيس ۽ سندس ڏُھاڪو کن پاليل ٻلين سان راند ڪندو ھيس جا خاص مون سان رعايت ٿيل ھئي. پر ٻلين جي پڇ کي ڇڪون ڏيڻ يا سندن ڪنن ۾ ٽوپيل سلڪي گلن کي سٽون ڏيڻ جي اجازت مون کي به نه ھئي. سائين اناج جي ڳوڻين يا کلن جو ويٺو حساب ڪتاب ڪندو ھيو ۽ منھنجي بڪ شڪ کي به برداشت ڪندو رھندو ھيو. آءُ کيس اھي آکاڻيون ٻڌائيندو رھندو ھيس جي ڪتابن ۾ پڙھايون وينديون ھيون. اھو آکاڻين جو سلسلو سالن تائين ھليو پر کيس فقط ھڪ آکاڻي وڻي جا ھئي ھرڻي واري ڪھاڻي. ھر دفعي وئڪيشن تي ڳوٺ اچڻ شرط سائين جي پيرين پوندو ھيس ته پھرين پڇا ڪندو ھيو ھرڻي جي. ”ابا ھرڻي جي اڃ جو ڇا ٿيو؟“ ”سائين اڃان پيئي ڊوڙي.“ تعليم پوري ڪري رائل انڊين نيويءَ ۾ ڀرتي ٿي بمبئي ھليو ويس. ڇھه سال ملڪان ملڪ رلندو رھيس. بغاوت ۾ سزا کائي جيل ويس. ننڍي جيل مون ٻاھر اچي دنيا جي وڏي جيل ۾ ڌرم جا ڌڪا کائيندو رھيس. سانگي سان ڳوٺ به ايندو ويندو رھيس. پر سائينءَ کان ھرڻي نه وسري. آخري ڀيري وارا اکر اڃان سوڌو منھنجي دل تي نقش ٿيل آھن. چي ابا ھرڻ جي اڃ ۽ رڻ جي رڃ ڪٿي پھتي ؟ آءُ الھڙ ۽ الو، سائين جي سوال جي رمز ۽ راز پروڙي نه سگھيس ۽ خاموش رھيس.
ھڪ ڏينھن الاجي ڇو، ويٺي ويٺي سائين ياد پيم. ھرڻ ته ھونئن به سائينءَ جي ياد جو حصو ٿي چڪو ھيو. آکاڻي ۽ آکاڻي جو ارٿ آئيني جيان اکين آڏو اڀو ٿي بيٺم. ھڪدم موٽر کڻي ڌوڪيم ۽ ڌو ڳوٺ اچي ٺڪاءُ ڪيم. ھاءِ ڪمبختي! سائين وڃي چڪو ھيو. آءُ سندس پيراندي کان بيھي ان ڪنڌي لاءِ سوچيندو رھيس جتي ٿڪل ھرڻ جيان آءُ به پھچي چڪو ھيس.