حاجي فقير حُر
1982ع ۾ سرڪاري نوڪري کان نيڪاليءَ بعد جڏھن حيدرآباد ۾ رھائش اختيار ڪيم ته منھنجو واندو وقت ڪچي قلعي لڳ واري ”اميدن ڀريو مقام“ ۾ گذرندو رھيو. مقامي مماتيءَ وارن ماڻھن جي ڄاڻ سڃاڻ ٿيندي، مون کي ھي گمان گذريو ته ”اميدن ڀريو مقام“ عام قبرستانن کان بلڪل ھڪ نرالي نوعيت جو ھو ۽ ھن مقام ۾ اڪثر تر اھڙا انسان مدفن ٿيل آھن جن جو موت غير فطري طور، ڪنھن اوچتي حادثي، ھارٽ فيل، قتل يا ڦاسيءَ باعث ٿيو ھجي. اھڙي انومان مدنظر مون ھر قسم جي آرامي انسان جي زندگي ۽ موت بنسبت حال احوال قلمبند ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ھن ڏس ۾ ڀائو اسماعيل قبرستاني، جو ھن مقام جو پنجاه سالن کان پانڌيئڙو آھي. تنھن منھنجي ڪافي رھنمائي ڪئي.
حاجي فقير سان منھنجي پس غائبانه شناسائي پڻ ڀائو قبرستانيءَ ذريعي ٿي. سندس ڪچي قبر مقام جي دورازه کان ويھارو گز مفاصلي تي آھي. توڙي جو منھنجا ڪافي دوست يار ھن مقام جي مختلف جڳھين تي آرامي آھن تڏھن به منھنجي بيٺڪ اڪثر تر سندس ويجھڙائي ۾ ٿيندي آھي.
حاجي فقير ”حر“ اڌ صدي اڳ، حرن جو ناليوارو مھندار ھيو. شھدادپور لڳ، خيبر مھل واري ھولناڪ ريلوائي حادثه جي سازش ۾ کيس گرفتار ڪري جيل اماڻيو ويو. سندس گرفتاري بعد مٿس ٻه درجن ٻه ٻيا به ڪيس داخل ڪيا ويا، خاص طور اھڙا ڏوھ جن جا حقي ڏوھاري عدم پيدا ھو. ساڻس انڊين پينل ڪوڊ جا ڳر وارا ۽ وزندار جملي قلم لاڳو ڪيا ويا، جن ۾ ڌاڙا ڦريون ۽ خون سرفھرست ھوا. ڪيسن جي نيڪال لاءِ ھڪ اسپيشل ڪورٽ وجود ۾ آندي ويئي. اھڙي صورتحال مدنظر فتوى جو به اسپيشل ھئڻ ھڪ لازمي امر ھيو.
حاجي فقير کي پنھنجي صفائي پيش ڪرڻ ۽ بچاءُ لاءِ سرڪار طرفان چار عدد وڪيل مقرر ڪري ڏنا ويا. سندن وڪالت فصيح ۽ بليغ ھئي ۽ ھيءَ ٻي ڳالھه آھي ته سندن مول مقصد حاجي جي بچاءُ بجاءِ کيس ڦاسيءَ جي اوڏ تي آڻڻو ھيو. اسپيشل ڪورٽ، برک سرڪاري وڪيل ۽ حاجيءَ جا چار اڌارا سرڪاري وڪيل! ٻين لفظن ۾ ڪو اھڙو ڳٿو نه ڇڏيو ويو جنھن ۾ حاجيءَ کي ڪنھن به قانوني رعايت ميسر ٿيڻ جو ڪو امڪان ھجي. اسپيشل عدالت ڏينھن رات ھڪ ڪري پنھنجي قانوني ڪاروائي پوري ڪئي. انگريزي دور حڪومت ۾ ھي اولين مثال ھيو جو عدالتي مشين بجلي جي رفتار تي ھلي رھي ھئي. ورنه انگريزن جي قانون جو بنياد ئي ”دير مدار“ تي رکيل آھي، ڇاڪاڻ ته ڪوڙ لاءِ حافظو ھئڻ ضروري آھي، ۽ حافظي جي مدت محدود آھي. وقت گذرڻ سان گڏ ڪوڙ وسريو وڃي ۽ باقي سچ بيٺو ٿو نچي.
اسپيشل عدالت پنھنجو فيصلو ڏنو. فتوا توقع مطابق ھئي. پنج ڦاسيون ۽ ۽ ڏھ سال سخت پورھئي جي سزا. حالانڪه فاضل ۽ عادل جج کي خبر ھئي ته حاجي فقير اڪيلو ۽ ھڪ عدد انسان ھو جنھن لاءِ پنج ڦاسيون ته درڪنار پر اڌ ڦاسي به ڪافي ھئي. انساني تاريخ ۾ ھڪ انسان لاءِ ھيءَ ھڪ انوکي ۽ عجيب سزا ھئي، خاص طور پنج ڦاسين بعد ڏھ سال جيل جي سزا!
اسپيشل عدالت جڏھن به ھر ڪيس جي سلسلي ۾ پنھنجي فتوى صادر ٿي ڪئي ته حاجيءَ کي سندس وڪيلن طرفان فيصلي جو سنڌي ترجمو نھايت شد مد سان ٻڌايو ۽ سمجھايو ويو. حاجيءَ جو ردعمل نھايت سادو ۽ مختصر قسم جو ھو. ھر دفعي ڪنڌ ڌوڻيندي سزا کي تسليم ڪندي فقط ھڪ ئي ساڳيو لفظ ٿي اچاريائين ”جيءُ بسم الله“. جڏھن سندس پنجين ڦاسيءَ جو اعلان ڪيو ويو ته تعجب جو اظھار ڪندي چيائين ته جڏھن آءُ پھرين وار ۾ ئي پار وڃي پھچندس ته باقي چار دفعا ڪنھن کي لڙڪايو ويندو؟ ڦاسي ڪا پينگھه لڏڻ ته نه آھي جو مرده لاش کي به مزو وٺرايو ويندو.
جڏھن اسپيشل عدالت پنھنجو آخرين فيصلو ”ڏھ سال سخت پورھئي سان سزا“ سڻايو ته حاجيءَ کان بي اختيار ٽھڪ نڪري ويو. کلندي سوال ڪيائين ته ” سائين سزا اکين تي پر ڪاٽيندو ڪير؟ آءُ يا منھنجو لاش.“ ڪورٽ جي برخواست ٿيڻ بعد جج صاحب سان ٻه منٽ خانگي ملاقات لاءِ درخواست ڪيائين جا منظور ڪئي ويئي. ھن شرط تي ته حاجي جج جي چئمبر ۾ پيرين اگھاڙي پيش ٿيندو. انھن ڏينھن اھڙا ڪيئي واقعا رونما ٿي چڪا ھوا، جو ڪورٽن ۾ ڏوھارين جج جي فتوا سان پنھنجي اختلاف راءِ جو اظھار پادرن اڇلڻ سان ڪيو ھو.
جج صاحب اڳيان روبرو پيش ٿي حاجيءَ عرض ڪيو ته پنجن ڦاسين مون ھڪ ڦاسي سندس انت آڻڻ لاءِ ڪافي ھئي. گذارش ڪيائين ته بقايا چار ڦاسيون سندس بچاءَ جي وڪيلن کي في وڪيل في ڦاسي حساب سان ڏنيون وڃن جن ايمانداريءَ سان بچاءَ ڪرڻ بجاءِ کيس ڦاسيءَ جي ڦندي ۾ چوکنڀو ڦاسايو ھو، حالانڪه حق انصاف روءِ ھو ڦاھي کان ڪوھين ڏور ھو.
فاضل جج حاجيءَ کي فقط ھي ٻڌايو ته سندس ڦاسيءَ جي سزا مدنظر وڌيڪ ڏھ سال سخت پورھئي واري سزا معاف ڪئي ويئي آھي. اھڙي اعلان حاجيءَ کي ڪھڙو آٿٿ ڏنو ھوندو چئي نه ٿو سگھجي.
ڦاسيءَ کان ھڪ ڏينھن اڳ حاجيءَ کي خبر پئي ته سندس ٻڍڙو پيءُ اچي چڪو ھو ۽ جيل جي ٻاھران ترسيل ھو. کيس اھو ٻڌايو ويو ته سندس پيءُ جيل اختياريءَ وارن کي ھڪ عريضي پڻ پيش ڪئي ھئي ته سندس پٽ جو لاش ڦاسيءَ بعد سندس حوالي ڪيو وڃي. حاجيءَ وڏي جيلر صاحب کي لکت ۾ عرضداشت ڪئي ته کيس ڦاسيءَ کان اڳ سندس پوڙھئي پيءَ سان ملاقات جو موقعو ڏنو وڃي ۽ جيڪڏھن ڳالھائڻ تي بندش ھجي ته کيس پري کان اکين ڏيکاريو وڃي. حاجيءَ جي ھي درخواست به تڏي تي رد ڪئي ويئي.
ڦاسيءَ واري صبح جو جڏھن کيس ڪال ڪوٺڙي کان ڦاسي گھاٽ طرف نيو ويو ته کائن پڇيائين ته سندس پيءُ ڪٿي ھو. وارڏر کيس ٻڌايو ته سندس پيءُ جيل جي اولھه واري ديوار کي ٽيڪ ڏيئي ليٽيل ھيو. حاجيءَ وارڏر ۽ جيل پوليس وارن کي الله جو واسطو ڏيئي عرض ڪيو ته کيس فقط ان ديوار جي رخ ۾ ٻه منٽ وٺي ھلن جنھن ٻاھران سندس پيءُ ترسيل ھو. سندس عرض اگھايو ويو ۽ کيس ديوار نزديڪ آندو ويو. پٿر جي ديوار کي سلام ڪري سندس اڳيان گوڏا کوڙي مخاطب ٿيو ۽ چيائين؛
”آئون تنھنجو بيحڊ شڪر گذار آھيان جو تو منھنجي ٻڍڙي ۽ اڀاڳي پيءُ کي سھارو ڏنو آھي جنھن جا ٽي پٽ اڳيئي ھڪ ھڪ ٿي ڦاسي گھاٽ چاڙھيا ويا آھن. ھن وقت آءُ سندس اڪيلو ۽ باقي بچيل پٽ آھيان. سندس ھن دنيا ۾ ڪو به ٻيو آٿٿ ڏيندڙ نه آھي. منھنجي پير مرد ۽ پيرسن پيءُ کي پنھنجي پاڇي ۽ پشت ۾ پناھ ڏيڻ لاءِ تنھنجا لک لک احسان.“
چند منٽن بعد کيس ٽڪٽڪي ڏانھن وٺي وڃي آخرين مسافري لاءِ سنبرايو ويو.حاجيءَ اکين تي دستوري ڪاري ٽوپي پائڻ کان انڪار ڪيو. نه سندس پير وچڙيا ۽ نه سندس جسم ۾ ڏڪڻي نمودار ٿي. نه وري نڙگھٽ آلي ڪرڻ لاءِ پاڻي پيتائين. برعڪس ان جي ڦاسيءَ جي ڦندي ڏانھن ائين ٻرانگھون ڀريندي اڳڀرو ٿيو ڄڻ گلن جي ھار کي ڳچيءَ ڳل لائڻ لاءِ پيشقدمي ڪري رھيو ھو. ويجھو وڃي پنھنجي فرقه جو نعرو بلند ڪيائين، ”ڀيڄ پاڳارا“ ۽ ڦاسيءَ جو ڦندو پنھنجي ڳچي ۾ وڌائين، ”جي بسم الله“ ھڪ ڇٻي آئي. اک ڇنڀ ۾ ھو اتي پھچي چڪو جتي پھچڻ لاءِ ماڻھو اڪثر پھرن جا پھر سڪرات سھندا آھن.
ڪجھه ڪلاڪن بعد حاجيءَ جي لاش کي سندس پيءَ حوالي ڪيو ويو. سندس پيءَ جو پنھنجي جملي پٽن جي تقدير اڳ ۾ ئي تسليم ڪري چڪو ھيو، تنھن ڪو ڳوڙھو اکين کان نه ڳاڙيو. نه دانھن نه ڪوڪ نه پِٽَ نه پاراتو. ٿي سگھي ٿو سندس ڳوڙھن جي ڪوٽا اڳواٽ ئي خشڪ ۽ ختم ٿي چڪي ھئي ۽ جنس خاطر ڪا بوند باقي بچي ھجي. ھن فقط لاش جي نراڙ تي پنھنجا عمر رسيده چپ رکيا. ڄڻ نراڙ تي تقدير جي لکئي کي آمنا صدقنا ڪندي پنھنجي رب جي رضا تي راضي رھڻ جي تصديقي مھر ٿي ھنيائين. لاش کي پنھنجي جھولي ۾ جھلي پنھنجي ڇاتيءَ سان بغل گير ڪيائين. ھو ان حالت ۾ ڪجھه دير تائين رھيو. جڏھن ڪنھن پيءُ کي پٽ کان يا ھئن چئجي جئري کي مئي کان جدا ڪرڻ جو ادم ڪيو ته اھا بيسود ڪوشش ھئي. سندس دم نڪري چڪو ھيو. ماڻھن کي اھا غلط فھمي دور ٿي ويئي ته ھو پٽ جي لاش کڻي وڃڻ جو وارد ٿيو ھو. ھو ته پٽ سان سفر جو ساٿ ڏيڻ آيو ھو ۽ سندس ڪڍ ھليو ويو. اھا خبر نه آھي ته ٻيئي گڏ دفنايا ويا يا جدا جدا. پر ڪھڙو ٿو فرق پوي ته ھيءَ ڪچي قبر پيءُ جي آھي يا پٽ جي؟ مئي بعد ته اھا به مشڪوڪ ڳالھه آھي ته حاجي ۽ سندس پيءُ ڄاوا ھئا به يا نه.