ديوان ڏيارام شاھاڻي
اھڙوئي ويراڳي ھيو سنڌ جو ھڪ سخي مرد ۽ ساڌو. ديوان ڏيارام شاھاڻي، جنھن اميريءَ ۾ فقيري ڪمائي ۽ پنھنجي شاھوڪار شاھيءَ کي انھن جي سھائتا ۾ سيڙائيو جن کي سھڪار ۽ سھاري جي لوڙ ھئي. سندس جنم 1857ع ڌاري ٿيو، جنھن سڀاڳي سال ھندو ۽ مسلمان سپاھين پاڻ ۾ گڏجي انگريزي راڄ خلاف بغاوت جو ڀيڙ ٻاريو، جنھن تاريخي واقعي کي انگريزن ”ڏيھي سپاه جو بلوو“ ۽ اسان جي آزاديءَ جي جنگ سڏيو. ڏيارام جو پيءُ منشي گدومل پنھنجي وقت جو نام ڪٺيو گياني داني ۽ پراپڪاري شخص ھيو. چوڻ ۾ اچي ٿو ته ڏيارام جي جنم جي ڏاھ کيس اڏيره لعل وٽان ڏنل ھئي جنھن درگاه جو گدومل ننڍپڻ کان پانڌيئڙو ھيو. ھونئن به اڏيره لعل ھندو مسلم ايڪتا جو اوتار آھي جنھن جي آسڻ تي مزار مبارڪ گڏ اگنيءَ جي جوت به روز روشن رھي ٿي.
ڏيارام جا ابا ڏاڏا اصل کتري ڪل جا ٺاڪر ھوا ۽ پوءِ نوڪري پيشو اختيار ڪرڻ ڪري عامل سڏيا ويا، پھريون ڪلھوڙن وٽ ۽ پوءِ ميرن جي صاحبيءَ ۾ ڍلون اوڳاريندڙ عملدار ۽ مالي سرشته جا ماھر مقرر ٿيل ھئا. ڏيارام جو منشي ميگھراج چانڊڪا جي ھاڪاري حاڪم شاه بھارو وٽ مير منشي ھيو. جنھن رتبي ماڻڻ ڪارڻ سندن گھراڻو شاھاڻي سڏجڻ لڳو. ڏيارام جو پيءُ منشي گدومل حيدرآبادي ميرن جي آخرين چوباري وٽ مير منشي ھيو. ميرن جي سج غروب ٿيڻ کان پوءِ پاڻ به ميراڻو لباس لاھي فقير گيڙو ويس ڌاري ڌرمائو ۽ خيراتي ڪمن ۾ باقي عمر بسر ڪيائين. ڏيارام جي شروعاتي تعليم فارسي پڙھڻ سان ٿي جنھن غرض لاءِ کيس آخوند نور محمد جي خطاب خانه ۾ داخل ڪيو ويو جو مڪتب ديوان گدومل جي جاءِ ۾ کوليو ويو ھو. ھي اھو زمانو ھيو جڏھن سنڌ ۾ ڪي به سنڌي اسڪول ڪونه ھئا. ڇاڪاڻ ته مغلن، ڪلھوڙن توڻي ميرن جي دور حڪومت ۾ سرڪاري زبان فارسي ھئي. ڏھن سالن جي ڄمار ۾ ڏيارام گلستان پندنامو ۽ بوستان پڙھي پڄايا جي ڪتاب فارسيءَ جي تحصيل لاءِ لازمي ڄاتا ويندا ھئا. 1868ع ڌاري ڏيارام کي انگريزي اسڪول ۾ ويھاريو ويو ۽ 1874ع ۾ بمئي وڃي مئٽرڪ پاس ڪيائين. ڇاڪاڻ ته مئٽرڪ جي امتحان لاءِ سنڌ ۾ ڪو انتظام ڪونه ھيو. بمبئيءَ ۾ ڏيارام ايلفنسٽن ڪاليج ۾ بي اي جو امتحان پاس ڪري وطن وريو ته ڇاڪاڻ ته امتحان ھلندي کيس پنھنجي پتا جي بيماري ۽ ترت پوءِ موت جي خبر ملي ھئي. سنڌ ۾ اچڻ بعد ڪجھه وقت لاءِ زمينداري ڪاروبار سنڀاليندو رھيو ۽ واندڪائيءَ ۾ قانون جي امتحان لاءِ تياري ڪندو رھيو.
1979ع ڌاري ڏيارام صدر ڪوٽ جي جج صاحب وٽ سٺ رپيا پگھار تي سرڪاري ڪلارڪ مقرر ٿيو. ان زماني ۾ انگريزي حڪومت جو بول بالا ھيو ۽ سندسن نوڪري ڪرڻ ھڪ وڏي مان مرتبي ۽ عزت ڀري ڳالھه سمجھي ويندي ھئي. سال کن سروس کان پوءِ کيس ترقي ڏيئي ڪورٽ جو سرشتيدار مقرر ڪيو ويو. ان عرصي ۾ ڏيارام وڪالت جو امتحان پڻ پاس ڪيو. ڀاڻس ميٺارام وڪيل جو خيال ھيو ته کائونس نوڪري ڇڏائي پاڻ سان گڏ وڪالت ۾ رنڀائي. پر ان مدت ۾ ڏيارام کي سول سروس لاءِ آڇ ٿي. ڏيارام انھن چئن خوش قسمت اميدوارن ۾ ھڪ ھيو جن کي بمبئي جي گورنر لارڊ ”ري“ چونڊيو ھو. ڏيارام کي سول سروس ۾ کڄڻ ڪري سرشتيدار جي عھدي تان ترقي ڏيئي ھڪدم سمال ڪاز ڪورٽ جو جج مقرر ڪيو ويو جنھن جي پدويءَ تي ھن کان اڳ فقط باريسٽرن کي ٿاڦيو ويندو ھو.
1881ع ۾ ڏيارام ٽي مھينا سرڪاري موڪل وٺي سنڌ جي سئر تي نڪتو ۽ سموري صوبي جي ڪنڊ ڪڙڇ گھمي ڏٺائين. ترت ئي پوءِ انگريزي ۾ سنڌ بنسبت ھڪ ڪتاب لکيائين جنھن ۾ شاه عبدالطيف ڀٽائي، قلندر شھباز ۽ اڏيره لعل جي زندگيءَ جو احوال قلمبند ڪيائين. شاه پٽائي متعلق ھي پھريون ڪتاب ھيو. انھن ڏينھينن سنڌ جي دانشورن پنھنجي ھڪ سنگت جو پايو وڌو جنھن کي ”سنڌ سڀا“ سڏيو ويو ۽ جنھن جو روح روان ڏيارام ھيو. سنڌ سڀا پاران ھڪ انگريزي اخبار ”سنڌ ٽائمس“ جاري ڪئي ويئي جنھن جو ايڊيٽر ساڌو ھيرانند ھيو. پر ليک لکڻ جو ذمون ڏيارام حوالي ھيو. تعليم کاتي وارن پڻ ”سنڌ سڌار“ نالي سنڌي اخبار شروع ڪئي جا ھو ھلائي نه سگھيا ۽ ان اخبار ۾ ايڊيٽوريل لکڻ جو ذمون کيس سونپيو ويو ھيو.
سگھوئي پوءِ ڏيارام سنڌ ۾ ڪاليج کولڻ لاءِ تحريڪ شروع ڪئي. ڪاليجي سکيا عام ڪرڻ لاءِ ھڪ ڪتاب لکيائين جنھن ۾ انھن اعتراضن کي رد ڪد ڏنائين ته ڪو ڪاليج پڙھڻ سان، نوجوان، سرڪار يا مذھب سان بغاوت ڪرڻ جي سکيا پرائن ٿا. پنھنجي ڀاءُ ميٺارام تي زور ڀريائين ته عاملن کان ڪاليج لاءِ ھڪ لک روپيا چندو وٺي ڏئي. سندس جاکوڙ جي نتيجي ۾ 1886ع ڌاري ٺٽئي ڪمپائونڊ ڪراچيءَ ۾ سنڌ آرٽس ڪاليج کوليو ويو جو بعد ۾ دولت رام ڄيٺمل جي 25 ھزار رپيه چنده ڏيڻ ڪري سندس نالي پٺيان ڊي جي سنڌ ڪاليج سڏيو ويو.
15 مئي 1885ع کان 1886ع تائين ڏيارام کي اسسٽنٽ ڪليڪٽر جو عھدو ڏيئي کيس سنڌ جي جاگيردانن ۽ پٽدارن جي رڪارڊ ٺاھڻ جو ڪم سونپيو ويو. ڏيارام ڏينھن رات محنت ڪري مغلن کان ميرن واري دور تائين ڍلن جي سرشتي جو اڀياس ڪري ھڪ وڏو ڪتاب لکي تيار ڪيو جو جاگيردارن جي تاريخ ”ظ ع س ک ح ظ ذ س ڻ“ نالي سان مشھور آھي. ٿوري عرصي بعد ڏيارام کي ترقي ڏيئي شڪارپور سيشن عدالت جو جج مقرر ڪيو ويو. شڪارپور ۾ ٻه دفعا سندس بدلي ٿي ۽ جملي ست سال جج رھيو۽ ڪيئي مشھور مقدما فيصل ڪيائين. ھڪ سيٺ ميولداس وارو مقدمو جنھن ھڪ اٻلا سان ھٿو پائي ڪئي ھئي ۽ ڪيس کي لئه مٽي ڪرڻ لاءِ لک لٽايا ھئائين. پر ديوان رھڙي رکيس ۽ کيس ست سال ٽيپ ڏيئي ڇڏيائين. ٻيو عجيب و غريب ڪيس ھيو حضوري فقير وارو، جنھن ھڪ ماڻھوءَ جو خون ڪري بچاءُ ۾ ھي بيان ڏنو ھيو ته کيس خون ڪراڻ لاءِ خواب ۾ بشارت ھئي. ديوان کيس جنم ٽيپ ڏني.
1887ع کان 1900ع تائين تيرنھن سال ڏيارام پنھنجي سرڪاري نوڪري سان گڏ سماجي ڀلائي وارن ڪمن لاءِ پاڻ پتوڙيندو رھيو. 1880ع ڌاري حيدرآباد ۾ ”يونين ائڪيڊمي“ اسڪول جو پايو وڌائين. عورتن مٿان سماج ۾ ٿيندڙ ظلمن خلاف آواز کڙو ڪيائين ۽ جنھن ڏس ۾ ھڪ ڪتاب ”عورتن خلاف ست گناه“ جي عنوان سان لکيائين. عورتن جي عملي سھائتا لاءِ ”پنگتي سڌار منڊلي“ قائم ڪيائين جنھن جو مول متو ھيو ته ننڍپڻ جي شادي ۽ ڏيتي ليتيءَ تي بندش ۽ عورتن جي تعليم لازمي ۽ عام ڪئي وڃي.
1896ع ۾ عام مسڪين ماڻھن ۾ پئسي جي بچت واري شعور آڻڻ لاءِ ھڪ بئنڪ کوليائين جنھن جو نالو ”غريبڙي بئنڪ“ رکيائين. شادي ۽ موت جي واقعن واري خرچ جي پورت لاءِ پراويڊنٽ ۽ موت فنڊ قائم ڪيائين. 1897ع ڌاري جڏھن حيدرآباد ۾ پليگ جي موذي مرض منھن ڪڍيو ته ٽي مھينا سرڪاري موڪل وٺي اچي پليگ اسپتال کوليائين. اسپتال ۾ چار ڊاڪٽر ۽ سورنھن نرسون ڪم ڪندڙ ھيون جن جي پگھار ڏيارام ڏيندو رھيو. روزانو پنج ڪلاڪ اسپتال ۾ ۽ باقي وقت بيماري خلاف اپاءُ وٺڻ ۾ صرف ڪندو رھيو. جڏھن ٿر ۾ ڏڪر پيو ته پنھنجي سر وڃي سستي اناج جو دڪان کوليائين ۽ نوان کوھ کوٽڻ لاءِ سھائتا ڏنائين.
1904ع کان 1911ع تائين ڏيارام خانديش ۽ سورت ۾ احمد آباد جي عدالتن جو جج ٿي رھيو. ان مدت ۾ جتي به رھيو اتي سماجي ڀلائي لاءِ ادارا ۽ سوسائٽيون قائم ڪيائين. 1908ع ۾ ”سيوا سدن“ نالي سان عورتن جي سماجي سڌار لاءِ اداري جو پايو وڌائين. ھن اداري ۾ اسڪول، اسپتال، عبادت گاه، لئبرري ۽ ھنري گھر سڀ ھڪ ئي ھنڌ ميسر ٿي ڪيا ويا ۽ جنھن ۾ سکيا لاءِ ڪنھن به ذات پات يا دين ڌرم جو فرق نه رکيو ويو. ھن تحريڪ جون شاخون پونا احمد آباد ۽ سورت ۾ کوليون ويون ۽ مرڪزي آفيس بمبئيءَ ۾ رکي ويئي جتي پاڻ به فرصت جي وقت ڪم ڪندو رھيو. ”سيوا سدن“ کان الڳ ڍوليا ۽ احمد آباد ۾ ڪيئي ڪنيا آشرم، پاٺ شالا، شيوا منڊليون ۽ ھنري شالا قائم ڪيائين. سنڌ ۾ بنياد وڌل ادارن کي پڪي پايه تي رسائڻ لاءِ ماه اپريل جي 13 تاريخ ٻنھپرن جو ”ميٺارام ڌرمائو ٽرسٽ“ جو پڌرنامون رجسٽر ڪرايائين جنھن جو مھاڳ ٽرسٽ جي دستاويز ۾ ھن طرح درج ٿيل آھي؛
”آءُ غلامن جو غلام، ڏيارام گدومل، عمر 53 ورھيه کتري، رھندڙ حيدرآباد سنڌ، پنھنجي زندگي ۽ زندگيءَ جو ڪمايل موڙي ۽ ورثي ۾ آيل پونجي کي، ”امانت“ ڄاڻي، ۽ پنھنجي حياتيءَ تي ڪو ڀروسو نه سمجھي، پنھنجي سموري ملڪيت کي خيراتي ٽرسٽ (وقف) پڌرو ڪيان ٿو.“ ٽرسٽ جو نالو به پنھنجي بجاءِ سرڳواسي ڀاءٌ ديوان ميٺا رام جي نالي ڪيائين. ڪروڙھا رپين جي ملڪيت ۾ فقط ٻه ڳالھيون ٽرسٽ جي دائره کان ٻاھر رھيون. ھڪ سندس گھرو جاءِ جنھن ۾ سندس گھر ڀاتي رھندڙ ھوا ۽ ٻيو پنھنجي ماھياني پينشن. ٽرسٽ جي مقصدن ۾ ڄاڻايو اٿس ته ”علم عام ٿئي، دکي انسانيت جي ملم پٽي، خلق خدمت جي ادارن ۽ اوتارن جي سنڀال ٿئي. علمي قحط ۽ سھائتا ڏس ۾ امداد جو ھٿ ڊگھيڙو وڃي. غريبن کي پڻ جابجاءِ پورھيو رسايو وڃي. محتاجن جي سار لڌي وڃي. شيوڌاري سوسائٽين جي دل کولي مدد ڪئي وڃي.“
1911ع ۾ سرڪاري نوڪريءَ کان رٽائر ٿيندي ئي ڏيارام پنھنجي ڀرڀور وھڪريءَ واري زندگيءَ ۾ اوچتو ڦيرو آڻي ھڪ عجيب رنڱ ۾ رنڱجي ويو جنھن جو رخ رواج جو ھن دنيا جي وھنوار سان ڪو واسطو نه ھيو. ھن پڇاڙيءَ واري پھر ۾ ذاتي ساک ۽ ننگ ناموس جي قيمت تي ڏيارام ڪجھه عظيم قربانيون پڻ ڏنيون جن جي لاءِ آس ھيس ته اھي ڳالھيون راز ۾ رکيون وڃن. شايد اھوئي سبب ھيو جو پنھنجي پالڻھار کي ھميشه ”پڙدي پوش“ چئي پڪاريندو ھيو.
ديوان ڏيارام ستر سال جي سڦلي زندگيءَ ۾ 7 ڊسمبر 1947ع جي ٻن پھرن ڌاري پران تاڳيا. حياتيءَ جا آخري چوڏنھن سال اڪيلائي ۾ گھاريائين. ماڻھن سان ملاقات ۽ ڳالھائڻ بند ڪري ڇڏيائين. مھاتما گانڌي، مولانا ابو الڪلام آزاد ۽ سرلا ديوي جڏھن ساڻس ملاقات لاءِ سندس گھر آيا ته کين لکت ۾ جواب ڏنائين ته ماٺ ۾ رھڻ جو وچن ڪيو اٿم جي آگيا ھجي ته ختم ڪريان. مرڻ کان اڳ ۾ ھڪ دوست کي خط لکيائين ته ”اندر ۾ ڏاڍو آنند ۽ آرام اٿم. پالڻھار جو نالو وٺڻ ۾ مشغول آھيان. ننڊ ۾ سندس نالو چپن تي آھي.“
پنھنجي پٽ ديوان ڪيولرام شاھاڻي جنھن سان دلي لڳاءُ ھيس ۽ ساڻس خط و ڪتابت ڪندو رھندو ھيو تنھن کي لکيائين ته ”منھنجي ڳڻتي نه ڪريو، آءُ سچي سائينءَ جي ھٿن ۾ آھيان ۽ ان کان وڌيڪ ٻي ڪھڙي سلامتي ٿي سگھندي؟“
ديوان ڏيارام ھر رنگ ۾ پاڻ موکيو. اڍائي سون کان مٿي علمي ۽ سماجي ۽ خيراتي ادارا اڏايائين. پنھنجي پونجي ۽ وڏن جو ورثو خيراتي ٽرسٽ ۾ ڏيئي چڏيائين. سندس قائم ڪيل ڪاليج اسڪول ھاسٽلون اسپتالون ڌرم شالائون ۽ آشرم ھند ۽ سنڌ ۾ اڃان سوڌو پيا ھلندا ٿا اچن. ستر کن کان مٿي سنڌي فارسي انگريزي ۽ عربي ڪتاب لکيائين. ٽيھارو جلدن ۾ سندس ھٿ جي لکيل روزاني ڊائري موجود آھي. درجن کن ٻوليون لکي پڙھي ۽ ڳالھائي سگھندو ھيو، جن ۾ عربي فارسي سنسڪرت انگريزي فرينچ کان سواءِ گرمگي گجراتي آرمنين ۽ ھيبرو زبانون به شامل ھيون. 1932ع ۾ شاعري به شروع ڪيائين. سنڌيءَ ۾ سندس تخلص ”نماڻو“ ۽ انگريزي ۾ ”زيرو“ يعني ”ٻڙي“ ھوندو ھيو. سندس پراپڪاري ادارا ۽ پيڙھي قائم آھن. سندس پٽ ديوان ڪيولرام ڇھاسي سال ڄمار ۾ به ھوندي اسان کان گھڻو اڳرو آھي ۽ سندس جھڙو حافظو مون ڪنھن کي ڪونه ڏٺو. سندس پوٽا ديوان پريم ۽ نارائڻ شاھاڻي پنھنجي ڏاڏاڻي ٽرسٽ سان گڏ پنھنجون الڳ ڪيئي ڪمپنيون ڪاميابيءَ سان ھلائي رھيا آھن، پريم شاھاڻي سنڌ جو ڄاتل سڃاتل دانشور، اديب، صحافي، زراعت جو ماھر ۽ سماج سڌارڪ ۽ اسان جي ديس جو ذھين ترين دماغ آھي. ديوان ڏيارام جو نالو ۽ پيڙھي ۽ خير زنده آھي. جنھن جو خير ھلندو رھي اھو ڪڏھن به مئو نه سڻبو. سندس ٻيو ننڍو پوٽو ديوان نارائڻ شاھاڻي چارٽرڊ اڪائونٽنٽ آھي ۽ ڪيترن سماجي نمائندن ۾ برک ميمبر آھي. ھيءَ ٻي ڳالھه آھي ته ڏيارام جي جتيءَ جو سندس اولاد پير نه وجھي سگھي آھي ۽ نه وري منجھن اھڙي اميد ئي رکي ٿي سگھجي.