لطيف جي ادبي ڪچهري، جھاتيون، ڪالم
نُورِي ۽ نَاري جَوڳِيئَڙا جَھَان ۾،
ٻَري جِن ٻَاري، آءٌ نَه جِيئَندي اُن رِيءَ.
اهي سامي هميشه حق سچ جي طرف هوندا آهن، هُو ظُلم زيادتي استحصال ۽ پرماريت جي خلاف جنگ ڪرڻ، پنهنجو فرض سمجهندا آهن، هنن سچن سامين جي بيراڳڻ (ڪُندري) هر وقت ظالم پرمار جي خلاف هميشه اُڀي هُوندي آهي، هُو ڌارئي ڌاڙيل کي نظر ۾ رکندا آهن، ڪڏهن به ڪنهن ڌارئي ڌاڙيل هِنن جي ڌرتيءَ طرف وِک ٿي وڌائي، ظُلم ٿي ڪيو ته ساميءَ جو سوٽو سندس پليت پيشاني تي ٺڪاءُ ٿي ٿيو، ديس تي يا ديس واسين تي ظُلم ٿيڻ وقت سامي ڪڏهن به سُک سان نه سُتو، اهڙي سامي جڏهن هن دنيا مان لاڏاڻو ٿي ڪيو، يا ڪنهن ڌارئي ڌاڙيل سان ويڙهه ۾ شهيد ٿئي ٿِي ويو ته اُن ساميءَ جو مرشد لطيف کي ڏاڍو ڏُک ٿي ٿيو ۽ درد مان دانهن ڪري ٿي چيائين ته، اي سامي! تنهنجي بيٺل مڙهي، تو کان خالي ڏِسي، مون کي ڪنڊا ٿي لڳي، ڇو ته مَڙهيءَ ۾ تُون ڪونه آهين! اي جوڳي! تو اها مڙهي ٺاهي ڇو؟ جو تون اُن مان جلدي ڪوچ ڪري وَئين، هاڻ ته تُنهنجي اها مڙهي خالي ڏِسي مُنهنجو هِينئون ڳَريو ڳَچ پيو ٿِئي! مرشد لطيف کي اهڙي ديس جي هڏ ڏوکيءَ سامي جي جُدائي سخت ستايو، جنهن لاءِ مرشد لطيف پنهنجي اُن ساميءَ کي هن طرح ياد فرمايو ته:
سَامي! مَڙهِي سَندياءِ، سَامهون مُون سَيلهه ٿي،
سَا تَان ڪَوه اَڏياءِ، جَان نَانگا وَئين نِڪري.
يا
آن ڪي سَاٿي ڏِٺَئِي، جَي مُون ويڙهه وِڃَائِيَا،
رُئان رَت مَڃٺ، هَاڻي تن پِرينءَ کي!
سچا سامي وطن سان پيار ڪندڙ اُهي آهن، جيڪي هر وقت پنهنجي ديس جي ڀلائيءَ جي پيا ڳالهه ٻولهه ڪَن، هر وقت اُنهن جي اندر ۾ ديس واسين، ماروئڙن، سانگيئڙن، جهانگيئڙن، ڏوٿيئڙن ۽ ويڙهيچن جي دل ۾ سار سنڀال آهي، هر وقت سندن سُک ۽ سَهج لاءِ پيا سوچين، هنن جي مصيبت کي ٽارڻ لاءِ پيا پاڻ پتوڙين، اُنهن کي سُٺن طعامن جي ڪا طلب ڪانه ٿي رَهي، ڇو ته اُنهن جي ديس جي ماروئڙن کي سُڪل ماني به مشڪل سان ٿي ملي، ته پوءِ هُو سچا سامي! پاڻ ڪيئن ٿا سَڻڀن طعامن جي طلب رکن؟ هنن کي ته اُنهن ڏوٿيئڙن جي درد دُور ڪرڻ جو اونو آهي، جن کي پنهنجي پيٽ ڀرڻ لاءِ سُٺن سَڻڀن طعامن جي لالچ لوڀ آهي، پنهنجن ذاتي مفادن جي لالچ آهي، اُهي پنهنجيءَ قوم سان سچا نه چئبا، اُنهن کي پيٽ جا پوڄاري، مطلب پرست چئبو، اهڙن ماڻهن کي ڪِني ڦوڳ سان مشابهت ڏبي ته نيڪ ٿيندو، ظاهري طرح سان ڪيترو به ٺٺ ٽانگر ڪَن، ڪُوڙيون لَٻاڙون هَڻن، پاڻ کي وطن جا سڄڻ ڪوٺرائين، پر ائين هرگز ناهي، هر ڪُوڙي عزت جا گداگر، عدل ۽ انصاف جا دشمن، زور ظُلم جا حامي آهن، جو پنهنجي ذاتي لالچ لاءِ پُوري قوم کي مُڏي ڪاتيءَ سان ڪُهي، سندن زبانون ڪٽي کين ڦٿڪندو ڏسي، پاڻ مزن جو معراج پيا ماڻيندا آهن، جن کي پنهنجي قوم ڪڏهن به معاف ڪانه ڪندي، اهڙن لالچي ذاتي مفاد پرستن لاءِ مرشد لطيف هن طرح فرمايو آهي ته:
گَولا جَي گِراهه جَا، جُوٺَا سَي جَوڳِي،
ڦٽل سَي ڦَوڳِي، شڪر جِنين سَانڍِيا.
سچا سامي (وطن دوست) اُهي چئبا، جيڪي پنهنجي وطن وارن جي بِنا ڪنهن لالچ لوڀ جي خدمت ڪن، جيڪا خدمت ڪَن، اُنهيءَ کي وري وات تي ئي نه آڻين ته ڪو اسان هِينئن ڪيو! هُونئن ڪيو! هنن جي مَن ۾ اها لالچ هر گز ڪانه هوندي آهي ته اُنهيءَ خدمت جي بدلي اسان کي بهشت مِلي، اهڙن سچن سامين جو مطلب آهي پنهنجي ڀائرن جي خُدا ڪارڻ خدمت ڪرڻ، اهڙن سچن سامين جو بهشت ۽ دوزخ سان ڪوبه واسطو ئي ڪونهي، هنن جي دل ۾ نه ڪُفر آهي، نڪا مسلماني، هُو ڪنهن به ڌرم يا مذهب سان ڪو واسطو ئي ڪونه ٿا رَکن، هنن جي منزل تمام مٿاهين آهي، هنن جو ڪم آهي پنهنجي ديس واسين جي في سبيل الله خدمت ڪرڻ، پوءِ اُن ۾ هندو مسلم جو ڪو ويڇو ڪونه رکن، هنن جو مطلب آهي، خدمت، خلق، افضل، عبادت! ڇاڪاڻ هنن جي دل ۾ اها ٻيائي ڪانهي، هنن ٻيائي کي ٻن ڏٺو آهي، هنن جو مطلب آهي، خدا وند ڪريم کي راضي رکڻ لاءِ خلق جي خدمت ڪرڻ، اهڙن جذبن رکندڙن لاءِ شاهه سائينءَ هن طرح فرمايو آهي ته:
ڪَيهِي ڪَام ڪَاپڙِي، ٿَا اَهڙِي رَوش رُون،
نَه ڪَا دِل دَوزخ ڏي، نَه ڪَي بِهشت گُهرن،
نَه ڪَو ڪَم ڪُفار سِين، نَه ڪَا مُسلمانِي مَنُ،
اُڀا اِئين چَون، تَه پِرين ڪَجو پَنهنجو.
يا
پُڇي جان ٻروچُ، تان پاسي ڪَر پرهيز کي،
جِنِين ڏِٺو هَوت، تِن دِين سَڀ دُور ڪَيا.
يا
ڪَافر ٿِي تَه اَبهين، بَاب شَرع جَا ڇَڏ،
مَن مشرڪن گَڏ، تَه ويجهو ٿِيين وِصال کي.
سچا سامي، سچا جوڳي، ساڻيهه جي ڀلي لاءِ ڪم ڪندا آهن، جيڪي اُڃ بُک ۾ رهي ڪري، وطن جي ڀلي لاءِ ڪم ڪن، ڪنهن به ڌارئي جي لالچ ۾ نه اچن ۽ ڪيڏي به وڏي آڇ ٿِئي ته اُنهيءَ کي ٺُڪرائي ڇڏين.
پَاڇَائِي نَه پَاڙِيَان، سَرتيُون سَسئِي سَاڻ!
جي سبق تي عمل ڪندڙ پنهنجي مقصد تي اهڙا ته پُختا بيٺل آهن، جو ڪا به هستي، هنن کي پنهنجي مقصد تان هٽائي نٿي سگهي، جيڪي هر وقت قوم، وطن جي نالي ۾ پيٽ جي پُوڄا پيا ڪَن، جيڪي هر ويلي تي رُڳو اُن جي پُڇا پيا ڪَن، اُهي اَنڌا، جيڪو اهڙي پُڇا پنڌ (مقصد) ماڻڻ جي ڪَن ته جلد ئي پنهنجي مقصد ماڻڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃن، جنهن جوڳي رَلي (اوڇڻ) ۽ اُن جي پُڇا ڪئي ته اُن کي سچو سامي نه چئبو! يعني ته هُو پنهنجي ذاتي مقصد جو يار آهي، نه قوم ۽ وطن جو، اهڙن جوڳين کان مقصد (حق) گهڻو پري رهيو، جوڳيءَ جو ڪم آهي طعام جي طلب گهٽ ڪرڻ، مقصد ماڻڻ جي ڪوشش گهڻي ڪرڻ، جن اِئين ڪيو، سي مقصد ۾ ڪامياب ٿي ويا، اُنهن تان سَڀئي درد ڏُک ۽ سُور دُور ٿي ويا. اهڙن جذبن جو مرشد لطيف هن طرح بيان ڪيو آهي ته:
جِيئن ٿَا پُڇَن اُن کي، تِيئن جَي پُڇن پَنڌ،
تَه رِڙهيءَ لَڌَائُون رَند، لَحظي مَنجهه لَطيف چَئي.
[روزاني هلال پاڪستان، ڪراچي، خميس 5 آڪٽوبر 1978ع ۾ ڇپيو.]