ديباچو

خداوند ڪريم جا لک شڪرانا، جو اڄ منهنجي دل جي ھڪ مراد پوري ٿي آھي، جنهن لاءِ مون کي عرصي دراز کان انتظار ھو. اصل ۾ مون کي ائڊوينچر (Adventure) يا حقيقت تي بنياد رکندڙ پُرخطر ڪھاڻيون، قصا يا آپ بيتيون ننڍي عمر کان وڻنديون آھن. مون کي ياد آھي ته مان جڏھن پڙھڻ لائق ٿيو ھوس، تڏھن مون کي الف ليليٰ جي قصن مان قصو، چار درويش، حاتم طائي ۽ ان جا ڏاکڙا، سنڌ باد سيلانيءَ جا جڙيل سنڌي قصا ڏاڍا پسند ايندا ھئا ۽ انهن جي سفرن ۽ ان ۾ ڏنل ڳالھيون ڏاڍيءَ دلچسپيءِ سان رات جو دير تائين پڙھندو رھندو ھوس، ۽ ائين محسوس ٿيندو ھوم، ڄڻ ته مان خود به ھنن سان گڏ خيالي دنيا ۾ گڏ ھلندو ٿي رھيس، جيتوڻيڪ مٿيان سڀ قصا فرضي ھئا ۽ جلد پڙھي ختم ڪيم، تڏھن به انهن جي ڀيٽ ۾ مون کي ٻيا ديوَن ۽ پرين جا قصا اصل ڪين وڻندا ھئا. ان کانپوءِ ھڪ اھڙو به دور آيو، جو انگريزي جاسوسي ناولن تان ترجمون ٿيل، سنڌي جاسوسي ناول پڙھڻ شروع ڪيم، ۽ پنجين يا چوٿين درجي تائين پڙھي ختم ڪري ڇڏيم. پوءِ وري ٻئي قسم جي ادب ڏانهن ڌيان ڇڪجي ويم، تان جو جڏھن بي اي جو امتحان، عربي سبجيڪٽ سان، پاس ڪيم، تڏھن ھڪ استاد کان مصر ۾ ڇپيل ”ابن بطوطه ۽ ان جا سفر“ رنگين با تصوير رسالو وٺي پڙھيم، ان مون کي ايترو ته لطف ڏنو، جو اڳيون سڀ يادون تازيون ٿيڻ لڳيون ۽ ھڪ دفعو وري ائڊوينچر (Adventure) قسم جي ناولن پڙهڻ تي شوق جاڳيو. ائين ابن بطوطه جا ٻيئي قصا ڏاڍي شوق سان پڙھي پورا ڪيم، ۽ خيال ڪيم ته ھن عربي ڪتاب تان سنڌيءَ ۾ ترجمون ڪري ڇپرائجي، پر ان وقت ڪنهن خاص سبب جي ڪري ڪجھه به لکي ڪين سگھيس، ۽ وقت گذرندو رھيو، آخر اھو وقت اچي ويو، جو سنڌي ۾ ايم اي پريويس پاس ڪرڻ کانپوءِ ايم اي فائينل لاءِ ڪو ائڊوينچر (Adventure) قسم جي ڪتابن سان خاص انس ھو، تنهن ڪري ڪتاب پڻ اھي ئي يونيورسٽيءَ اختياريءَ وارن صاحبن کي پيش ڪيم، اھي ڪل ٽي ڪتاب ھئا، جن ۾ ٻه انگريزيءَ ۾ ۽ ٽيون ابن بطوطه جو سفر، سنڌ ۽ ھندستان متعلق، (عربي ۾) ھو. خوش قسمتيءَ سان يونيورسٽي اختياريءَ وارن جي قابل داد چونڊ سبب مون کي ابن بطوطا جا سفر حصو ٻيو (جنهن ۾ سندس سنڌ ۽ ھندستان جو مڪمل سفر اچي ٿي ويو) ترجمي لاءِ مليو. مان ھن ڪم کي شوق سان لڳي ويس، پر ھيءُ ڪم مون جھڙو سمجھيو ھو، تهڙو ئي مون لاءِ مشڪل ثابت ٿيو. بهرحال ٻن سالن جي مسلسل محنت کانپوءِ آخر ان ڏکئي ڪم کي ختم ڪيم. ھن ڪم ۾ پنهنجي محترم استاد ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ صاحب جي مشفقانه رھبريءَ ۽ ھمت افزائيءَ جو به گھڻي قدر ھٿ آھي، ڇاڪاڻ ته سندن ئي صلاح سان مان ڪراچي يونيورسٽي جي عريبڪ ڊپارٽمينٽ جي ھيڊ ماسٽر عبدالعزيز ميمڻ سان ملڻ ويس، جنهن صاحب ڪمال مھربانيءَ فرمائي، مون کي ابن بطوطه جي سفرن متعلق مناسب ڇاپي حاصل ڪرڻ ۽ ان مان ترجمي ڪرڻ لاءِ صحيح رھبري ڏيڻ ۾ ڪا به ڪسر ڪا نه ڇڏي، ۽ پوءِ موٽي اچي پنهنجي ڪم کي لڳس.
ترجمي جي دوران مون کي جيڪي مشڪلاتون پيش آيون، تن مان ڪي ھيٺ ڏجن ٿيون:

-1 ڇاڪاڻ ته ابن بطوطه، تقريبن سڄيءَ دنيا جو سفر ڪيو آھي، تنهن ڪري ھن ھر ملڪ جا لفظ ھر ھنڌ استعمال پئي ڪيا آھن، نتيجو اھو ٿو نڪري، جو پڙھڻ وارو انهن جي ڳولا عربي ڊڪشنرين ۾ ڪندو ٿو رھي، پر اھي لفظ ملي ڪين ٿا سگھن. انهيءَ خاص تڪليف لاءِ مون کي جناب مولانا عبدالعزيز عرب جي مدد وٺڻي پيئي، جنهن ھر وقت مون کي مفيد مشورو ڏيئي، منهنجي ھن ڪم ۾ تمام گھڻي مدد ڪئي.
-2 ڪيترن شھرن جا نالا ھن وقت گھڻو ڪري بدلجي ويا آھن ۽ ڪي شھر اصل بلڪ نابود ٿي ويا آھن، جن جو ڪٿي نشان به نٿو ملي سگھي. پر تنهن ھوندي به انڊين امپيريل گزيٽيئر، ابو الفضل جو آئين اڪبري، تاريخ معصومي، چچ نامو، تاريخ رشته ۽ تحفة الڪرام جھڙين تاريخن ۾ڪننگھام جي رپورٽن، جيڪي ھن آثار قديم متعلق لکيون آھن ۽ ٻين ڪن سندس ھمعصر مورخن ۽ سياحن جا ڪتاب ھٿ ڪري، انهن مان انهن شھرن جا نشان ۽ پتا ھٿ ڪيم، پر جيڪڏھن اڃا به ڪجھه رھجي ويا ھجن ته پڙھندڙ حضرات انهن بابت مون کي ڪا معلومات ڏيندا ته سندن نوازش ۽ پنهنجي ھمت افزائي سمجھندس.
-3 ابن بطوطه جو اصل لکيل سفر جو احوال ته سندس بيان مطابق کانئس دريائي ڊاڪن ڦري ورتو، تنهنڪري جيڪي ڪجھه به لکيو اٿم، سو رڳو پنهنجي يادگيريءَ ۽ ذھن مان لکيو اٿس، ان لاءِ به ڪوشش ڪري، ھن جي ڪن ڳالھين کي فوٽ نوٽن وسيلي ڪجھه درست ڪيو ويو آھي.
-4 ابن بطوطا ڪيترن ھندستاني لفظن کي عربي جيءَ اچارن موجب لکي ويو آھي ۽ وري عربي ڪاتبن ته اصل انهن جي صورت ئي بدلائي ڇڏي آھي، مثلن گواليار کي ڪاليور (ڪيالير)، گجرات کي الجورات ڪري لکيو ويو آھي، تنهن لاءِ پڻ ڪٿي ڪٿي اصل متن وارو لفظ لکي، اتي ئي ڏنگين ۾ صحيح لفظ لکيو ويو آھي.
مطلب ته ھن ڪتاب جي دقيق محاورن کي سلجھائڻ ۽ سوليءَ ۽ با محاوره سنڌي ۾ ترجمي ڪرڻ لاءِ ٻه سال ڪافي نه ھئا، پر مون محنت ڪري، سنڌيءَ جي علم ادب جي خدمت ڪرڻ خاطر، ھن ڪتاب ۾ پنهنجي حتي المقدور ڪوشش صرف ڪئي آھي. اميد ته ھيءُ ڪتاب تاريخي ذوق رکندڙ حضرات ۽ سنڌي علم ادب جي شائق سڄڻن لاءِ ڪافي دلچسپ ثابت ٿيندو.

و آخر دعوانا ان الحمدالله رب العالمين.

[b] محمد ابراھيم عباسي
[/b]بي اي، بي ٽي ٽريننگ ڪاليج فارمين حيدرآباد سنڌ
19 اپريل 1959ع

سفرناما

ابن بطوطه جو سفر