فصل ٻيو الف
ٻئي ڏينهن اسان مان ھر ھڪ کي بادشاھه پنهنجي خاص گھوڙن مان ھڪ گھوڙو عطا ڪيو ۽ انهيءَ سان گڏ زين ۽ لغام به ڏنائين، جن تي سون ۽ چانديءَ جو ڪم ٿيل ھو. دارالخلافه ۾ داخل ٿيڻ لاءِ بادشاھه سوار ٿي ھليو ۽ اسان به اڳيان اڳيان صدر جھان سان گڏ گھوڙن تي سوار ٿي ھلياسين. اڳيان ھاٿي ھئا، جن مان سورنهن ھاٿين کي تمام گھڻو سينگاريو ويو ھو ۽ انهن جي مٿان جھنڊا چاڙھيا ويا ھئا. ھر ھڪ ھاٿيءَ تي ھڪ ڇٽ لڳل ھو انهن ڇٽن مان ڪي ھيرن ۽ جواھرن سان مرصع ھئا ته ڪن تي سون ۽ چانديءَ جو ڪم ٿيل ھو. انهن مان ھڪ ڇٽ بادشاھه جي مٿان جھليو ويو ھو.
ڪن ھاٿين تي وري ننڍيون ننڍيون رعادات(منجنقون) رکيون ويون ھيون، جڏھن بادشاھه شھر ۾ قدم رکيو، تڏھن انهن منجنيقن وسيلي دينار ۽ درھم ملائي، اڇلائيندا پئي ويا، ۽ بادشاھه جي اڳيان جيڪي ھزارھا پيادا، سپاھي ۽ عام ماڻھو ھئا، تن اھي پئي چونڊيا، محل ۾ پھچڻ تائين اھي درھم ۽ دينار وسائيندا پئي ھليا، رستي ۾ چپي چپي تي ڪاٺ جا برج ٺاھيا ويا ھئا، جن تي ريشمي ڪپڙا لڳل ھئا ۽ انهن ۾ وري ڳائڻ وڄائڻ واريون عورتون ويٺيون ھيون، جن جو مان اڳ ۾ بيان ڪري آيو آھيان.
[b]بادشاھه جي درٻار ۾ حاضر ٿيڻ ۽ اسان کي جاگيرون ۽ عھدا ملڻ:
[/b]ٻئي ڏينهن جمعي جو ڏينهن ھو. اسان ديوان خاني جي دروازي ۾ داخل ٿي، ٽئين دروازي جي ڇت جي ھيٺان وڃي ويھي رھياسين. اسان جي اندر وڃڻ جي اجازت اڃا ڪا نه آئي ھئي، ڪجھه وقت کان پوءِ شمس الدين فوشنجي حاجب آيو ۽ اچي متصدين کي اسان جي نالن لکڻ جو حڪم ڏنائين ۽ ائين به چيائين ته ھنن سڀني کي اندر اچڻ جي اجازت آھي، پوءِ اسان مان ھر ھڪ سان سندس انهن ساٿين جو تعداد مقرر ڪيو ويو، جن کي اندر وڃڻ جي اجازت ڏني ويئي ھئي. مون کي به اجازت ڏني ويئي ته پنهنجن اٺن ماڻھن کي اندر وٺي وڃان.
پوءِ اسان سڀ پنهنجي پنهنجي ساٿين سان اندر وڃڻ لڳاسين، جتي اڳي ئي دينارن جون ڳوٿريون ۽ تارازي کڻي آيا ھئا. قاضي القضات ۽ متصدي اتي ويٺا ھئا ۽ دروازي تان غيرملڪين کي سڏيندا، ھر ھڪ کي جيڪو سندس حصو مقرر ڪيو ويو ھو، سو انهن کي پڪاري ڏيندا ٿي ويا. منهنجي حصي ۾ پنج ھزار دنيار آيا، ۽ ھنن وٽ ان وقت ڪل ھڪ لک دينار ھئا. ھي سڀ مال بادشاھه جي والده پنهنجي پٽ جي خير و عافيت سان واپس اچڻ تي صدقي طور ورھائڻ جي لاءِ ڏنو ھو. ان ڏينهن پوءِ اسين واپس ھليا وياسين. تنهن کان پوءِ ڪيترائي ڀيرا اسان کي پنهنجي دستر خوان تي کاڌو کارائڻ لاءِ بادشاھه اسان کي سڏايو ۽ تمام نرمائيءَ سان اسان کان حال احوال پڇيو.
بادشاھه اسان کي چوڻ لڳو ته ”توھان منهنجي ملڪ ۾ اچي، مون تي تمام گھڻي مھرباني ڪئي آھي. توھان جي تڪليفن جو عيوضو وڌيڪ توھان کي ڏيئي نٿو سگھان. باقي توھان مان جيڪو وڏيءَ عمر وارو ماڻھو آھي، سو منهنجي پيءُ جي برابر آھي، منهنجي ھم عمر منهنجو ڀاءُ آھي ۽ مون کان ننڍو مون کي پنهنجي اولاد وانگر آھي. منهنجي سڄي ملڪ ۾ ھن شھر کان ٻيو ڪو به وڏو شھر ڪو نه آھي ۽ اھو شھر توھان جي ملڪيت آھي.“ اھو ٻڌي اسان سندس شڪرانا بجا آندا ۽ سندس حق ۾ دعا گھري.
ان کان پوءِ اسان جون پگھارون ۽ عھدا مقرر ڪيا ويا، ٽي ڳوٺ اڳي ئي مون کي جاگير ۾ ڏنا ويا ھئا ۽ ھينئر منهنجي پگھار ٻارھن ھزار دينار سالياني مقرر ڪئي وئي، ۽ ٻه ڳوٺ وڌيڪ جاگير طور ڏنا ويا، جن مان ھڪ ڳوٺ جو نالو جوره ۽ ٻئي جو ملڪپور ھو.
ھڪ ڏينهن بادشاھه اسان ڏانهن خداوندزادي غياث الدين ۽ سنڌ جي حاڪم قطب الملڪ کي موڪليو، جن اچي چيو ته آخوند عالم جن فرمائين ٿا ته وزارت يا منشگيري يا اميري يا قضا يا تدريس يا مشيخت جي عھدي مان جھڙو عھدو توھان پنهنجي لاءِ پسند ڪريو، سو توھان کي ڏنو وڃي.ھي ٻڌي سڀ في الحال خاموش رھيا. ڇو ته اسان سڀني جو خيال ھو ته جيڪي ڪجھه اسان کي انعام ملندو سو وٺي پنهنجي وطن ھليا وينداسين، پر آخر امير بخت بن تاج الدين، جنهن جو بيان مان اڳ ڪري آيو آھيان، چيو ته منهنجا وڏا وزير ٿي رھيا ھئا ۽ مان پاڻ ڪاتب آھيان ۽ انهن ٻن ڪمن کان سواءِ ٽيون ڪم مان ڪري ڪو نه سگھندس.
پوءِ ھبته الله فلڪي به ڪجھه اھڙيءَ طرح چيو. آخر ۾ خداوند زادي مون کي عربي زبان ۾ چيو ته ”سيدنا! توھان جو ڇا ارادو آھي؟“ ھن ملڪ جا ماڻھو عربن کي سيد ڪري سڏيندا آھن، ڇو ته بادشاھه کين عزت ڏيڻ جي خاطر کين ھن لفظ سان مخاطب ڪندو آھي. مون جواب ڏنو ته ”وزارت يا ڪتابت ته منهنجو ڌنڌو ڪونهي، باقي قضا ۽ مشيخته منهنجو ڌنڌو آھي، ۽ اھو ئي منهنجي ابن ڏاڏن جو ڌنڌو ھو. ازانسواءِ فوج جي آفيسريءَ بابت توھان خود ڄاڻو ٿا ته عربن جي تلوار جي ئي زور سان سڄو عجم مسلمان ٿيو آھي، مطلب ته سپھ گيري ۽ تلوار بازي اسان جو آبائي ڌنڌو آھي.“
بادشاھه جڏھن منهنجو ھي جواب ٻڌو، تڏھن ڏاڍو خودش ٿيو. ان وقت بادشاھه، ھزار سطون ۾ کاڌو نوش فرمائي رھيو ھو، جتي اسان سڀني کي گھرائي ورتائين. پوءِ اسان بادشاھه سان گڏجي کاڌو، ان بعد اسان ھزار سطون مان ٻاھر اڪري آياسين ۽ منهنجا سڀ ساٿي اڃا اتي ويٺا رھيا، ڇو ته مون کي ھڪ ڦرڙي نڪري پيئي ھئي، جنهن سبب جي ڪري ويھي نٿي سگھيس. تنهن ڪري پنهنجي گھر ھليو آيس. ھوڏانهن بادشاھه وري به سڀني کي سڏايو. ٻيا سڀ ويا پر منهنجي باري ۾ معذرت ڪيائون، پر مان عصر جي نماز کان پوءِ اوڏانهن ھليو ويس ۽ ديوانخاني ۾ وڃي، مغرب ۽ عشا جون نمازون پڙھيم ته حاجب ٻاھر آيو ۽ اچي چيائين ته توھان سڀني کي بادشاھه ياد فرمايو آھي.
پھريائين خدا وند زادو ضياءَ الدين جيڪو سڀني ڀائرن ۾ وڏو ھو، سو اندر ويو. بادشاھه کيس مير داد مقرر ڪيو، ھن عھدي تي تمام وڏي ماڻھوءَ کي مقرر ڪيو ويندو آھي، جنهن جو ڪم ھوندو آھي، قاضيءَ سان گڏ ويھڻ ۽ جيڪڏھن ڪو شخص ڪنهن امير يا وڏي ماڻھوءَ تي فرياد داخل ڪري ته ھن کي قاضيءَ جي روبرو آڻي حاضر ڪرڻ. ھن جي پگھار پنجاھه ھزار دينار سالياني مقرر ڪئي ويئي، جنهن لاءِ ھن کي اھا جاگير ڏني ويئي، جنهن جو فائدو ايتريءَ آمدنيءَ جي برابر ھو ۽ پنجاھه ھزار پيشگي ڏيڻ جو به حڪم ڪيو ويو، ازاسواءِ کيس زريدار ريشمي خلعت پھرائي ويئي، جنهن کي شير صورت ڪري سڏيندا آھن، ڇاڪاڻ ته انهيءَ خلعت جي پٺ ۽ سيني تي شينهن جي شڪل ٺھيل ھوندي آھي ۽ ان خلعت جي اندر ھڪ ڪاغذ ويڙھي سبي ڇڏيندا آھن، جنهن ۾ لکيل ھوندو آھي ته ھن خلعت ۾ ھيتري مقدار ۾ سون آھي. پوءِ کيس ھڪ پھرئين درجي وارو گھوڙو به عطا ڪيو ويو. ھن ملڪ ۾ گھوڙن جا چار درجا مقرر ھوندا آھن، گھوڙن جون زينون مصري زينن جھڙيون ٿينديون آھن، جن جي گھڻي حصي تي سون جي پاڻيءَ چڙھيل چاندي لڳل ھوندي آھي.
ان کان پوءِ امير بخت اندر ويو، جنهن جي لاءِ حڪم ٿيو ته وزير سان گڏ مسند تي ويھي، ۽ ديوانن جي حساب جي جانچ به ھن جي حوالي ڪئي ويئي ۽ سندس پگھار چاليھه ھزار دينار ساليانو مقرر ڪيو ويو. جنهن ڪري کيس ايتري جاگير ڏني ويئي جنهن جو فائدو چاليھه دينارن جي برابر ٿئي ۽ چاليھه ھزار نقد کيس انهيءَ وقت ڏنا ويا، ازانسواءِ گھوڙو ۽ خلعت جيئن اڳ ۾ بيان ڪري آيو آھيان، تيئن کيس به مليا ۽ شرف الملڪ جو خطاب مليس. ان کان پوءِ ھبت الله بن فلڪي اندر ويو، جنهن کي رسولدار جو عھدو ڏنو ويو، جنهن جي معنيٰ آھي حاجب الارسال(پوسٽ جو بالا عملدار) ۽ سندس پگھار ٢٤ ھزار پيشگي مليس ۽ بهاءَ الملڪ خطاب مليس. ان کان پوءِ مان اندر ويس.
بادشاھه محل جي ڇت مٿان تخت تي آرام سان ويٺو ھو ۽ وزير خواجه جھان ڀرسان ويٺو ھوس. ملڪ قبولو سامھون بيٺو ھوس. جڏھن مون وڃي سلام ڪيو، تڏھن ملڪ ڪبير مون کي چيو ته شڪرانا بجا آڻ، جو آخوند عالم توکي دارالخلافه دھليءَ جو قاضي مقرر ڪيو آھي ۽ تنهنجو پگھار ١٢ ھزار دينار ساليانو مقرر فرمايو اٿس، جنهن جيتري توکي جاگير ملندي ۽ اھو به حڪم ڪيو اٿس ته سڀاڻي خزاني مان توکي ١٢ ھزار دينار پيشگي ڏنا وڃن، ازانسواءِ ھڪ گھوڙو، زين ۽ لغام سميت ۽ ھڪ محرابي خلعت به توکي ملندي. ھن خلعت جي پٺ ۽ سيني تي محراب جي شڪل ٿيندي آھي. مون آداب بجاءِ آندا ۽ پوءِ ملڪ ڪبير مون کي ھٿ کان وٺي بادشاھه جي سامھون وٺي ويو، بادشاھه چيو ته دھليءَ جي قضاءَجو عھدو ڪو معمولي عھدو ڪونهي ۽ اسان ان کي تمام وڏو عھدو ڪري سمجھندا آھيون.
مان پارسي سمجھندو ھوس، پر ان ۾ جواب ڏيئي ڪو نه سگھندو ھوس ۽ بادشاھه وري عربي سمجھندو ھو، پر ان ۾ جواب ڏيئي ڪو نه سگھندو ھو، مون عرض ڪيو”يا مولانا! مان ته امام مالڪ جي مذھب تي آھيان ۽ شھر جا سڀ رھواسي حنفي آھن. ازانسواءِ مان ھتي جي زبان مان به غيرواقف آھيان“ تنهن تي بادشاھه فرمايو ته مون بهاءُ الدين ملتاني ۽ ڪمال الدين بجنوريءَ کي اڳي ئي تنهنجي مدد لاءِ مقرر ڪري ڇڏيو آھي. جيڪي تو کان ھر معاملي ۾ صلاح وٺندا رھندا ۽ سڀني ڪاغذن تي تنهنجي مھر لڳندي، پوءِ بادشاھه ايتري قدر به چيو ته تون مون کي پنهنجي اولاد وانگر آھين، جنهن تي مون عرض ڪيو ته مان حضور جو ادنيٰ غلام ۽ نوڪر آھيان، ان جي جواب ۾ بادشاھه مون کي مان ڏيندي چيو ته ”انت سيدنا مخدومنا“
ن کان پوءِ بادشاھه، شرف الملڪ ڏي منهن ڪري، چيو ته ھن شخص جي ھن پگھار مان پوري ڪا نه ٿيندي، ڇو ته ھي تمام گھڻو خرچائو آھي؛ تنهن ڪري منهنجي مرضي آھي ته ھڪ خانقاه به کڻي ٿو ھن جي حوالي ڪريان، جيئن ھو فقيرن جي سنڀال لھي سگھي. پوءِ شرف الملڪ کي چيائين ته اھا ڳالھه ھن کي عربيءَ ۾ ٻڌاءِ، بادشاھه جو گمان ھو ته ھو عربي تمام سٺي ڳالھائيندو آھي، جيڪو بلڪل صحيح ھو. بادشاھه ھن کي سمجھيو ۽ چيائين ته ”برو يکجا بحشپي آن حکايت براو بگوئي و تفھيم کن تافردا انشاءِ الله پيش من بيائي و جواب او بگوئي“ يعني ”وڃو ۽ ٻئي ڄڻا رات ھڪ ھنڌ بسر ڪريو ۽ تون کيس سموري ڳالھه سمجھائي، سڀاڻي اچي مون وٽ حاضر ٿجانءِ ۽ مون کي ٻڌائجانءِ ته ھو ڇا ٿو چوي“
اسان اتان واپس آياسين ته ٽيون حصو رات گذري چڪي ھئي، نوبت وڄي چڪي ھئي، نوبت وڄڻ کان پوءِ ڪو به شخص ٻاھر نه نڪرندو ھو، انهيءَ ڪري اسان وزيرن جي اچڻ تائين ترسي پياسين ۽ ھنن سان گڏجي ٻاھر آياسين. شھر جا دروازا بند ٿي چڪا ھئا، تنهن ڪري اسان اھا رات سيد ابوالحسن عباديءَ جي گھر سمھي پياسين. ھيءُ شخص بادشاھه جي طرفان واپار ڪندو ھو ۽ عراق ۽ خراسان مان بادشاھه جي لاءِ ھٿيار ۽ ٻيو سامان خريد ڪري ايندو ھو.
ٻئي ڏينهن اسان کي گھرائي، روڪ پئسا، گھوڙا ۽ خلعتون ڏنيون ويون. اسان مان ھر ھڪ، ھن ملڪ جي دستور موجب خلعت ڪلھي تي رکي، بادشاھه جي سامھون وڃي آداب بجا آندا، اسان گھوڙن کي، جن تي ڪپڙا وڌا ويا ھئا، لغام کان جھلي خود شاھي محل جي دروازي تائين وٺي وياسين، جتان انهن تي سوار ٿي پنهنجي گھر ھليا وياسين. بادشاھه منهنجي ماڻھن کي ٻه ھزار دينار ۽ ڏهه خلعتون ڏنيون، باقي ٻئي ڪنهن جي به ساٿين کي ڪجھه به ڪين ڏنو ويو، ڇاڪاڻ ته منهنجا ساٿي اڇا اجرا ۽ ڏيک ويک وارا ھئا. جن کي ڏسي بادشاھه خوش ٿيو ھو، ھو به بادشاھه جي اڳيان جھڪي نياز ۽ نئڙت سان پيش آيا“ جنهن تي بادشاھه شڪريو به ادا ڪيو“
[b]بادشاھه جو ٻيو عطيو ۽ ان ۾ دير ٿيڻ
[/b]قاضي مقرر ٿيڻ کان ڪيترا ڏينهن پوءِ ھڪ ڏينهن مان ديوانخاني جي ٻاھران ھڪ وڻ جي ھيٺان ويٺو ھوس ۽ منهنجي ڀرسان مولانا ناصرالدين ترمذي عالم ۽ واعظ ويٺو ھو ته ھڪ حاجب آيو ۽ مولانا ناصرالدين کي سڏي وٺي ويو، جڏھن ھو. بادشاھه جي سامھون وڃي حاضر ٿيو تڏھن بادشاھه ھن کي ھڪ خلعت ڏني ۽ ھڪ ڪلام الله شريف، جنهن تي موتي جڙيل ھئا عنايت ڪائين. ايتري ۾ ھڪ حاجب ڊوڙندو مون وٽ آيو ۽ اچي چيائين ته بادشاھ تنهنجي لاءِ ١٢ ھزار دينار انعام ڏيڻ جو حڪم ڪيو آھي؛ جيڪڏھن مون کي به ڪجھه ڏين ته ”خط خورد“ پاڻ سان کڻي اچان. مون سمجھيو ته ھو مذاق ٿو ڪري يا انهيءَ بهاني سان مون کان ڪجھه ڇڏائڻ ٿو چاھي، پر حقيقت ۾ ھن ٺيڪ ٿي چيو. اتي منهنجي ھڪ دوست ھن کي چيو ته چڱو مان ٿو توکي ٻه ٽي دينار ڏيان، تون وڃي خط خورد کڻي اچ، پوءِ ھو وڃي اھو کڻي آيو.
خط خورد جي معنيٰ آھي، ننڍي چٺي جنهن تي لکيل ھوندو آھي ته”آخوند عالم جو حڪم آھي ته فلاڻي شخص کي فلاڻي حاجب جي معرفت ھيترا رپيا فورن خزاني مان ڏنا وڃن، پوءِ انهيءَ چٺيءَ تي ان چٺيءَ جو آڻيندڙ، جنهن جي سڃاڻپ تي رپيا ڏنا ويندا آھن، پنهنجي صحيح وجھندو آھي. جنهن کان پوءِ ٽن ٻين اميرن جون به صحيحون پونديون آھن. اھي امير آھن؛ خان اعظم قطلو خان، بادشاھه جو استاد، امير حريطھ دار جنهن وٽ بادشاھه جو قلمدان رھندو آھي ۽ امير نڪبه دوات دار، جنهن وٽ بادشاھه جي مس ڪپڙي رھندي آھي. ھي سڀ جڏھن صحيحون ڪري ختم ڪندا آھن، تڏھن ان کي وري ديوان وزارت ڏانهن کڻي ويندا آھن. جتي متصدي ان جو نقل ڪري پاڻ وٽ رکندا آھن، پوءِ وري ان جا نقل ديوان اشرف ۾ ڪندا آھن، ۽ تنهن کان پوءِ ديوان النظر ۾ ان کان پوءِ پروانو لکيو ويندو آھي، جنهن ۾ وزير، خزانچيءَ کي حڪم ڏيندو آھي ته مقرر رپيا ڏئي، خزانچي وري پنهنجي حساب ۾ داخل ڪري، ان ڏينهن جي سڀني پروانن جو ھڪ چٺو ٺاھي، بادشاھه جي سامھون وڃي پيش ڪندو آھي.
جنهن لاءِ بادشاھه جو حڪم ھوندو آھي ته يڪدم پئسا ڏنا وڃن. ان کي انهيءَ وقت ادائگي ڪئي ويندي آھي، ۽ جنهن جي لاءِ حڪم ھوندو آھي ته ڪجھه دير ٿئي ته پرواهه نه آھي، ان کي ادائگي دير سان ٿيندي آھي، پر ٿيندي ضرور آھي، پوءِ کڻي ڪيترا به ڏينهن لڳي وڃن! اھڙيءَ طرح اھو انعام مون کي ڇھن مھينن کان پوءِ ٻئي انعام سان گڏ مليو، جنهن جو اڳتي ھلي بيان ڪندس. ھندستان ۾ اھو رواج آھي ته ڪيتري به انعام جو حڪم ملي ته ان جو ڏھون حصو ڪاٽجي ملندو آھي، يعني جيڪڏھن ڏھن ھزارن جو انعام ملي ته ٩ ھزار ملندا آھن.
لھڻيدارن جو مون کي تنگ ڪرڻ، منهنجو بادشاھه جي مداح ۾ قصيدو لکڻ، بادشاھه جو قرضن جي ادائگي لاءِ حڪم ڏيڻ، ۽ دير پوڻ:
مان اڳ ۾ بيان ڪري آيو آھيان ته رستي ۾ ايندي، جيڪو منهنجو خرچ ٿيندو رھيو، بادشاھه جي نذر ۽ تحفن تي خرچ ڪيم، ۽ ازانسواءِ ان کان پوءِ به جيڪي ڪجھه خرچ ڪيم، سو سڀ مون سوداگرن کان قرض کڻي ڪيو ھو. جڏھن اھي سوداگر پنهنجي وطن ورڻ لڳا تڏھن اچي قرض جي ادائگيءَ لاءِ مون کي سوڙھو ڪرڻ لڳا، جنهن ڪري مون بادشاھه جي تعريف ۾ ھڪ قصيدو لکيو، جنهن جو مطلعو ۽ متن ھو:
-1اليلڪ امير المومنين المبجلا - اتينا نجدا السير مخولڪ في الفلا
-2نجئت محلامن علائڪ زائرا - و مغنالڪ ڪھف للزيارت اھلا
-3فلوان فوق الشمس المجد رتبت - لڪنت لا علاھا امام موھلا
-4فانت الاما الماجدالاوحد الذي - سجاياھ حتما ان بقول و يفعلا
-5ولي حاجت من فيض جو ولڪ ارتي - قضاھا و قصدي عند مجدلڪ سھلا
-6١١ ذکر ھا ام قد کفاني حياؤ کم - فان حيا کم ذڪرھ کان اجملا
-7فجعل لمن وافي محللڪ زائرا - قضا دينه ان الغريم تعجلا
ھڪ ڏينهن بادشاھه ڪرسيءَ تي ويٺو ھو ته مان به قصيدي سان وڃي سندس اڳيان پيش ٿيس، جنهن کي بادشاھه گوڏن تي رکي، ھڪڇيڙي کان جھلي ويٺو، ٻيو ڇيڙو منهنجي ھٿ ۾ رھيو، پوءِ مان ھڪ ھڪ شعر پڙھندو ٿي ويس ۽ قاضي القضات ڪمال الدين غزنوي ان جو ترجمو ڪندو ٿي ويو، جو ٻڌي بادشاھه ڏاڍو خوش ٿي ٿيو. ھندستان جا ماڻھو عربي شعر تمام گھڻو پسند ڪندا آھن، جڏھن مون ستون شعر پڙھيو،تڏھن بادشاھه چيو ”مرحمت“ جنهن جو مطلب ھي ٿيندو آھي ته ”مون توتي رحم ڪيو“ ان وقت حاجب اچي مون کي ھٿ کان وٺي منهنجي بيھڻ واري مقرر جاءِ تي وٺي ويو ته مان آداب بجا آڻيان. تنهن تي بادشاھه حاجب کي چيو ته ڇڏي ڏينس ته پنهنجو قصيدو پورو ڪري وٺي. پوءِ مون سڄو قصيدو پورو ڪري وري به آداب بجا آندا. ماڻھن مون کي مبارڪون پئي ڏنيون. پر ڪيترو وقت گذري ويو، ڪابه خبر پئجي ڪانه سگھي (ته انعام جو ڇا ٿيو).
آخر ۾ ھڪ درخواست لکي سنڌ جي حاڪم قطب الملڪ کي ڏني، جيڪا ان وڃي بادشاھه جي اڳيان پيش ڪئي، بادشاھه ھن کي چيو ته خواجه جھان وٽ وڃي ھن کي چيو، پر تڏھن به ڪو نتيجو ڪو نه نڪتو، ڇاڪاڻ ته انهن ئي ڏينهن بادشاھه دولت آباد ڏانهن سفر جو حڪم ڏنو ھو. ڪجھه ڏينهن لاءِ وري شڪار لاءِ ٻاھر ھليو ويو ھو، ته وزير به ھن سان گڏ ويو ھو. اھو ئي سبب ھو جو انعام مون کي ڪيترن ڏينهن کانپوءِ مليو ۽ دير جو سبب مان ھيٺ تفصيل سان بيان ٿو ڪريان.
جڏھن منهنجن قرض خواھن سفر تي وڃڻ جو ارادو ڪيو، تڏھن مون انهن کي چيو ته ”مان جڏھن بادشاھه جي دروازي تي پھچان، تڏھن توھان ھن ملڪ جي رواج موجب اچي اتي ڌرڻو ھڻي ويھجو، ته بادشاھه کي اھا خبر پوي ۽ قرض جي ادائگي ڪري ڇڏي، ھن ملڪ ۾ اھو رواج ھوندو اھي ته جڏھن ڪنهن ماڻھوءَ جو قرض ڪنهن وڏي ماڻھو تي ھوندو آھي ۽ ھو ادا ڪري نه سگھندو آھي ته ان جا قرض خواهه وڃي بادشاھه جي دروازي تي ويھي رھندا آھن، پوءِ جڏھن اھو مقروض شخص شاھي محل ۾ وڃڻ لاءِ دروازي مان لنگھندو آھي، ته اھي وٺي زور زور سان کيس قرض جي ادائگي لاءِ وڏي سڏ چوندا آھن، ۽ بادشاھه جي سر جو قسم وجھي چوندا اٿس ته جيستائين اسان جو قرض ادا نه ڪندين تيستائين اندر نه ويندين. ان وقت مقروض شخص لاءِ پنهنجي قرض ادا ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ڪو نه ھوندو آھي يا ھنن کان منٿ ميڙ ڪري ڪجھه وقت لاءِ ھو مھلت وٺندو آھي.
ھڪ ڏينهن اھڙو اتفاق ٿيو، جو بادشاھه پنهنجي پيءُ جي قبر جي زيارت لاءِ ويل ھو ۽ اتي ھڪ محل ۾ ترسيل ھو، مون به پنهنجي قرض خواھن کي چيو ته ”ھن وقت موقعو اٿو“ سو جڏھن مان محل ۾ اندر وڃڻ لڳس ته انهن اچي ڌرڻو ھنيو ۽ بادشاھه جو قسم وڌائون ته اسان جي قرض ادا ڪرڻ کان سواءِ اندر نه وڃ. متصدين اھا خبر يڪدم وڃي بادشاھه تائين پھچائي، جنهن تي شمس الدين حاجب، جيڪو ھڪ وڏو فقيه ھو، ٻاھر نڪتو ۽ اچي انهن ماڻھن کان پڇيائين ته توھان ڇو اچي ڌرڻو ھنيو آھي، ھنن جواب ڏنو ته ھن شخص تي اسان جو قرض آھي، اھو ٻڌي ھو اندر ھليو ويو ۽ وڃي بادشاھه کي خبر ڏنائين، بادشاھه پڇائي موڪليو ته ڪيترو قرض آھي، جنهن تي ھنن ٻڌايو ته پنجويھه ھزار دينار، فقيه اھو سڀ ڪجھه وڃي بادشاھه کي ٻڌايو ۽ پوءِ ٻاھر اچي ھنن کي چيائين ته بادشاھه سلامت فرمائي ٿو ته اسان قرض جا ذميدار آھيون، ۽ اسان جي طرفان اھو قرض ادا ڪيو ويندو ۽ ھن ماڻھوءَ کان قرض جي گھر نه ڪريو.
پوءِ بادشاھه عماد الدين سمناني ۽ خدا وند زادي غياث الدين کي حڪم ڏنو ته ھزار سطون ۾ ويھي، ھنن قرض خواھن جا دستاويز ۽ رسيدون وغيره جانچي ڏسو ۽ تحقيقات ڪريو ته اھي درست آھن يا نه. ھو ٻيئي حڪم موجب وڃي اتي ويٺا، جتي قرض خواھن مان ھر ھڪ پنهنجا دستاويز آڻي، ھنن کي ڏيکاريندو ٿي ويو. آخر ھنن وڃي بادشاھه کي عرض ڪيو ته رسيدون وغيرھ بلڪل صحيح آھن. اھو ٻڌي بادشاھه کلي ڏنو کلندي چيائين ته مان ڄاڻان ٿو ته ھو قاضي آھي ۽ پنهنجي ڪم کان چڱيءَ طرح سان واقف آھي. پوءِ خدا وند زادي کي حڪم ڏنائين ته ھن جو قرض ادا ڪري ڇڏ. پر ھن رشوت جي لالچڪئي ۽ ”خط خورد“ لکڻ ۾ دير ڪيائين. مون ھن ڏانهن ٻه سئو تنڪها موڪليا پر ھن وٺڻ کان انڪار ڪيو، ۽ سندس ھڪ نوڪر اچي مون کي ٻڌايو ته ٥٠٠ تنڪها ٿو گھري، جي مون ڏيڻ کان انڪار ڪيو.
اھا ڳالھه مون عماد الدين سمنانيءَ جي پٽ عبدالملڪ سان ڪئي. جنهن وڃي پيءُ کي ٻڌايو؛ ھن وري وڃي وزير کي ٻڌايو، وزير ۽ خدا وند زادي جي وچ ۾ ڪجھه اڻبڻت ھئي تنهن ڪري ھن وڃي بادشاھه کي اھا ڳالھه ٻڌائي ۽ تنهن سان گڏ ٻيون به سندس ڪيتريون شڪايتون ڪيون، جنهن ڪري بادشاھه خدا وند زادي تي ڏاڍو ناراض ٿيو ۽ ھن کي شھر ۾ نظربند ڪري رکيائين. پوءِ بادشاھه چيو ته فلاڻو شخص ھن کي رشوت ڇو پيو ڏيئي؟ ۽ حڪم ڏنائين ته ھن ڳالھه جي تحقيقات ڪئي وڃي، ته ھن رشوت ٿي ڏني ۽ خدا وند زادي نه ورتي يا خدا وند زادي رشوت پئي گھري ۽ ھن ڏيڻ کان انڪار ٿي ڪيو بس اھو ئي سبب ھو جو منهنجي قرض جي ادائگيءَ ۾ دير ٿي ويئي.
________________________________________
-1 اي عزت وارا اميرالمومنين، مان جھنگل مان تو ڏانهن ھلي آيس.
-2 پوءِ توھان جي محل ۾ ان جي زيارت ڪرڻ آيس جيڪو زيارت ڪرڻ جي لائق آھي.
-3 جيڪڏھن سج کان مٿي ڪو درجو ھجي ھا ته تون ضرور ان کان به مٿي ھجين ھا.
-4 تون امام آھين، عزت وارو آھين، اڪيلو آھين ۽ جيڪي چوندو آھين سو ڪندو آھين.
-5 منهنجو به ھڪڙو ڪم آھي، جو تنهنجي فيض، سخاوت ۽ ادائگيءَ جو اميدوار آھيان، ڇو ته منهنجو توھان جي حضور ۾ اچڻ آسان آھي.
-6 مان ڪجھه بيان ڪرڻ ٿو چاھيان، پر توھان جي مھرباني ڪافي آھي. پوءِ بيشڪ توھان جي احسان جي يادگيري چڱي آھي.
-7 پوءِ ان لاءِ جلدي ڪريو، جيڪو توھان جي گھر ۾ توھان جي زيارت لاءِ آيو آھي، ان جو قرض ادا ڪريو، جو قرض وارا جلدي ڪري رھيا آھن.