فصل ٻيون
[/b]جڏھن اسين سنڌو درياءَ، جيڪو پنج آب مشھور آھي، پار ڪري ھڪڙي گھاٽي جھنگل ۾ گھڙياسين، جتان رستو ٿي لنگھيو، ته اتي اوچتو اسان گينڊو ڏٺو، ھيءُ حيران رنگ جو ڪارو ۽ وڏي جسم وارو ٿيندو آھي، ھن جو مٿو تمام وڏو ٿيندو آھي، ڪن جو مٿو وڏو ۽ ڪن جو ننڍو پڻ ٿيندو آھي. انهي لاءِ ھڪ مثال مشھور آھي ته ” ڪر ڪردن(1) سربي بدن“، ھيءُ جانور ھاٿي کان ننڍو ٿيندو آھي، پر ان جو مٿو ھاٿي جي مٿي کان گھڻو وڏو ٿيندو آھي ۽ ٻنهي اکين جي ٺيڪ وچ تي، پيشاني جي مٿان ھڪ سڱ ٿيندو اٿس، جنهن جي ڊگھائي ٽي ھٿ ۽ ويڪرائي ھڪ گرانٽ کن ٿيندي، جڏھن اھو گينڊو جھنگل مان نڪتو، تڏھن ان جي سامھون ھڪ سوار اچي ويو، گينڊي گھوڙي تي (حملو ڪيو) ۽ پنهنجو سڱ اھڙو ته زور سان ھنيائين، جو سوار جي سڄي ران چيرجي پئي ۽ ھو ڌو وڃي زمين تي ڪريو، ان بعد اھو گينڊو جھنگل ۾ ائين گم ٿي ويو، جو وري ان جو ڪٿي پتو به ڪين پيو.
انهيءَ رستي سان ھڪ ڏينهن عصر جي نماز کانپوءِ وري ٻئي دفعي مون گينڊو ڏٺو، جو ان وقت گاھه چري رھيو ھو. اسان ان کي مارڻ جو اردو ڪيو پر ھو ڀڄي ويو، ان بعد ھڪ دفعي اسان بادشاھه جي سواري سان گڏ ھئاسين ۽ جھنگل مان وڃي رھيا ھئاسين، ته وري به مون گينڊو ڏٺو، بادشاھه ھاٿيءَ تي سوار ھو ۽ مان پڻ ٻئي ھاٿيءَ تي ويٺل ھوس، سوار ۽ پيادا گينڊي کي يڪدم گھيري ۾ وٺي آيا ۽ ان کي ماري وڌائون، پوءِ سندس سر ڪپي ڪئمپ ۾ کڻي آيا.
پوءِ اسان سنڌو نديءَ نديءَ کان ٻه ڏينهن پنڌ ڪري اچي جناليءَ(2) جي شھر ۾ پھتاسين، ھيءُ سنڌو ندي جي ڪناري تي ھڪ وڏو ۽ سھڻو شھر آھي ۽ منجھس وڻندڙ بازاريون آھن ھن شھر ۾ سومرا قوم جا ماڻھو آباد آھن، جيڪي قديم زماني کان ھتي رھندڙآھن، جيئن ”سنڌ جي فتح“ ۾ مورخ لکن ٿا ته ”حجاج بن يوسف جي وقت ۾ سنڌ فتح ٿي، ته ھنن جا وڏا ھن شھر ۾ رھندا ھئا.“
شيخ رڪن الدين بن شيخ شمس الدين بن شيخ بهاؤالحق ذڪريا ملتاني(رح) مون کي ٻڌايو ته سندس پڙ ڏاڏو، محمد ابن قاسم قريشي فاتح سنڌ جي ان لشڪر ۾ موجود ھو، جيڪو حجاج بن يوسف عراق کان موڪليو ھو، پوءِ ھو ھن ملڪ ۾ ترسي پيو ۽ ھن جو اولاد وڌي ويو، ھيءَ شيخ رڪن الدين اھو آھي، جنهن جي باري ۾ مون کي شيخ برھان الدين اعراج(1) اسڪندريا جي شھر ۾ چيو ھو ته تون ان سان ملندين.
ھي سومرا قوم جا ماڻھو ڪنهن سان به گڏ ڪين کائيندا آھن ۽ جڏھن به ھو کائيندا آھن تڏھن ڪو به شخص ھنن جي طرف ڏسڻ جي جرئت ڪري ڪين سگھندو آھي. ھو پنهنجي قوم وارن کان سواءِ ٻئي ڪنهن سان به مائٽي ڪين ڳنڍيندا آھن، ان زماني ۾ سندس سردار ”ونار“(2)نالي ھڪ شخص ھو جنهن جو اڳتي ھلي بيان ڪندس، ان بعد شھر جناليءَ کان ڪوچ ڪري اسين شھر سيوستان ۾ اچي پھتاسين، ھيءُ ھڪ وڏو شھر آھي ۽ اھڙي ھڪ ريگستان ۾ آباد آھي، جتي ڪرڙ کانسواءِ ٻيو ڪو به وڻ ڪو نه آھي.
ھن جي واهه(1) جي ڪناري تي، سواءِ گدرن جي پوک جي ٻي ڪا به شي پوکي نٿي سگھجي، ھن شھر جا ماڻھو جوئر ۽ جلبان(1) جنهن کي مشنڪ به چوندا آھن جي ماني ٺاھي کائيندا آھن، ھتي مڇي ۽ مينهن جو کير جام ملندا آھن. ھتي جا ماڻھو اسقنقور(2) پڻ کائيندا آھن، ھيءَ جانور پيرن تي ھلندو آھي ۽ ڳوھه جھڙو ٿيندو آھي پر ان کي پڇ ڪين ٿئي، ھتان جا ماڻھو ان کي واري مان کوٽي ڪڍندا آھن ۽ ان جوپيٽ چيري گندگي صاف ڪري ان ۾ زعفران جي بدران ڪرڪم يعني زردچو (ھيڊ) ڀري پوءِ کائيندا آھن. مون ان جانور کي اصل ڪين کاڌو، ڇو ته ٻين کي کائيندو ڏسي مون کي ڏاڍي نفرت ايندي ھئي.
جڏھن اسين شھر ۾ پھتاسين تڏھن گرمي تمام گھڻي ھئي، ان ڪري منهنجا دوست گھڻو ڪري ننگا رھندا ھئا ۽ ھڪ وڏو رومال پاڻي ۾ ڀڄائي لنگوٽ ڪري ٻڌندا ھئا، اھڙي طرح ٻيو رومال وري ڪلھن تي رکندا ھئا، پوءِ ٿوري ٿوري دير کان پوءِ جڏھن اھي رومال خشڪ ٿي ويندا ھئا تڏھن انهن کي وري اڳئين وانگر ڀڄائي ڍڪيندا رھندا ھئا، ھن شھر جو خطيب (جامع مسجدجو امام ) شيباني آھي جنهن مون کي امير المومنين عمر بن عبدالعزيز رضي الله تعاليٰ عنه جو اھو پروانو ڏيکاريو، جو سندس ڏاڏي کي خطيب ٿيڻ وقت مليو ھو. ھيءُ پروانو ان جي خاندان ۾ پشت به پشت ھليو ٿو اچي ۽ ان تي ھي عبارت لکيل آھي ” ھاذا مان امربه، عبدالله امير المومنين عمر بن عبدالعزيز بن فلان“ ان تي تاريخ تحرير سنه ٩٩ ھجري لکيل آھي، ھن خطيب جو چوڻ ھو ته اھي اکر خود خليفي جي ھٿ جا لکيل آھن، ھن شھر ۾ مون کي ھڪ عمر رسيده شخص، شيخ محمد بغدادي نالي مليو، جيڪو عثمان مرو ندي جي خانقاھه ۾ رھندو ھو ۽ ڪنهن شخص مون کي ٻڌايو ته ھن شيخ جي عمر ھڪ سئو چاليھه ورھين کان به مٿي آھي، ۽ ھو خليفي معتصم باالله(1) عباسين جي آخري خليفي جي قتل ٿيڻ وقت، جڏھن ھن کي ھلاڪو خان بن چنگيز خان مارايو ھو، بغداد ۾ موجود ھو، ھي شخص ھيتري عمر ھوندي به جسم ۾ ڪافي مضبوط ھو ۽ چڱي طرح سان گھمي ڦري ٿي سگھيو.
ھن شھر ۾ سومرا قوم جو سردار(2) (٢٩ امير ونار يا انڙ) ۽ امير قيصر رومي رھندا ھئا. اھي ٻئي سلطان جا تابعدار ھوندا ھئا(1) ۽ انهن وٽ اٽڪل ١٨٠٠ سوار ھئا، ھن ئي شھر ۾ ”رتن“ نالي ھڪ ھندو(ڪافر) پڻ رھندو ھو، جو حسابن ۽ لکپڙھه ۾ ماھر ھو، پوءِ ھو ڪن اميرن سان گڏجي ھندستان جي بادشاھه(سلطان محمد شاھه تغلق) وٽ ويو، بادشاھه کيس پسند ڪري سندس نالو ” سنڌ سردار“ رکيو ۽ کيس انهي ملڪ جو حاڪم بڻائي، سيوھڻ ۽ ان جا پرڳڻا جاگير طور عطا ڪرڻ سان گڏ کيس سڀئي مرتبا جھڙوڪ لقارا، جھنڊو ۽ ٻيون سڀ اھي نشانيون جيڪي وڏن اميرن کي ڏنيون وينديون آھن، عطا ڪيون، ھن جي ھتي پھچڻ تي ”ونار“ (انڙ) ۽ قيصر کي ھڪ ھندوءَ جي اطاعت ڪرڻ مشڪل معلوم ٿي، سو سندس قتل ڪرڻ جو منصوبو سٽيائون، سندس اچڻ کان ٿورا ڏينهن پوءِ کيس حال احوال معلوم ڪرڻ لاءِ شھر جي آس پاس ۾ نڪرڻ جي صلاح ڏنائون، جنهن تي ھو ساڻن گڏ نڪتو.
رات جي اونداھي ٿيڻ تي، وٺي محل ۾ شور کڙو ڪيائون ۽ چوڻ لڳا ته انهيءَ تي ڪنهن شينهن حملو ڪيو آھي، پوءِ ان ھندوءَ جي تنبوءَ تي ڪاھي ويا ۽ کيس قتل ڪري ڇڏيائون، ۽ شھر ۾ موٽي اچي، اتي جيڪو سلطان جو مال ھو، تنهن تي قبضو ڪيائون، جو ٻارنهن لک دينار ھو ۽ مٿائين ونار(انڙ) کي پنهنجو سردار بڻائي، کيس ملڪ فيروز جو لقب ڏنائون.
ھن سمورو مال لشڪر کي ورھائي ڏنو، پوءِ پنهنجي قبيلي کان پري ھجڻ ڪري اچي کيس ڊپ ورايو، سو جيڪي ساڻس مٽ مائٽ ھئا تن سوڌو نڪري پنهنجي قبيلي ڏانهن ھليو ويو، باقي بچيل لشڪر قيصر روميءَ کي پنهنجو سردار بڻايو، اھا خبر وڃي سلطان جي غلام عماد الملڪ سرتيز کي پھتي، جو انهن ڏينهن سنڌ جو اميرالامراءِ ھو ۽ ملتان ۾ رھندو ھو، ھو لشڪر گڏ ڪري، خشڪيءَ ۽ سنڌو ندي رستي تيار ٿيو، ملتان ۽ سيوھڻ جي وچ ۾ ڏھن ڏينهن جو پنڌ ھو.
قيصر ھن جي مقابلي لاءِ نڪتو ۽ لڙائي لڳي، جنهن ۾ قيصر ۽ سندس لشڪر بري طرح شڪست کائي وڃي شھر ۾ قلع بند ٿيا، ھن (عماد الملڪ) ھنن جو گھيرو ڪيو ۽ منجنيقون استعمال ڪيائون، جنهن ڪري گھيرو وڌيڪ سخت ٿيو، آخر چاليھن ڏينهن کان پوءِ انهن امان گھريو، جنهن تي ھن کين امان ڏنو، پر جڏھن وٽس حاضر ٿيا تڏھن ساڻن واعدي خلافي ڪري، سندن مال ضبط ڪري، انهن جي قتل جو حڪم ڏنائين، پوءِ ھر روز انهن مان چونڊ ڪري ڪن کي قتل ڪرائيندو ھو ۽ ڪن جون کلون لھرائي،اھي کلون بهه سان ڀرائي، قلعي جي ديوار تي لٽڪائيندوھو، جنهن ڪري قلعي جي اڪثر حصي تي اھي کلون لڙڪنديون ھيون، جن کان ڏسندڙ دھلجي ويندا ھئا، انهن جون سسيون وري وچ شھر ۾ گڏ ڪرايون ھئائين، جيڪي ھڪ ٽڪريءَ وانگر پئي لڳيون، آئون ھن شھر ۾ ھن واقعي کان پوءِ وڃي، اتي جي ھڪ وڏي مدرسي ۾ رھيو ھوس ۽ ان جي ڇت تي سمھندو ھوس، جڏھن رات جو جاڳندو ھوس تڏھن رات جو اھي لڙڪايل کلون ڏسندو ھوس، جن کان دل پريشان ٿيندي ھئي ۽ مدرسي ۾ ٽڪڻ دل کي نه وڻيو، تنهن ڪري اتان (ٻئي ھنڌ) ھليو ويس.
علاؤ الملڪ فصيح الدين خراساني قاضي، رات جو ھڪ فاضل فقيه(مولوي) ھو، ٿورو عرصو اڳ ھو بادشاھه جي ملازمت لاءِ پنهنجي وطن مان ھلي آيو ھو، بادشاھه ھن کي لاھڙي(1) (سنڌ ۾) ان جي علائقي سميت جاگير ۾ ڏيئي ڇڏي ھئي، ھو پڻ سرتيز جي مدد لاءِ پنهنجو لشڪر وٺي آيو ھو، ھو پنهنجو ساز سامان سنڌو نديءَ رستي پندرھن جھازن ۾ کڻي آيو ھو، اتي مون پڻ ھن سان لاھڙي وڃڻ جو ارادو ڪيو.
________________________________________
(1) ڪرڪردن عربي لفظ آھي، جنهن جي معنيٰ آھي گينڊو، ھيءُ ٻن قسمن جو ٿيندو آھي، (١) ھڪ سڱ وارو(٢) ٻن سڱن وارو، ٻن سڱن وارو سوماترا ۽ جاوا ۾ ڏسڻ ۾ ايندو آھي ۽ ڪڏھن چٽگانگ ۽ برما ۾ پڻ ٿيندو آھي، ھڪ سڱ وارو گھڻو ڪري آفريقا ۾ ٿيندو آھي، پر ڪڏھن بر ھمپترا (ندي) جي ڪناري تي به ڏسڻ ۾ ايندو آھي، گھڻو ڪري ھي جانور گب ۽ ڌٻڻ وارن ھنڌن تي رھندو آھي، وڏي مٿي ۽ سڱ جي ڊگھائي ۽ ويڪرائي بيان ڪرڻ ۾ ابن بطوطه مبالغو ڪيو آھي، انهي ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته ان جي جسم جي مناسبت کان ان جو مٿو وڏو ٿو ٿئي، پر ان جو مٿو ھاٿي جي مٿي کان ڪڏھن وڏو ڪين ٿيندو آھي، ان جي کل جيڪا ڪاري ۽ ٿلھي ٿيندي آھي، تنهن مان تکو خنجر يا چاقو لنگھي ڪين سگھندو آھي، انهي ڪري ان جي کل مان ڍالون ٺاھيون وينديون ھيون. _ مترجم
(2) ھن شھر جو ھن وقت پتو نه آھي ته ڪٿي آھي پر گب صاحب جي تحقيقات موجب اھو شھر ضرور سکر، روھڙيءَ جي وچ تي ٻڌل ھوندو، جو ھن وقت ختم ٿي، زبون حالت تي پھچي ويو آھي، _ مترجم.
(1) شيخ برھان الدين اعرج ان بطوطه کي اسڪندريھ (مصر) ۾ مليو ھو ۽ کيس ٻڌايو ھئائين ته سنڌ ۾ ھو شيخ رڪن الدين سان ملندو، ھن پيشنگوئي جو سچو بيان ” ابن بطوطه جو سفر“ حصي پھرين ۾ آيل آھي. مترجم
(2) ابن بطوطه جو مطلب”ڄام انڙ “آھي، عربي ۾ انڙ کي”ونار“ڪري لکيو ويو آھي. – مترجم
(1) سيوھڻ جي ڀرسان اڙل واهه آھي، جنهن جي ڪناري تي گدرا ۽ ڇانهيون پوکيون وينديون آھن، ابن بطوطه به شايد سيوھڻ جا گدرا ۽ ڇانهيون ڏاڍا پسند ڪيا ھئا، جو انهن جو بيان خاص طرح سان ڪيو اٿائين. ھن وقت ته سيوھڻ چڱو آباد آھي ۽ ڪافي وڻ به اتي موجود آھن، باقي شايد انهي وقت ائين ھجي، جيئن ابن بطوطه ٻڌائي ٿو ته ريگستان آھي، وڻن جو نالو ئي ڪونهيس، باقي جابلو پاسو ھجڻ ڪري واري ھن وقت به ھتي جام آھي، ۽ گرمي به اھا ئي بدستور ھتي موجود آھي. مترجم
(1) جلبان A certaion plant or a certaion grain
(2) اسقنقور ريگ ماھي (گلوئي) – مترجم
(1) معتصم با الله عباسي خليفن ۾ آخري خليفو ٿي گذريو آھي سنه ٦٥٦ ھجري م ھلاڪو خان، چنگيز خان جي پٽ، ھن کي کٿي ۾ ويڙھائي، ڌڪن سان مارائي ڇڏيو ھو، تاريخ الخلفا ۾ ”قتل الخليفة رفا“ لکيل آھي، يعني ھن کي لتون ھڻائي مارائين، ھن خليفي تي بغداد جي خليفن جي حڪومت، جا ٥٢٠ سالن کان ھلي ٿي آئي، ختم ٿي. مترجم
(2) ڊاڪٽر صاحب عمر بن محمد مرحوم جي تحقيقات موجب، ابن بطوطه ھت ڀل ڪئي آھي ۽ ونار يا انڙ سمن جي خاندان مان ھو پر انهن وقت کيس سامره يعني سومرن جو سردار مقرر ڪيو ھئائون.
(1) ھتان معلوم ٿو ٿئي ته انهي زماني ۾ سومرا توڙي سما دھليءَ جي بادشاھن جي ھٿ ھيٺ ھئا، سلطان جو لفظ ھتي ”سلطان محمد شاھه تغلق“ ڏانهن اشارو آھي. – مترجم
(1) لاھڙي (بندر) ھي ٺٽي ضلعي ۾ ڳوٺ آھي، جنهن کي ھاڻي شاھه بندر جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، ابن بطوطه جي وقت ۾ ھي ءُ بندر سنڌ ۾ وڏي ۾ وڏو بندر ڪري ليکيو ويندو ھو، ابو المقتل ان بندر جي آمدني ھڪ لک اٺٽيھه ھزار لکي آھي ۽ ارڙھين صديءَ جي آخري تائين ايسٽ انڊيا ڪمپني جي ھڪ تجارتي ڪوٺي به اتي موجود ھئي،مٿين ڳالھين مان ثابت آھي ته ھيءُ بندر ڪنهن وقت تمام مشھور ھوندو ھو. –مترجم