تاريخ جو مقتل گاهه: رابرٽ فسڪ
آءٌ اڄڪلهه تاريخ کان پري ڀڄڻ يا ايئن کڻي چئو ته پنهنجن وڏڙن جي فيصلن جي اثر کان بچڻ جي سلسلي ۾ نا اهلي بابت ڪتاب لکي رهيو آهيان.
منهنجو پيءُ پهرين مهاڀاري جنگ ۾ شريڪ هڪ سپاهي هو. مون جنگ ۾ شريڪ ٿيڻ عيوض کيس مليل ميڊل تي اڪريل اکرن ”تهذيب لاءِ وڙهيل عظيم جنگ“ کي پنهنجي ڪتاب جي عنوان طور چونڊيو آهي. بابا پاران وڙهيل جنگ جي پڄاڻي رڳو 17 مهينن جي مختصر عرصي ۾ فاتحن اتر آئرلينڊ، يوگو سلاويا ۽ وچ اوڀر جي وڏي حصي جي نئين سرحدبندي ڪئي ۽ مون پنهنجي سڄي پيشوراڻي ڄمار ۾ ماڻهن کي انهن سرحدن اندر پڄرندي ڏٺو.
هڪ ڀيري آءٌ برطانيا جي اڳوڻين بيٺڪيتن بابت سيڪريٽري جهوني ميلڪم ميڪڊونلڊ سان ويٺو هئس، ساڻس ٻي مهاڀاري جنگ کان اڳ معاهدي هيٺ آيل سامونڊي بندرگاهه ڊي ويليرا کي واپس ڪرڻ بابت ڪچهري ٿي. اِهي اُهي ئي بندرگاهه هئا جن جي واپسي تي تڏهوڪي دور ۾ ميلڪم کي ونسٽن چرچل جي خونخوار نفرت کي منهن ڏيڻو پيو هو.
اسان جي اها ڪچهري آخرڪارهن طرفان 1930ع ۾ فلسطين مسئلو حل ڪرڻ لاءِ ڪيل ناڪام ڪوشش تي پوري ٿي. ونسٽن چرچل هائوس آف ڪامنس (ايوان نمائندگان) ۾ فلسطين ڏانهن يهودين جي لڏپلاڻ روڪڻ تي پڻ ميڪڊونلڊ تي ڏاڍا ڇوهه ڇنڊيا. ان حوالي سان ميڪڊونلڊ جيڪي ڪجهه مون کي ٻڌايو ان جا نوٽ اڄ به مون وٽ موجود آهن.
”اسان ايوان ۾ انتهائي ڇتو بحث ڪيو، تکن مٺن جملن جي ڏي وٺ کان پوءِ وري اسان جڏهن ٻاهر لابي ۾ گڏياسين ته چرچل مون تي عربن جي حامي هجڻ جو الزام هنيو، هن چيو ته: ”عرب وحشي ۽ اٺن جي لڏ کائڻ واري قوم هئي.“ هاڻي مون تي واضح ٿي چڪو هو ته ان مهل چرچل جي راءِ مٽائڻ هڪ بيڪار ڪوشش هئي. مون اوچتو کيس ٻڌايو ته ڪاش! مون کي به هڪ پُٽ هجي ها، هن مون کان پڇيو پر ڇو؟ ۽ مون وراڻيو ته آءٌ اڄڪلهه ونسٽن چرچل جو هڪ ڪتاب ”منهنجي شروعاتي زندگي“ پڙهان پيو ۽ منهنجي خواهش هئي ته منهنجو ڪو پٽ اهڙي زندگي گهاري ها، ان پل چرچل جي اکين ۾ ڳوڙها تري آيا ۽ مون کي ڳراٽڙي پائيندي چيو ”ميلڪم ميلڪم“ ان جي ٻئي ڏينهن تي مون کي چرچل طرفان پنهنجي صحيح سان موڪليل سندس ڪتاب ”مارل برو جي زندگي“ وصول ٿيو، هن ٻڌايو.
منهنجو بابا چرچل جو پوڄاري هيو، هميشه دوستن کي ايلاز منٿون ڪندو هو ته چرچل کان ڪتاب تي صحيح وٺرائي ڏيو. ان ڪارڻ ئي اڄ منهنجي لائبريري ۾ ”مارل برو: سندس زندگي ۽ دور“ جهڙو ڪتاب ان عظيم ماڻهو پنهنجي هٿ اکرن سان لکيل ونسٽن ايس چرچل 1948ع“ جي سري هيٺ موجود آهي.
مان اڄ به وقت بوقت اهو ڪتاب ڪڍي چرچل جي لکيل هٿ اکرن کي ڏسي اهو تصور ڪندو آهيان ته هي اهو شخص هو جنهن اسان جي فوجن کي گيلي پولي اُماڻيو ۽ ايڊولف هٽلر خلاف اڪيلي سر ميدان تي بيهندڙ شخص مائيڪل ڪولنس سان هٿ ملايائين. هٽلر جنهن فلسطين ۾ صيهونيت لاءِ مهم هلائي ۽ شام جي فرانس حوالي ٿيڻ جي عيوض شاهه فيصل کي انعام طور عراق حوالي ڪيو ويو.
”1921ع جي شروعاتي ڏهاڙ ن ۾ شاهي حڪومت کي عراق اندر جنهن صورتحال کي منهن ڏيڻو پيو. اها صورتحال انتهائي غير اطمينان بخش هئي.“ چرچل پنهنجي هڪ لکڻي، ”عالمي معاملا: برطانوي راڄ خلاف بغاوت ۽ نتيجا“ ۾ لکي ٿو، چرچل جو دوست گرٽروڊيبل ۽ آءٌ هن موقعي تي ايڇ وي ايف ونسٽن جي لکيل شاندار آتم ڪٿا لاءِ عراق ۾ برطانيا جي سيڪريٽري جو ٿورائتو آهيان. ان چواڻي ساڳي سال ڪوشش اها هئي ته بغداد ۾ برطانوي صلاحڪارن تي ٻڌل عرب حڪومت جو قيام عمل ۾ آڻجي، ته جيئن قابض برطانوي فوجون عراق مان نڪري سگهن.
مون کي خبر ناهي ته اتحادين وٽ عوامي مئنڊيٽ جو مطالبو ڇا آهي؟ هن لکيو. ”پر آءٌ مڪمل ريت ليگ آف نيشن (گڏيل قومن جو اڳوڻو ادارو) جي احتجاج سان سهمت آهيان هر منصوبو عوام آڏو آندو وڃي. ڪجهه ناراض صوبن ۾ هر ڪوئي اهو چئي رهيو هو ته عوام سني سرڪاري نمائندن کي قبول نه ڪندو پر (عارضي) ڪائونسل وڃي ٿي کين نمائندگي ڏيندي، نيٺ هڪ ڪربلا جي شيعي تعليم جي وزارت قبول ڪئي.“
بيل، چرچل جي مشهور يا بدنام زمانه، ”قاهره ڪانفرنس“ ۾ شرڪت ڪئي هئي جنهن ۾ برطانيا وچ اوڀر جي وڏي حصي جي مستقبل جو تعين ڪيو. ٽي اِي لارنس به انهن مڙني برطانوين سان گڏ هو جيڪي علائقي بابت چڱي ڄاڻ رکندڙ هئا.
بيل، پنهنجي هڪ دوست کي مسخريءَ واري انداز ۾ لکيو ته ”مان توکي ڪانفرنس بابت ٻڌايان ٿي“ هن لکيو ته ”ڪانفرنس انتهائي زبردست رهي. اسان هڪ سال جو ڪم پندرهن ڏينهن ۾ ڪري ورتو. مسٽر چرچل نهايت قابل تحسين ڪم ڪيو.“
اها انتهائي عجيب ڳالهه آهي جو برطانوين اهو سمجهيو ٿي ته اهي وچ اوڀر کي چوڏهن ڏهاڙن ۾ ٺيڪ ڪري وٺندا. ان ريت اسان عراق جي سرحدن جو بنياد ۽ ان مستقبل جي پيڙهه جو پٿر رکيو جنهن کي گهڻو پوءِ چرچل ”فلسطين جي موتمار تباهي“ ڪوٺيو. مون کي ميڪڊونلڊ جو انداز بيان هميشه ياد رهندو، 26 ورهيه اڳ سيون اوڪس گهر ۾ ڪچهريءَ دوران هُن مون ڏانهن نهاريندي چيو هو ته ”آءٌ فلسطين ۾ ناڪام ٿيس، ان ناڪامي سبب ئي تون اڄ بيروت ۾ آهين.“
هو واقعي سچو هيو، اسان جيڪڏهن وچ اوڀر جي مامرن کي درست نموني حل ڪيون ها ته آءٌ پنهنجي زندگي جا پويان 29 ورهيه هڪ جنگ کان ٻي جنگ ڏانهن سفر ڪندي نه گذاريان ها. ان جو ڪارڻ اسان جي اڳواڻن جو ڪوڙ، ٺڳي، فريب ۽ عربن تي حڪمراني ڪرڻ لاءِ چونڊيل غير عرب حڪمران آهن، ڪاش! اسان وچ اوڀر جي مسئلن جو درست حل ڪڍڻ ۾ ڪامياب ٿيون ها ته گذريل هفتي عراق ۾ ڪينن بگلي جو قتل نه ٿئي ها!
ڇا اسان فراريت اختيار ڪري سگهون ٿا؟ ڇا ڪنهن ڏينهن اسان اولهه ۽ وچ اوڀر جا ماڻهو چئي سگهنداسين ”ته هاڻي بس! اچو ته گڏجي نئين سر شروعات ڪريون“ مون کي خوف آهي ته ايئن شايد ڪڏهن به نٿي سگهي. اسان جي عربن توڙي يهودين سان بي وفاين ۽ دوکيبازين هڪ اهڙي بيمار ماحول کي جنم ڏنو آهي، جنهن جو ڪو علاج ناهي نه وري ڪا معافي، شايد ايندڙ نسل به معاف نه ڪن.
سمجهڻ خاطر اهو مثال وٺون ته 1980ع ۾ اولهه ڪيئن صدام کي ايران تي حملي لاءِ اُڪسايو ۽ ڪيئن اٺن ورهين تائين کيس هٿيارن، جنگي جهازن ۽ جراثيمي هٿيارن لاءِ مدد مهيا ڪئي وئي. ماضي ۾ جهاتي پائيندي ايئن ٿو ڀاسي ته ڪا ٻي کيڏاڙ کيڏي پئي وڃي. صدام کي جنگ ۾ مدد ڪرڻ عراقين جي سمورن نسلن کي وڙهڻ ۽ مرڻ جا گُر سيکارڻ برابر هو.
ويجهڙ ۾ ئي مون پنهنجي پراڻي آسٽريلوي دوست ٽوني ڪلفٽن سان ڳالهايو. هن ۽ مون 88-1980ع ۾ عراق، ايران جنگ جي ٻنهي پاسن کان گڏجي رپورٽنگ ڪئي هئي. هن مون کي چيو ته ”سوچ ته سهي ته ڪيئن نه لکين عراقين کي ڪنهن وڏي فوج کي منهن ڏيڻ سيکاريو ويو. اهي ڪيئن پنهنجي ٽئنڪن کي ڦيرائي ايرانين کي نشانو بنائيندا هئا، پر هاڻي صدام وڃي چڪو آهي ۽ اهي سڀ فوجي ليفٽنينٽ ۽ ڪرنل پوڙها ٿي چڪا آهن. هاڻي اهي پنهنجون جنگي صلاحيتون بهتر انداز سان آمريڪا خلاف استعمال ڪري سگهن ٿا. منهنجي خيال ۾ عراق ۾ ڪامياب مزاحمت جو اهو ئي سبب ٿي سگهي ٿو.“
مون کي ائين ٿو لڳي ته ڪلفٽن صحيح پئي چيو ۽ ايران سان اٺن سالن جي ڊگهي عراقي ويڙهه جنهن پٺيان اولهه جو هٿ هو. عراق ۾ هن وقت ٿيندڙ خودڪش حملن ۾ سخت مزاحمت جو پڻ ان ويڙهه جي نتيجي ۾ رچي ريٽو ٿيڻ سان گهرو تعلق آهي.
۽ آمريڪين کي ڇا آهي؟ مون 1970ع ۾ ويٽنام ۾ ٿيل وحشتناڪ قتل عام بابت سيموئر هرش جا ڇرڪائيندڙ انڪشاف پڙهيا آهن. جنهن ۾ پڻ ارنيسٽ ميڊنا ۽ وليم ڪيلي جي ظلم ۽ موت جي بي رحماڻي روئي جهڙا منظر هتي به نظر اچن ٿا. جيتوڻيڪ عراق ۾ مووجود آمريڪي فوج انتهائي پروفيشنل آهي. ليڪن جنهن انداز سان معصوم ٻارن ۽ عورتن کي فلوجا ۾ مارڻ، سمارا آپريشن ۾ 120 ماڻهو مارڻ کي ڪيستائين باغين جو قتل چيو ويندو، جيڪو ڪنهن به لحاظ کان سچ نٿو لڳي. اهڙن واقعن مان لڳي ٿو ته آمريڪي فوج به هاڻي هڪ روايت ۽ غير پيشيور فوج وارو ڪردار ادا پئي ڪري. ڇا ويجهڙ ۾ هڪ شادي جي تقريب ۾ ٿيل قتل عام کي به آمريڪا جي دهشتگردي خلاف هڪ ٻي ڪاميابي چئجي؟ ڇاڪاڻ جو هاڻي عراق ۾ صحافين لاءِ سفر ڪرڻ انتهائي ڏکيو آهي. ان ڪري هن ڀيانڪ جنگ جو ڪو به آزاد گواهه ڪونهي. رمادي هِله ۽ ٻين شهرن ۾ آمريڪي فوجين طرفان ٿيندڙ خونخوار حملا هلندڙ آهن. اتي وڌيڪ ڇا ٿي رهيو آهي؟ ڪا خبر ناهي!
ٽوني بليئر اڄ به اهو مڃڻ لاءِ تيار ناهي ته سندس فريبي حملو ڪا غلطي هئي. ايئن ٿو لڳي ته هو اڄ به پنهنجي ”تهذيب لاءِ عظيم جنگ“ واري موقف تي قائم آهي. بلڪل ايئن جيئن منهنجو بابا ڪنهن زماني ۾ سمجهندو هو. هاڻ مون کي اها ڳڻتي آهي ته ان تباهي جا اسان جي ايندڙ نسلن تي ڪهڙا اثر پوندا ۽ انهن کي پنهنجو پاڻ کان اهو پڇڻو پوندو ته ڇا تاريخ کان فراريت ممڪن آهي.
( 15 آڪٽوبر 2004)