آمريڪا، ويڳاڻپ جو شڪار: نوم چوسڪي
ٽئين قسم جو بحران ”عالمي سپر پاور“ سان تعلق رکي ٿو، جنهن جي پاليسين سبب اهي خطرا وڌيا آهن ۽ دهشتگردي جو خطرو اڄ به وڌي پيو، چوٿون مامرو جمهوريت جو فقدان آهي جنهن ڪري عوامي خواهشن ۽ حڪومتي پاليسين وچ ۾ وٿي وڌي رهي آهي، ان جو ڪارڻ جمهوري ادارن جو ناڪام ٿي وڃڻ پڻ آهي. آخري مسئلو وڌيڪ خطرناڪ آهي ڇو ته ان جي ڪري ئي پهرين ٽن بحرانن جنم ورتو آهي. اميد جي ڳڙکي پوءِ به موجود آهي ته انهن معاملن کي ڏکيوئي سهي پر سمجهداري سان منهن ڏئي سگهجي ٿو.
ليڪن ڪٿي ڪٿي جمهوريت کي پنهنجي ”پاور“ لاءِ به استعمال ڪيو ويندو آهي. اها ساڳي صورتحال بش انتظاميا جي منصوبا سازن کي عراق تي حملي وقت پيش آئي. اهي اهو ته چاهين پيا ته عراقي ڀلي آزاد هجن، پر آمريڪي مفاد متاثر ٿيڻ کان سواءِ. اهي اهو به چاهين ٿا ته عراق خودمختيار ۽ جمهوري ملڪ هجي پر محدود دائري اندر. تاريخ ٻڌائي ٿي ته آمريڪا ڪيترن ئي ملڪن جي ”جمهوريت“ کي پنهنجي هٿ هيٺ رکڻ لاءِ قتل عام، تشدد ۽ ڪرپشن جو به سهارو وٺندو رهيو آهي. جرمني به جنگ دوران والاريل يورپ ۾ ايئن ڪيو، جيئن جاپان Manchlia ۾ ڪيو. فاشسٽ اٽلي، اترآفريڪا ۾ قتل عام ڪري ساڳيا نتيجا حاصل ڪيا، جنهن هٽلر کي اتساهيو. مثال طور 1929ع کان 1933ع تائين لبيا ۾ نسلي فرق جي بنياد تي وڏي پئماني تي ماڻهن تي ظلم جا پهاڙ ڪيرايا ويا. ليڪن عراق ۾ آمريڪا لاءِ اهڙا ڪي مقصد حاصل ڪري سگهڻ نهايت ڏکي ڳالهه آهي.
اها صورتحال اڃا به خطرناڪ آهي جو واشنگٽن، 1979ع ۾ پنهنجي وفادار اتحادي شاهه ايران جي حڪومت جي خاتمي کان پوءِ لاڳيتو ايران کي سيکت ڏيڻ لاءِ ڪوششن ۾ رڌل آهي. ان سلسلي ۾ ايران وٽ به ڪيترائي آپشن آهن. ايران کي اها به اميد آهي ته يورپ، آمريڪي، اثر مان نڪري ڪو دڳ وٺندو. سليگ هيريسن جو ايراني يورينيم جي افزودگي بابت چوڻ آهي ته ايران ۽ يورپي يونين وچ ۾ ايٽمي معاملن تي ڳالهه ٻولهه ”ڪجهه ڏيڻ وٺڻ“ جي بنياد تي ٿي.
ايران مستقل طور يورينيم جي افزودگي بند ڪرڻ بدران عارضي طور بند ڪرڻ تي متفق ٿي ويو هو ۽ يورپي يونين طرفان ايران کي موٽ ۾ڪجهه اقصادي فائدا ڏيڻ ۽ تحفظ جي ضمانت بابت سفارشون ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي وئي هئي.
”سيڪيورٽي اشوز“ واري ڳالهه کي آمريڪا ۽ اسرائيل طرفان 1981ع ۾ عراق جي اورسيڪ نيوڪليئر ري ايڪٽر تي ٿيل حملي کي ماڊل ڄاڻايو پيو وڃي. اهڙي ئي قسم جي اڳڀرائي جيڪڏهن ايران جي سلسلي ۾ ڪئي وئي ته ان سان تشدد جي اڻکٽ لهر اُڀرندي، جيڪا ڳالهه واشنگٽن به محسوس ڪري ٿو. تهران جي دوري دوران شيعا اڳواڻ مقتدي الصدر چتاءُ ڏيندي چيو ته، ”جيڪڏهن ايران تي حملو ڪيو ويو ته سندس مليشيا ان جو دفاع ڪندي“ واشنگٽن پوسٽ جي هڪ رپورٽ موجب ”اولهه جي ايران سان ڪنهن به قسم جي ڇڪتاڻ پيدا ٿيڻ جي صورت ۾ عراق جنگ جو ميدان بڻجي ويندو. پوءِ عراقي شيعا مليشيا توڙي آمريڪا جا تربيت يافته عراقي شيعا فوجي ايران سان همدردي ڪندي آمريڪي دستن تي حملو ڪري سگهن ٿا. ڊسمبر 2005ع جي چونڊن کان پوءِ عراق ۾ ”مقتدي الصدر بلاڪ“ وڌيڪ بهترپوزيشن ۾ آهي بلڪه عراق جي اڪيلي سياسي قوت طور سامهون آيو آهي. اهو هن وقت ٻين اسلامي جهادي گروپن جهڙوڪ فلسطين جي حماس جي پاليسين جي پوئواري ڪندي هيٺين سطح تي سماجي ڪم ۽ غريبن جي مدد ڪري پاڻ کي سگهارو بڻائي رهيو آهي.
آمريڪا طرفان، يورپ کي علائقائي معاملن ۾ ڪو ڪردار ادا نه ڪرڻ ڏيڻ واري ڳالهه نئين ناهي، نه وري ايئن رڳو ايران جي معاملي ۾ آهي. انجي عراق سان ڇڪتاڻ کي به ان پسمنظر ۾ ڏسڻ گهرجي ۽ اها دشمني 1990ع کان شروع ٿي. هيريسن ان جي درست وضاحت ڪندي لکي ٿو ته ”هن وقت دنيا انڪري وڌيڪ غير محفوظ آهي جو ڪافي ملڪ NPT واري معاهدي جي پاسداري نه پيا ڪن جن ۾ خود واشنگٽن به ڀڃڪڙي ڪندڙن جي زمري ۾ اچي ٿو.“
يورپ کي ڇڏي ڪري، باقي چين کي به اهڙن معاملن ۾ آمريڪا طرفان خبردار ڪيو ويو آهي، جنهن ڪري پڻ مونجهارا وڌيا آهن. ڇاڪاڻ جو چين ۽ آمريڪا وچ ۾ ڇڪتاڻ اڻٽر آهي ڇو ته چين جا هن وقت اقتصادي ذخيرا لڳ ڀڳ جاپان جيترا آهن، ۽ اهو هڪ وڏي مارڪيٽ طور اڀري پيو. ايران جي تيل جو وڏو مقدار اڳواٽ ئي چين وڃي پيو، جنهن جي موٽ ۾ چين، ايران کي هٿيار مهيا پيو ڪري. آمريڪا لاءِ اها ڳالهه اڃا وڌيڪ پريشاني جو باعث بڻي آهي ته چين ۽ سعودي عرب وچ ۾ ڊرامائي طور لاڳاپا وڌيا آهن. فنانشل ٽائمز جي هڪ رپورٽ موجب ”2005ع ۾ ٻنهي ملڪن وچ ۾ ٿيل هڪ معاهدي موجب چين، سعودي عرب جي فوجي مدد ڪندو ۽ ان لاءِ چين کي گيس ڳولها جا حق حاصل ٿيندا. سعودي عرب اڳواٽ چين جي تيل جي ضرورتن جو 17 سيڪڙو کيس مهيا ڪري رهيو آهي. چيني ۽ سعودي تيل ڪمپنين وچ ۾ هڪ تمام وڏي ريفائنري جي تعمير ڊرلنگ (ايڪسيون موبل ڪمپني) جو معاهدو ٿيو آهي ”جنوري 2000ع ۾ سعودي شاهه عبدالله طرفان بيجنگ جي دوري کان پوءِ ٻنهي ملڪن وچ ۾ تيل، قدرتي گيس ۽ سيڙپڪاري جي شعبن ۾ سهڪار وڌيو آهي. ”وال اسٽريٽ جرنل لکي ٿو.
ڀارتي تجزئي نگار اعجاز احمد چواڻي ايران ايندڙ ڏهاڪي ۾ هڪ قوت بڻجي اڀرندو، چين ۽ روس جي سهڪاري روئي سبب توانائي جي شعبي ۾ ڪنٽرول حاصل ڪندو. ايئن دنيا ۾ عظيم صنعتي انقلاب اچي سگهي ٿو. ”ڏکڻ ڪوريا، ڏکڻ اوڀر ايشيائي ملڪ ۽ ممڪن آهي ته جاپان به ان جو حصو بڻجي. ليڪن اتي اهم سوال اهو آهي ته ان حوالي سان ڀارت جو رد عمل ڇا هوندو؟ ڀارت، ايران سان تيل جي پائپ لائين بابت معاهدو ختم ڪرڻ بابت آمريڪي دٻاءُ ته رد ڪري ڇڏيو آهي. باقي هو پاڪستاني بلوچستان ۾ سيڪيورٽي جي حوالي سان ٻڏتر جو شڪار آهي. جڏهن ته پاڪستان، ڀارت جي فيصلي جي قطع نظر اڳ ۾ ئي پائيپ لائين وڇائڻ جو فيصلو ڪري چڪو آهي. (جيڪو آمريڪي خواهش جي ابتڙ آهي) ٻئي پاسي وري ڀارت انٽرنيشنل ايٽامڪ انرجي ايجنسي (IAEA) جي فورم تي آمريڪا ۽ يورپي يونين سان گڏ بيٺو آهي، تنهن هوندي به اعجاز احمد موجب ڀارت، ايران طرفان ساڻس 20 بلين ڊالر گيس معاهدي جي منسوخي جي ڌمڪي ملڻ کانپوءِ خفيه طور پنهنجي ان موقف تان اصولي طور دستبردار ٿي چڪو آهي. ان کانپوءِ ئي واشنگٽن طرفان ڀارت کي چتاءُ ڏنو ويو ته ”جيڪڏهن ڀارت گڏيل قومن جي سيڪيورٽي ڪائونسل ۾ ايران خلاف ووٽ نه ڏنو ته خود ڀارت سان ٿيل آمريڪي ايٽمي معاهدو ختم ٿي سگهي ٿو“ ڀارت وٽ به ڪيترائي آپشن موجود آهن، اهو ممڪن آهي ته آمريڪا جو ساٿاري بڻجي، اهو به عين ممڪن آهي ته اهو وڌيڪ خودمختيار رهي ايشيائي بلاڪ ۾ شامل ٿي وڃي جيڪو ٺهڻ جي مرحلي ۾ آهي، ان سان سندس وچ اوڀر جي تيل مهيا ڪندڙ ملڪن سان به وڌيڪ بهتر لاڳاپا جڙي سگهندا. ان سلسلي ۾ انگريزي اخبار روزاني ”هندو“ جي ڊپٽي ايڊيٽر جو چوڻ آهي ته ”21 هين صدي، ايشيائي صدي آهي.“ هينئر تائين ايشيائي ملڪ توانائي توڙي ٻين شعبن ۾ خطي کان ٻاهر واجهائيندا رهيا آهن. پرهاڻي ايشيا توانائي جي حوالي سان دنيا جي وڏي مارڪيٽ بڻجڻ ڏانهن وڌي رهيو آهي، جنهن جي ڪنجي چين ۽ ڀارت آهن. ان سلسلي ۾ اهي ڪافي سهڪار پڻ ڪري رهيا آهن. جڏهن ته آمريڪا، ڀارت کي اهڙي قسم جي جڙندڙ ايشيائي بلاڪ کان پري رکڻ لاءِ ايٽمي قوت بڻائڻ وارو سراب پيو ڏيکاري. ماسڪو جي صحافي فريڊ ويئر تازو ئي انڪشاف ڪيو آهي ته ”ترت ئي هڪ علائقائي بلاڪ جو قيام عمل ۾ اچي ويندو جنهن ۾ ڀارت، پاڪستان ۽ ايران نون ميمبرن طور شامل هوندا.“
حقيقت اها آهي ته يورپ ۽ ايشيا جنهن تيزي سان آزاد ۽ خودمختيار گس ڏانهن وڌي رهيا آهن. ان هڻي ته آمريڪي منصوبه سازن جون متون منجهائي ڇڏيون آهن، ۽ سندن اها پريشاني ٻي مهاڀاري لڙائي کان پوءِ وڏي پريشاني ليکي پئي وڃي. ”ٽراءِ پولار دنيا“ ۾ يورپ ۽ چين سان برازيل، آفريڪا، ڀارت ۽ ٻين جو سهڪار يقيني طور هڪ وڏي تبديلي ڏانهن وک آهي. جيتوڻيڪ آمريڪي ڳجها ادارا وچ اوڀر جي تيل تي آمريڪي ڪنٽرول بابت هاڻي ته ڳالهه ئي ٻي ٿا ڪن پر حقيقت اها آهي ته وچ اوڀر جي تيل تي مڪمل ڪنٽرول حاصل ڪرڻ هاڻي سندس وس جي ڳالهه به نه رهي آهي. ڇاڪاڻ جو بش انتظاميا جي پاليسين عالمي طور آمريڪا کي ويڳاڻپ جو شڪار بڻائي ڇڏيو آهي. انهي حد تائين جو بش انتظاميا ڪئناڊا کي به مايوسي طرف ڌڪي ڇڏيو آهي. واشنگٽن طرفان Nafta کي رد ڪرڻ واري فيصلي کان پوءِ ڪئناڊا ۽ واشنگٽن جا لاڳاپا انتهائي ڇڪتاڻ وارا ٿي ويا آهن. حالانڪه ان کان اڳ ڪڏهن به ائين نه هئا. جول برنڪلي جي هڪ رپورٽ موجب ”ڪئناڊا هاڻ چين سان بهتر لاڳاپن جي ڪوششن ۾ آهي، سندن ڪجهه عملدارن جو اهو پڻ چوڻ آهي ته ڪئناڊا پنهنجي تيل بابت ڪاروهنوار آمريڪا بدران چين سان ڪندو.“
ڪئناڊا جي قدرتي وسيلن جي وزير چواڻي اهي ڪجهه سالن اندر ئي پنهنجي تيل جي پيداوار جو هڪ وڏو حصو آمريڪا کي ڏيڻ بدران چين اماڻيندا. آمريڪا جي توانائي وارين پاليسين تي وڌيڪ هڪ وار اهو به ٿيو آهي جو وينزويلا جيڪو وڏي مقدار ۾ تيل ايڪسپورٽ ڪندڙ ملڪ آهي. ان پڻ چين سان ويجها لاڳاپا قائم ڪري ورتا آهن. اهو واحد لاطيني آمريڪي ملڪ آهي جيڪو پنهنجو تيل آمريڪا کي ڏيڻ بدران چين کي وڪرو ڪرڻ جي رٿا بندي ڪري رهيو آهي.
ان کان سواءِ ڪيويا ۽ وينزويلا وچ ۾ پڻ تمام ويجهڙائپ پيدا ٿي وئي آهي. وينزويلا، ڪيويا کي گهٽ قيمت تي تيل مهيا ڪري ٿو، جنهن جي موٽ ۾ ڪيويا اتي وري تعليم ۽ صحت جا پروگرام شروع ڪيا آهن. ڪيويا، هيلتائين وينزويلا ۾ پنهنجا هزارين ماهر پروفيشنل، استاد ۽ ڊاڪٽر موڪليا آهن، جيڪي اتي ٽين دنيا جي ملڪن وانگر غريب ۽ نظر انداز ٿيل علائقن ۾ خدمت ۾ رڌل آهن. ڪيوبا صحت جي شعبي ۾ خود ڪفيل آهي، انهي حد تائين جو پاڪستان جي اترين علائقن ۾ آيل زلزلي دوران اتي هزار کن ڊاڪٽرن زلزلي سٽيلن جي ڀرپور مددڪئي، جن ۾ عورت عملي جي اڪثريت هئي. ياد رهي ته زلزلي سٽيل علائقن ۾ ويل عملي جا سمورا خرچ وينزويلا ڀريا هئا. ڪيويائي صحت عملي جي اهڙين خدمتن جو پاڪستان جو صدر پرويز مشرف به اعتراف ڪري چڪو آهي.
واضح رهي ته ڪجهه تجزئي نگار ڪيوبا ۽ وينزويلا کي اهو مشورو ڏئي رهيا آهن ته اهي وڌ ۾ خودمختياري لاءِ لاطيني آمريڪا جو هڪ بلاڪ جوڙين، جڏهن ته وينزويلا اڳواٽ ئي سائوٿ آمريڪن ڪسٽمز يونين Mercosur ۾ شموليت اختيار ڪري ڇڏي آهي، جنهن ۾ ارجنٽائن ۽ برازيل به شامل آهن. ان حوالي سان وينزويلا جي صدر هيو گو شاويز جو چوڻ هو ته ”انهي تنظيم کي سياسي بڻايو ويندو ان کي رڳو اقتصادي منصوبي تائين محدود نه رکيو ويندو.“
اهڙي طرح فلسطين ۾ ياسر عرفات جي وفات کان پوءِ ٿيل چونڊن ۾ حماس جو کٽي اچڻ آمريڪي پاليسين خلاف فيصلو آهي، جنهن تي اڃا تائين آمريڪا ۽ اسرائيل ڪاوڙيل آهن. نظر اهو پيو اچي ته آمريڪا پنهنجي پاليسين سبب ويڳاڻپ جو شڪار ٿي رهيو آهي ۽ سندس اتحادي گهٽبا پيا وڃن.
(15 مئي 2006)