پنڊت نهرو جي زندگيءَ بابت اوڀاريون لهواريون: خشونت سنگهه
هڪ انسان طور نهرو ۾ به ڪي ڪميون ڪوتاهيون ضرور هيون، تڏهن ته پوليس کاتي سان واڳيل ڪي ايف رستم جي، جيڪو ڇهن سالن تائين سندس سيڪيورٽي آفيسر هيو، ساڻس سندس پاڇي وانگر گڏ گڏ رهيو. هن سندس روزمره جي مصروفيتن کي پنهنجي ڊائري ۾ نوٽ به ڪيو ٿي. هن اهي ڊائريون نهرو ميوزيم لائبريري حوالي ڪري ڇڏيون. سندس دوست پي وي راجپال گوپال انهن جو جائزو وٺي ڊائرين کي ڪتابي شڪل ۾ آڻيندو.انهن ۾ڪي عام معلومات جون ڳالهيون ته ناهن پر هڪ عظيم شخص جي مشاهدن تي مشتمل ڪجهه دلچسپ مواد ضرور موجود آهي. آءٌ پاڻ به مختصر عرصو نهرو جي پاڇي هيٺ رهيس. هو جڏهن لنڊن ۾ دولت مشترڪه جي وزيراعظمن جي ڪوٺايل ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ آيو هو. تڏهن آءٌ سندس پريس آفيسر طور ساڻس گڏ هيس. منهنجا مشاهدا رستم جي، جي مشاهدن سان ملندڙ جلندڙ آهن. بس انهن ۾ فرق رڳو اهو آهي ته رستم جي، نهرو جي جهڙوڪر پوڄا ڪئي آهي ۽ مون فقط سندس ساراهه ڪئي آهي.
رستم جي، مون کان وڌيڪ نهرو جي زندگي ۾ عورتن جو عمل دخل ڏٺو. هو چئن عورتن جا نالا کڻي ٿو. انهن ۾ هن جي ڀيڻ وجي لڪشمي پنڊت، ايڊنوا مائونٽ بيٽن، پدمجانيڊو ۽ مرڊولا سارا ٻائي شامل هيون. وجي لڪشمي ڏاڍا سور سٺا، هو اخبارن ۾ ڇپيل تصويرن ۾ ڀاءُ سان گڏ نظر اچي ٿي. پدمجا، ڪمال جي عورت ۽ ٻين کان وڌيڪ زنده دل هئي. اها Pornography پڙهڻ جو ذوق رکندي هئي. مرڊولا، خاندان جي ”وڏڙي“ طور سڃاتي ويندي هئي ۽ هن ورهاڱي وارن ڏينهن ۾ پاڪستان ـ ڀارت جهڳڙن ۾ گم ٿيل عورتن جي بازيابي ۾اهم ڪردار ادا ڪيو هو. هوءَ نهرو جي به جهڙوڪر ”باس“ هئي. هن جو داخليت مان نڪرڻ جو پنهنجو گس هو. وجي لڪشمي کي سفارتڪار مقرر ڪيو ويو هو. پدمجا اولهه بنگال جي گورنر بڻي، باقي رهي غريب مرڊولا، جنهن کي جيل ۾ وڌو ويو هو. ايڊنوا مائونٽ بيٽن ڪو حق نه جتائيندي هئي، هوءَ گهڻو تڻو انگلينڊ ۾ رهندي هئي. آءٌ انهن عورتن مان فقط هڪ خاتون پدمجانيڊو سان نه ملي سگهيو هئس.
رستم جي لکي ٿو ته نهرو ڏيک ويک ۾ سهڻو لڳندو هو. هو هميشه مٿي تي گانڌي ڪيپ پائيندو هو. هو بيضي وانگر ٺوڙهو هوندو هو. مون نوٽ ڪيو ته نهرو هميشه فوٽوگرافرن طرفان پنهنجا ڪڍيل فوٽو پريس ۾ وڃڻ کان اڳ ڏسڻ چاهيندو هو. جيڪڏهن ڪنهن سندس اوٻاسي ڏيندي، ننڊ جي ڍڪر ۾ يا نڪ کي کنهيندي فوٽو ڪڍي ورتو ته هو ان کي پنهنجي ئي هٿن سان ڦاڙي ڇڏيندو هو.
رستم جي وٽ نهرو جي جذباتي مزاج بابت چوڻ لاءِ گهڻو ڪجهه آهي. جيڪڏهن سندس نيرن ۾ ٿوري دير ٿي ويندي هئي ته هو رڌڻي ۾ يا سرونٽ ڪوارٽر وڃي پهچندو هو. ايئن بورچي جي شامت اچي ويندي هئي. ”هڪ ڀيري سيرا (ميو) ۾ هو جذباتي انداز ۾ رڌڻي ۾ گهڙي ويو ۽ اتان سمورن بورچين کي ڪڍي ڇڏيائين.“ رستم جي پنهنجي يادگيرين ۾ لکي ٿو. نهرو گهڻو ڪري سمورن عوامي جلسن دوران پليٽ فارم جي ڀرپاسي موجود عوام کي ڪنٽرول ڪرڻ بابت پوليس جي حڪمت عملي کي غلط سمجهندو هو. انهي حد تائين جو هو جڏهن وزيراعظم نه هو تڏهن به هن هڪ عوامي ميڙاڪي دوران ڪانگريس ڪاميٽي پنجاب جي صدر پرديش کي ٿڦڙ وهائي ڪڍيو هو. ڇاڪاڻ جو جنهن وقت هن تقرير پئي ڪئي ان وقت مائيڪ بند ٿي ويو هو. حقيقت ۾ بي قابو عوامي ميڙاڪن ۾جذبات ۾ اچي وڃڻ نهرو جي عادت هئي. 1953ع ۾ پاڪستان جي وزيراعظم محمد علي سان ملاقات دوران ماڻهن جي ميڙاڪن بابت ڪيل اڻپورن انتظامن تي نهرو ڏاڍو ناراض ٿيو. ”نهرو ڪاوڙ ۾ تپي لال ٿي ويو هو، اتي بيٺل ماڻهن توڙي ڪئمرامينن کي ڌوڪيندو اڳتي وڌي ويو. مون کيس اهڙي ڪاوڙ ۾ ڪڏهن به نه ڏٺو. ڪنهن ماڻهو سندس لاءِ ڪار جو دروازو کوليو، هن دروازو زور سان بند ڪيو ان کان پوءِ هن انتظام ڪندڙ ذميوارن کي سزا به ڏني ۽ ڪار ۾ ويهندي ڪاوڙ مان گلدستي کي ٽوڙي مروڙي ڇڏيائين.“ رستم جي يادگيريون سهيڙيندي چوي ٿو. جڏهن ته نهرو وٽ گارين جو ذخيرو ته گهٽ هوندو هو. باقي ڏيڻ تي ايندو هو ته پوءِ بدتميز يا بيوقوف لڳندو هو.
مون ٻن موقعن تي سندس ويجهي کان مشاهدو ڪيو . هڪ ڀيري جڏهن هو آڌي رات کان پوءِ لنڊن آيو، تڏهن مون کيس گذارش ڪئي ته جيڪڏهن توهان خراب نه سمجهو ته آءٌ اڄوڪي رات توهان سان هوٽل ۾ رهي پوان. ”بيوقوف نه ٿي، گهر هليو وڃ ۽ وڃي آرام ڪر، “ هن حڪم ڏيندي چيو. ان کان پوءِ هو پنهنجي هوٽل وڃڻ بدران ڪار ۾ چڙهي ليڊي مائونٽ بيٽن جي رهائشگاهه تي هليو ويو. اڳئين ڏينهن صبح جو ڪنهن اخبار سندس هڪ تصوير شايع ڪري ڇڏي جنهن ۾ ليڊي مائونٽ بيٽن سندس آڌر ڀاءُ ۾ دروازو کوليندي ڏيکاريل هئي. هو ان تي به ڏاڍو ڪاوڙيو. هڪ ٻئي موقعي تي هو ليڊي مائونٽ بيٽن کي هڪ يوناني ريسٽورنٽ ۾ ڊنر ڪرائڻ وٺي ويو، هوٽل جي مالڪ کين سڃاتو ۽ چپ چپات ۾ ميڊيا کي اطلاع ڏئي ڇڏيائين، ايئن سندن فوٽو نڪتا به سهي ته اڳئين ڏينهن اخبارن جي زينت پڻ بڻيا. هن مون کي فوري طور پاڻ وٽ گهرائي ورتو. هن مون تي غضبناڪ نهار وڌي ۽ پوءِ چيو ته، ”توکي شهرت جو گهڻو شوق آهي.“ مون سوچيو ته هاڻي پنهنجي بچاءُ لاءِ مون وٽ چوڻ لاءِ ڪجهه به نه هو.
نهرو پڻ گهڻن ڀارت واسين وانگر گورن کي پنهنجي ملڪ واسين جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ عزت ۽ احترام ڏيندو هو. هو گورن سان سندن رتبي موجب ڳالهائيندو هو، پر ڀارت واسين سان ڳالهائيندي چڙي پوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ته هو سمورا قدر به وساري ويهندو هو. هڪ ڀيري مون ساڻس ملاقات ڪرائڻ لاءِ برطانوي اخبارن جي ايڊيٽرن جي مان ۾ مانجهاندي جو بندوبست ڪيو. هو ماني کائڻ دوران اڌ ڪلاڪ تائين ته بلڪل خاموش رهيو ۽ جڏهن صحافين طرفان کانئس ڪجهه سوال ڪيا ويا تڏهن هو خاموشي سان ڇت کي گهوريندو رهيو ۽ ڪو به جواب نه ڏنائين، سوال جهڙوڪر هوا ۾ ئي لٽڪيل رهيا. ڏسندي ڏسندي هن سگريٽ دکايو، جڏهن ته ٻيا اڃا ماني کائي رهيا هئا اها ڳالهه مون لاءِ نه رڳو بي چيني جو سبب بڻي بلڪه اها ڄڻ ته منهنجي عام لاڳاپن کي خراب ڪرڻ جي بدترين ڪوشش هئي.
رستم جي چواڻي سندس ”آئيڊول“ گهڻ ڳالهائو هو، ۽ ڳالهائيندي ڪڏهن به ٿڪبو نه هو، انهي حد تائين جو هو پنهنجي ڪار ۾ به عورتن ۽ مردن سان تيستائين مسلسل ڳالهائيندو ئي رهندو هو، جيستائين گڏجاڻي واري هنڌ نه پهچندو هو. هن جون ڊگهيون تقريرون وقت گذري وڃڻ کان پوءِ به جاري رهنديون هيون. ايئن سندس سامعين ٿڪجي پوندا هئا. انگلينڊ ۾ سندس ٻڌندڙن جو انگ محدود هوندو هو. مون اها ڳالهه پاڻ به نوٽ ڪئي ته نهرو ڪنهن موسيقيءَ جي پروگرام ۾ اڳين قطار جي وچ تي ويٺل هوندي به پنهنجي ڀرپاسي ويٺل عورتن ۽ مردن سان ڪچهريءَ ۾ مشغول هوندو هو. انهي حد تائين جو هو سُس پُس کان به باز نه ايندو هو. هڪ ڀيري هو جڏهن برما جي وزيراعظم يونو سان مليو. تڏهن هن ٿڪجي پوڻ جو اظهار به ڪيو پر هن کيس وجنتي مالا جي قصي ۾ اڙائي رکيو.
رستم جي، نهرو بابت نهايت عقيدت سان لکڻ باوجود اهو سچ لکي ويو آهي ته، ”اهو ڪنهن اهڙي ماڻهو لاءِ سمجهڻ ڏکيو آهي جيڪو جواهر لال نهرو جي گهڻو ويجهو نه رهيو هجي ته هو ڪيترو چڱو ماڻهو هو ۽ ڪيترو سخت، ۽ ڪاوڙ وارو، ننڍڙين ننڍڙين ڳالهين جي حوالي سان ڪيڏو خود غرض هيو، گڏوگڏ کيس ويجهو نه رهندڙ ماڻهو کي اها به سڌ نه پئجي سگهندي ته هو مزاج ۾ ڪيترو چيڙاڪ ۽ ٻاراڻي طبيعت جو هو، ايئن هو رڳو مون لاءِ نه پر پنهنجن اعتماد جوڳن صلاحڪارن لاءِ به ايئن هوندو هو. ان کان وڌيڪ ڇا ٿو چئي سگهجي ته هو سڀ ڪجهه پاڻ لاءِ ئي هو!“
ڇهن ورهين جي بي لوث خدمت کان پوءِ رستم جي کي هٽائي هڪ ٻئي همراهه کي چيف سيڪيورٽي آفيسر رکيو ويو. آءٌ خوشقسمت هيس، جو جڏهن پنڊت ٻئي ڀيري دولت مشترڪه جي گڏجاڻي ۾ شريڪ ٿيڻ آيو هو، تڏهن آءٌ سرڪاري نوڪري ڇڏي چڪو هئس.
(16 ڊسمبر 2005)