غريب جو جُهڳو ئي جُهڻ: ارونڌتي راءِ
ڀارت جي نوبل انعام يافته ليکڪا ارونڌتي راءِ چيو آهي ته ڀارت جو اقتصادي اُڀار ماحولياتي تباهي ۽ لکين غريب ماڻهن جي زندگين ۾ ڀونچال جو سبب بڻجي رهيو آهي. ”جيڪڏهن توهان کي اها خبر پئجي وڃي ته ڀارت ۾ ڇاپيو ٿئي ته توهان يقيناً مدد نه ڪري سگهندا، ڇاڪاڻ جو هاڻ ڀارت هڪ اهڙو هنڌ آهي جتي بالي ووڊ ”اِن“ آهي ۽ اسان مان هر ڪنهن وٽ موبائل فون آهي.“ هن هڪ پرڏيهي خابروادار کي انٽرويو ڏيندي ٻڌايو.
”پر جيستائين روشني چمڪي رهي آهي تيستائين توهان اونداهيءَ ڏانهن ڪو ڌيان نه ڌريندا“ هن چيو ”هتي ان سلسلي ۾ ڪا به سوچ ويچار ناهي ته هتان جا ماڻهو ندين، جبلن آبپاشي ۽ زير زمين پاڻي جي تباهيءَ جي ڪيتري نه ڳري قيمت چُڪائي رهيا آهن. ان بابت ڪو سوال ناهي، ڇاڪاڻ جو اسان پوئتي پيا وڃون.“
”ڀارت چمڪي رهيو آهي“ گذريل چونڊون هارائيندڙ ڀارتيه جنتا پارٽي جو چونڊن دوران اهم نعرو هو، جيڪا پڻ تيزي سان ترقي جا ڏaڪا اُڪرندڙ اقتصاديات کي Capitalise ڪرڻ ۾ ناڪام رهي ۽ گڏوگڏ ٻهراڙي جي غريب ماڻهن کي اهو باوَر ڪرائڻ ۾ به ناڪام رهي ته ڪو ٿيندڙ اقتصادي سڌارا سندن ڀلي لاءِ آهن.
ارونڌتي راءِ 1997ع ۾ پنهنجي پهرين ناول ”هيڻن جو الله“ تي ”بوڪر پرائز“ حاصل ڪيو هو. هوءَ ان وقت کان ئي سرگرم ماحولياتي ڪارڪن ۽ وڏن ڊيمن جي سخت مخالف آهي، جنهن جي ڪري لکين ماڻهو بي گهر ٿي چڪا آهن.
هن چواڻي ڀارتي ماحوليات وڏي بحران کي منهن ڏئي رهي آهي. ڇو ته صنعتي گدلاڻ وڏن ڊيمن ۽ خاص طور تي زير زمين پاڻي جو سويابين، پينٽ ۽ ڪمند جو فصل پوکڻ لاءِ حد کان وڌيڪ استعمال نهايت وڏا مسئلا آهن.
”جڏهن ته اهو سڀ ڪجهه ڪندڙن وٽ فقط هڪ دليل آهي. مارڪيٽ جو... پر جڏهن اسان موجود پاڻي جي سلسلي ۾ ماحوليات جو قدر نه ڪنداسين... تڏهن اسان کي وڌيڪ ڏکين حالتن کي منهن ڏيڻو پوندو“ هن چيو ته ”توهان وٽ هڪ اهڙو نظام هجڻ گهرجي، جتي ماڻهو مختصر پاڻي هجڻ باوجود پنهنجي زنده رهڻ لاءِ جيڪو بهتر سمجهن اهو پوکين.“
آنڌار پرديش ۽ مهاراشٽرا رياستن ۾ مٿان ايندڙ پاڻي لکين هارين کي ٻوڏن جي ور چاڙهي ڇڏيو. اهي هاري ادا نه ڪيل قرضن جي ٻوجهه هيٺ دٻجي ويا، انهن مان هزارين ماڻهن ته خودڪشيون ڪري ڇڏيون.
ارونڌتي راءِ چيو ته غريب ”ڪنزيومرازم“ خواب تحت وڪرو ٿي رهيا آهن، جيڪو سندن اقتصادي توڙي ماحولياتي طور مسئلن جو حل نٿو آڻي. ”خيال اهو ڏنو ويو آهي ته هڪ بلين ماڻهن کي ڪنزيومرازم جي ڌاڳي سڳي ۾ آندو وڃي.“ هن چيو، ”ڇا توهان کي موبائل فون جي حاصلات جو خواب ساڀيان ٿيڻ لاءِ مرڻ گهرجي يا توهان کي موجود وسيلن تي ضابطو آڻڻ گهرجي جيڪي توهان کي نسلن تائين ڪم ايندا. پر پو ءِ به ايئن ڇو آهي ته هر ماڻهو جي خواهش آهي ته وٽس موبائل فون هجڻ گهرجي؟
ڀارت ۾ جڏهن ڪانگريس هٿان بي جي پي جو اقتدار پڄاڻي تي پهتو تڏهن ارونڌتي راءِ اهو چئي ڏنو ته ”ولگر ۽ اُگري بي جي پي جي حڪمراني جو دور نيٺ پڄاڻي تي پهتو.“
”پر حقيقت ۾ اقتصادي طور ڇا ٿي رهيو هو، مون قطعي طور اهو نٿي سمجهيو ته ڪجهه به تبديل ٿيو آهي.“ هن چيو، ”اها ڳالهه بلڪل واضح آهي ته چونڊن ۾ ووٽ جو مئنڊيٽ ڏيندڙ لکين ماڻهو نام نهاد نيو لبرل سڌارن خلاف آهن.“ هن ٻڌايو.
”پر ان گهڙي جڏهن مينڊيٽ ڪانگريس کي مليو، تڏهن اهو صرف ايئن هيو ڄڻ ڪئميرائون چونڊ مهم کان اسٽاڪ ڏانهن تبديل ٿيون هجن. جتي اسٽاڪ جا پڻ اسٽاڪ ختم ٿي رهيا هئا ۽ ماڻهن کي ٻاهر اهو چوڻ تي مجبور ٿي ڪيو ويو ته اهي اهو چون ته اسان پرائيويٽائيزيشن جي خلاف ناهيون.“
ويجهڙ ۾ عدالت طرفان ڊيمن اڏڻ ۽ جهوپڙيون ڊاهڻ جي حق ۾ ڏنل فيصلو غريبن مٿان اڃا به وڌيڪ آفت بڻجي ڪڙڪندو. ”اهو انهن ماڻهن لاءِ تمام سڻائو آهي جيڪي طبقاتي طور ڏاڪا چڙهڻ جي سگهه رکن ٿا، يعني وچولو ڪلاس پنهنجو وقت سٺي نموني گذاري سگهي ٿو، پر ٻي ڀر بيٺل غريب لاءِ جياپو نا ممڪن آهي.“ ارونڌتي چيو ”هتي هاڻ ڪي به نوڪريون ناهن، ماڻهو آخر ڪيڏانهن وڃن ان جو ڪو به حل ناهي.“
هوءَ پنهنجو مؤقف ورجائي ٿي.
( 15 جولاءِ 2005)