آمريڪا ـ ايران تڪرار ڇيهه ڪٿي ٿيندو؟ : وارن ڪرسٽوفر
81-1979ع جي صورتحال ۽ هاڻوڪين حالتن ۾ واضح فرق موجود آهي. ان وقت سڌي ريت ڳالهيون ڪرڻ آمريڪا جي ضرورت هئي. اڄ ايران سڌي ريت ڳالهه ٻولهه جو خواهشمند آهي. ايراني اڳواڻن جي خيال ۾ آمريڪا ڪيترن ئي ورهين کان ايران جي جيڪا مسلسل تذليل ڪري رهيو آهي. سڌي ريت ڳالهه ٻولهه ٿيڻ جي صورت ۾ ان جو ڪنهن حد تائين ازالو ٿي سگهندو. 25 ورهيه اڳ جيڪا ڳالهه ٻولهه ٿي هئي، ان سان فقط 52 ماڻهن جو مستقبل لاڳاپيل هو، جڏهن ته 2006ع ۾ جيڪڏهن ڳالهيون ٿين ته اهي لکين ماڻهن جي زندگين کي درپيش خطرو ٽارڻ جو ڪارڻ بڻجي سگهن ٿيون.
ان هوندي به 81-1979ع ۾ ٿيندڙ ڳالهين ۾ ڪجهه اهڙا سبق موجود آهن، جيڪي 2006ع ۾ ٿيندڙ ڳالهين دوران ڌرين تي اثر انداز ٿي سگهن ٿا. سڀ کان پهريان اسان کي ان ڳالهه کي يقيني بڻائڻو پوندو ته اسان ڳالهين لاءِ صحيح ماڻهن جي چونڊ ڪريون. يرغمالي سفارتڪارن ڀيري پريشان ڪندڙ مرحلو اهو هو، جڏهن اسان کي اها خبر پئي ته آزادي ته پري جي ڳالهه آهي، صدر ابوالحسن بني صدر کي ته يرغمالين کي هڪ هنڌان ٻئي هنڌ منتقل ڪرڻ جو به اختيار نه هو. ان وقت تائين اسان لڳ ڀڳ معاهدي جي ويجهو پهچي چڪا هئاسين. جيڪڏهن 2006ع ۾ ٿيندڙ ڳالهين کان اڳ ايران جي ارباب اختيار جو تعين ڪيو وڃي ته گهڻين پريشانين کان بچي سگهجي ٿو.
هن وقت ايران جو صدر محمود احمدي نزاد گهڻو مٿي اڏامي رهيو آهي. ممڪن آهي هو ايترو بااختيار نه هجي جيترو نظر اچي رهيو آهي، ۽ اها به حقيقت نظر انداز نٿي ڪري سگهجي ته ڪن معاملن ۾ اختيار ۽ قوت جا مرڪز مختلف وقتن ۾ بدلبا رهندا آهن. حتمي ۽ قطعي اختيارن جو ڌڻي آيت الله علي خامنائي آهي. علي اڪبر رفسنجاني ٻه ڀيرا ايران جي صدر طور خدمتون سرانجام ڏئي چڪو آهي. هن وقت هو Expediency council جو چيئرمين آهي ۽ هن جي واتان هاڻوڪي بحران يا ڳالهين بابت اڃا تائين ڪا ڳالهه ناهي ٻڌي، مختصر اهو ته ڳالهين لاءِ اسان کي ڪنهن مرڪزي ۽ صحيح معنيٰ ۾ مقتدر شخصيت جي ڳولا ڪرڻي پوندي.
ٻي ڳالهه اها ته اسان جي ڳالهيون ڪندڙن کي پاڻ کي ذهني طور تي ڪنهن به امڪاني صورتحال لاءِ تيار ڪرڻ گهرجي، آءٌ ته چين جي پرڏيهي وزير قيان چن جهڙي ڏکئي ماڻهو کي به منهن ڏئي چڪو آهيان. ڳالهين دوران ئي آءٌ سمجهي ويندو هئس ته هو چاٿو چاهي؟ مون کي خبر هوندي هئي ته ڪو به معاهدو ٿي وڃڻ کان پوءِ هن جي خواهش هوندي هئي ته ان معاهدي جي شقن تي ان جي روح موجب عمل ٿيڻ گهرجي. ليڪن ايرانين سان ڳالهيون وچ اوڀر جي ڪنهن منڊي وانگر هونديون، عجيب مطالبا ڪيا ويندا. ايٽمي عمل روڪڻ بابت ڪيترائي عذر سامهون ايندا. آخري گهڙي تائين ننڍيون ننڍيون ۽ غير اهم ڳالهيون سامهون اينديون رهنديون ۽ معمولي ڳالهين تي اسرار ڪيو ويندو.
19 جنوري 1981ع تي آمريڪا ۽ ايران وچ ۾ ٿيندڙ هڪ ٺاهه تي صحيحون ٿي ويون. پر پوءِ به ايران طرفان اعتراض پيش ٿيندا رهيا ۽ هن هڪ اهم نقطي کي ٺاهه جو حصو بڻائڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. ايرانين کي سڌي واٽ تي آڻڻ لاءِ مون پنهنجي جهاز جي پائلٽ کي فون تي حڪم ڏنو ته اڏام لاءِ تيار رهه، مون کي خبر هئي ته منهنجو فون ٽيپ ڪيو پيو وڃي. ايران فوري طور پنهنجي دعويٰ تان هٿ کڻي ويو ۽ ٻئي ڏينهن يرغمالين کي آزاد ڪري ڇڏيائون.
جيڪڏهن ايراني ڳالهين جي ميز تي اچڻ لاءِ تيار ٿي ٿا وڃن ته اسان جي ڳالهيون ڪندڙن کي سخت صبر ۽ تحمل جو مظاهرو ڪرڻو پوندو. ايراني آمريڪا سان پنهنجي پراڻن ۽ تاريخي شڪايتن جا داستان ضرور دهرائيندا. اهي آمريڪين کي ياد ڏياريندا ته 53 ورهيه اڳ آمريڪن سي آءِ اي ڪيئن ڊاڪٽر مصدق جي ايراني حڪومت کي ڊاهڻ ۽ رضا شاهه پهلوي کي تخت تاج واپس ڏيارڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو هو.
ايران هڪٻئي سبب جي ڪري به يرغمالين واري بحران کي اينگهائي رهيو هو. انقلابي حڪومت جي خواهش هئي ته اها عالمي اسٽيج تي پنهنجي وجود جو احساس ڏياري دنيا کي ٻڌائي ته ”اسان به موجود آهيون! ايران جي اها به خواهش هئي ته دنيا جي سڀ کان وڏي شيطان (The Great Satan) جي تذليل جو وقت وڌايو وڃي. ان دور جي ڳالهين ۾ ان وقت جمود اچي ويو جڏهن ايرانين چيو ته اهي سڌي ريت آمريڪا سان ڪنهن به ٺاهه تي صحيحون نه ڪندا. آخرڪار مون تجويز ڏني ته هن معاهدي کي اهڙي شڪل ڏني وڃي جيڪا هڪٻئي لاءِ قابل قبول هجي. اهڙي طرح اهو حل قبول پيو، ان ئي بنياد تي اڄ ان معاهدي جي ڪافي، رازن تي پردو پيل آهي.
ٽين ڳالهه اها ته ايران کي جنهن پيڪيج جي آڇ برطانيا، چين، فرانس، جرمني، روس ۽ آمريڪا ڪئي آهي. جيڪڏهن اهي نُڪتا ايران کي قبول نه هجن ۽ اهو يورينيم افزودگي جو پروگرام معطل نٿو ڪري (آمريڪا ڳالهين لاءِ اهو شرط رکيو آهي) ته پوءِ منهنجي خيال ۾ ايران تي پابنديون اهم ڪردار ادا ڪري سگهن ٿيون.
يرغمالين وارو بحران اسان کي اهو ٿو سبق ڏئي ته اسان اهڙن معاملن ۾ روسين کي به شريڪ ڪريون ته جيئن ڪنهن به قسم جي پابندين جي صورت ۾ روس اسان سان سهڪار ڪري. جيڪي پابنديون 81-1979ع واري بحران دوران گڏيل قومن طرفان ايران تي لاڳو ڪيون ويون هيون. اهي 444 ڏينهن تائين يرغمالي رهندڙ سفارتڪارن جي انهي عرصي ۾ ئي ڪمزور ٿي ويون هيون. ان جي باوجود انهن پابندين ايران جي عوام کي ڪافي ڌڪ رسايو.
يرغمالين جي بحران وانگر اڄ به مسئلي جو جنگي حل نه رڳو غير دانشمنداڻو آهي بلڪه امڪاني طور ناقابل عمل به آهي. حالانڪه فوج جي استعمال کي ڳالهين جي ميز تي پهچي بلڪل وساري نه ڇڏڻ گهرجي. ان هوندي به اسان کي سفارتي ڪوششن تي وڌيڪ ڌيان ڏيڻو پوندو ۽ جيڪڏهن ضروري ٿيو ته ”اقتصادي سزا“ واري راهه اختيار ڪرڻ ۾ به ڪو حرج ناهي. ڳالهيون بلڪل ٺوس هجڻ گهرجن، پر عزم هجڻ لازمي آهي. رڳو ايراني هم منصبن سان نه، پريس، انتظاميا ۽ ماڻهن بابت به خيال رکڻو پوندو ڇو ته اهي ايراني قيادت تي دٻاءُ وجهي ڳالهيون وقت کان اڳ ختم به ڪرائي سگهن ٿا. ان ڪري اسان کي انهن سان به پنهنجو رويو صورتحال جي تقاضا موجب رکڻو پوندو.
1980 ۾ ڪرسمس کان ڪجهه ڏينهن اڳ جڏهن آمريڪي انتظاميا شڪست خوردگي سبب اداس هئي، تڏهن اسان کي ايرانين طرفان پيغام مليو ته انهن اسان جي سفارتڪارن جي آزادي لاءِ جيتري رقم جو مطالبو ڪيو هيو. هاڻي اها ٽيڻ تي وڌيڪ ڪئي وئي آهي. مون گهڙي پل لاءِ سوچيو ته ڳالهين جو سلسلو ختم ڪري اهو معاملو ريگن انتظاميا لاءِ ڇڏيو وڃي. پر پوءِ آءٌ ان نتيجي تي پهتس ته اسان ان حوالي سان هڪ ڊگهو سفر طئي ڪري چڪا آهيون ۽ هي موقعو ڳالهيون ختم ڪرڻ جو بلڪل ناهي! نيٺ ايرانين نون مطالبن تان هٿ کنيو ۽ اسان جي پراڻين ڏنل آڇن تي معاملو ٺهي ويو. جيڪڏهن ايندڙ ڏينهن ۾ آمريڪا جي نمائندگي ڪندڙن کي اهڙي صورتحال کي منهن ڏيڻو پيو ته (جيڪا ڳالهه يقيني آهي) مون کي يقين آهي ته اهي ثابت قدمي ۽ صبر جو دامن پنهنجي ملڪ جي مفاد ۾ ضرور هٿ مان نه ڇڏيندا.
(15 جولاءِ 2005)
ليکڪ آمريڪا جو اڳوڻو پرڏيهي وزير ۽ عالمي معاملن تي دسترس رکي ٿو.