ننڍي کنڊ جي ورهاڱي جو درد: ڪلديپ نير
حقيقتن آڌار ته هو ان وقت به غلط هيو جڏهن هو تاريخ بابت ڳالهائي رهيو هو، پهرين ڳالهه اها ته ڀارتي مسلمانن تي اهو زور نه هيو ته اهي پاڪستان وڃن. آبادي جي منتقلي مسلم ليگ ۽ ڪانگريس جي اڳواڻن وچ ۾ طئي ٿيل معاهدي جو حصو نه هئي. ٻي ڳالهه اها ته پاڪستان جي باني قائداعظم محمد علي جناح جي ذهن ۾ هڪ مختلف پاڪستان هو. اهو پاڪستان کي سيڪيولر سياسي برادري بڻائڻ پيو چاهي، جتي مذهب، سياست کان الڳ هجي. هو مرڻ گهڙي تائين انهي ڳالهه تي خوش نه هو، ڇو ته هو پنهنجي زندگي ۾ ئي اسلام جي نالي تي هن ملڪ جو، حليو بگڙجندي ڏسي رهيو هو.
هن ۽ مهاتما گانڌي ٻنهي گڏجي ڪوششون ڪيون ته نين قائم ٿيندڙ رياستن جو عوام پنهنجي پنهنجي ملڪ ۾ ئي رهي. ليڪن ڪٽر انتهاپسندن کين ڪڍي ٻاهر ڪيو، ايئن ورهاڱي کان پوءِ ٿيندڙ قتلام ڏهه لک ماڻهو ڳهي ويو. هندو هجن، مسلمان يا سک جيڪڏهن انهن کي جبري طور نه ڪڍيو وڃي ها ته ملڪ ڇڏڻ جو مسئلو هئو ڪٿي؟
ڀارتي مسلمانن کي پنهنجي ملڪ سان وفادار رهڻ بابت چوڌري شجاعت جو مشورو انتهائي خراب ڳالهه هئي. ايئن ڪري هن هڪ لحاظ کان بي جي پي، ڪي آر ايس ايس پريوار جي جذبن کي اڃا به هوا ڏني جيڪي مسلمانن جي مخالفت جي نالي تي هتي هندن ۾ پنهنجو اثر رسوخ رکن ٿا. اهي اها ئي پروپئگنڊا ڪن ٿا ته مسلمان ڀارت جا وفادار ناهن ۽ چوڌري شجاعت حسين به لڳ ڀڳ ساڳي ڳالهه ورجائي. ڪنهن به صورت ۾ هو ڀلا ڪير ٿيندو آهي مسلمانن جي وفاداري کي پرکڻ وارو؟ سندن زندگين کي ڀيانڪ بڻائڻ لاءِ ڇا آڏواڻي ۽ مودي ڪافي نه هئا؟
چوڌري شجاعت حسين جي اهڙي راءِ کان وڌيڪ بدتر خيال سندس نائب مشاهد حسين جا هئا، جيڪي هن پاڪستان واپسي کان پوءِ ظاهر ڪيا. هن فرمايو ته ڀارتي مسلمان ته اُتي سلام ڪرڻ کان به ڊنل آهن، منهنجو خيال هو ته هو ڀارت جي آزاد معاشري کي ڏسي متاثر ٿيو هوندو. عوام جي عوام سان رابطي جي ڪري هزارين پاڪستانين کي اهو احساس ٿيڻ لڳو آهي ته ڀارت جون حدون کڻي ڇا به هجن پر گهٽ ۾ گهٽ اُتي جمهوريت جو فقدان ناهي. سچ ته اهو آهي ته اهي گهڻو ڪري اهو پڇندا آهن ته پاڪستان ۾ ڀارت جهڙو جمهوري نظام ڇو قائم نٿي سگهيو؟
ٿورڙا پاڪستاني جڏهن بس ذريعي اسان جي پاسي واري ڪشمير پهتا ته اهي هتان جو آزاد ماحول ڏسي حيران ٿي ويا. انهن لاءِ اها ڳالهه عجب جوڳي هئي ته ڀارتي ڪشمير سندن ڪشمير جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ترقي يافته آهي. کين وادي ڪيترن ئي مسئلن ۾ وڪوڙيل نظر آئي جن ۾ انساني حقن جي ڀڃڪڙي وارو معاملو به سرفهرست هو. ليڪن هتي آمريت نه هئي، هتي اسلام به صوفي ازم جي شڪل اختيار ڪري چڪو آهي ۽ هتي جي ڪشميريات به رواداري جو هڪ نمونو آهي.
جيڪڏهن هن پار جا چوڌري شجاعت حسين ۽ مشاهد حسين سيڪيولرازم کي قبول ڪري وٺن ها ته ڪشمير مسئلي جي سلسلي ۾ ئي سهي پاڪستان سان معاملا طئي ڪرڻ ايترو ڏکيو نه هجي ها. انهن کي ان ڳالهه جو احساس ڪرڻ گهرجي ته ڪشمير وادي رڳو ان ڪري پاڪستان جو حصو نٿي بڻجي سگهي جو اها مسلم اڪثريتي علائقو آهي. صدر مشرف جڏهن ڄمون ڪشمير تي محمد علي جناح جو منطق لاڳو نٿو ڪري. تڏهن هو ڄڻ اڌ رستي تي رڪجي وڃڻ واري ڳالهه ڪري ٿو.
جنرل مشرف جو اهو چوڻ صحيح هو ته ڀارت ۽ پاڪستان کي ڪشمير تي ڳالهيون ڪرڻ گهرجن. ليڪن هو ان وقت غلط ڳالهيون ڪري رهيو هو جڏهن هو ڪشمير بابت پنهنجي دعويٰ ۾ مذهب کي وچ ۾ کڻي آيو. سچ اهو آهي ته اسلام آباد، ڪشمير جي مقامي تحريڪ کي سفارتي ۽ اخلاقي حمايت جي نالي تي اسلامي رنگ ڏئي ان تحريڪ کي وڏو ڌڪ رسايو آهي. آزاد ڪشمير ۾ جهادين جي تربيت لاءِ ڪئمپون ڪم ڪنديون رهيون ۽ اهي ماڻهو سفارتي حمايت کان گهڻو اڳتي نڪري ويا!
هينئر تائين اها ڳالهه منهنجي سمجهه ۾ نه اچي سگهي آهي ته پاڪستان ۽ ڀارت وچ ۾ لاڳاپا رڳو ڪشمير معاملي تي يرغمال ڇو ٿا بڻجڻ. ان معاملي کي حل ڪرڻ لاءِ ڪافي وقت لڳي سگهي ٿو ته ڇا پوءِ ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ ڀائيچاري کي تيستائين لٽڪائي رکيو وڃي؟ جيڪڏهن ان کي ڪشمير کان الڳ ڪيو وڃي ته حل ڪڍڻ سولو ٿي سگهي ٿو. ٽنهي ڌرين جي ملاقات سان پيدا ٿيندڙ مونجهاري جو هڪ ڪارڻ اهو پڻ آهي. اهو سچ آهي ته ڪشميرين کي ڳالهين ۾ شامل ٿيڻ گهرجي. ليڪن هڪ اهڙي وقت تي نه جڏهن اسلام آباد ۽ نئين دهلي ڪشمير معاملي تي ڳالهيون شروع ئي نه ڪيون هجن.
ٻنهي ملڪن وچ ۾ ٻيا به اڻ ڳڻيا مسئلا آهن جن کي حل ڪرڻ ضروري آهي. بگهليار ڊيم تي پيدا ٿيندڙ اختلافن تي اسان جون اکيون کلي وڃڻ گهرجن. شايد ٻنهي ملڪن کي گڏيل طور تي سمورن ڇهن درياهن يعني سنڌو، جهلم، راوي، بياس ۽ ستلج جي پاڻي جي ورهاست جي نگراني ڪرڻ گهرجي. ليڪن ڪشمير هر شيءِ تي ايترو ته ڇانيل آهي جو ٻي ڪنهن شيءِ لاءِ ڪا گنجائش ئي ناهي بچي.
ان جو هڪ ننڍڙو مثال ڏيندو هلان ته هلندڙ مهيني جي شروعاتي ڏينهن ۾ ڏهن اڳواڻن پاڪستاني سفارتڪارن نئين دهلي جو دورو ڪيو. انهن ٽيهه کن ڀارتي سفارتڪارن سان ملاقات به ڪئي. آءٌ جيئن ته برطانيه ۾ ڀارت جو هاءِ ڪمشنر رهيو آهيان. ان ڪري آءٌ به ملاقات ڪندڙن سان شموليت جو حقدار بڻيس. مون کي پاڪستاني سفارتڪارن بلڪل متاثر نه ڪيو، ڇاڪاڻ جو انهن سمورن جي ذهنن تي ڪشمير سوار هو، هر ڳالهه جو اظهار ان جي حل سان مشروط هو. ان ڪري اهي رڳو اها ڳالهه ڪندا رهيا. اسان جي پاسي وارا همراهه به معمولي ماڻهو هئا. ان ڪري اهي ڳالهه جي جواب ۾ ئي ڳالهيون ڪندا رهيا، مان ته ان ڳالهه تي حيران آهيان ته ٻنهي ملڪن جي دفتر خارجه هڪ ٻئي جي موقف کي رد ڪرڻ کان سواءِ به ڪجهه ڪيو آهي؟
اهو ته انهن بي مثال ذهنن جو عالم آهي جيڪي پنهنجي ملڪ جي پرڏيهي پاليسي تشڪيل ڏياريندا آهن ۽ ان تي عمل درآمد به ڪرائيندا آهن. ليڪن سندن Vision ڪيترو محدود هو. (اسان جو پرڏيهي وزير به رٽائرڊ سفير آهي) ايتري حد تائين جو رٽائرمينٽ کان پوءِ به اهي ماڻهو رٽيل ڳالهيون ٻڌائيندا رهن ٿا ۽ شايد اهو ئي سبب آهي جو ٻئي ملڪ نفرت ۽ بي اعتمادي جي ڀت ڪيرائڻ ۾ ڪامياب نٿي سگهيا آهن.
مون ملاقات ۾ اها تجويز پيش ڪئي ته لاڳاپا بهتر ٿيڻ تائين ڪشمير مسئلي کي منجمند ڪيو وڃي. ان جي حمايت ۾ مون مرحوم وزيراعظم ذوالفقار علي ڀٽو جي چيل هڪ ڳالهه جو حوالو ڏنو جيڪا هن مون کي هڪ انٽرويو ڏيندي ڪئي هئي. هن چيو هو ته: ”اهو رڳو اسان جي نسلن تي لازمي نه هجڻ گهرجي ته اهي سمورا مسئلا حل ڪن.“ پاڪستاني سفارتڪارن منهنجي ڳالهه سان اتفاق نه ڪيو ۽ نه ئي انهن ٻي ڪا ٺوس تجويز پيش ڪئي. حقيقت ۾ مون کي سندن ان ڳالهه تي پريشاني ٿي پئي هئي ته عوام سان عوام جي رابطن جو زور ٽٽي چڪو آهي.
آءٌ اها ڳالهه چڱي ريت سمجهان ٿو ته عوام سان عوام جا رابطا ڇاٿا ڪري ڏيکارين. اهو ته اڃا سڀ ڪجهه سامهون ناهي آيو. اهي رابطا ته اڃا شروع ئي مس ٿيا آهن ۽ في الحال ڪجهه شهرن تائين محدود آهن. ٻنهي پاسن جي هزارين ماڻهن کي مختلف سطحن تي ۽ ٻنهي ملڪن جي مختلف هنڌن تي هڪٻئي سان ملڻ گهرجي. ٻنهي پاسن ڏي اڃا به بي اعتمادي جو راڄ آهي. اسان ٻنهي ملڪن کي فخر آهي ته اسان خودمختيار آهيون ۽ اسان جي اها حيثيت برقرار رهڻ گهرجي. ليڪن سرحدون نرم هجڻ گهرجن ۽ انهن کي پار ڪرڻ ايئن هجڻ گهرجي جيئن اوهان هڪ گهٽي مَٽي ٻي ۾ داخل ٿيندا هجو. چوڌري شجاعت حسين ۽ مشاهد حسين کي هن پاسي يا هن پاسي جي مسلمانن جي سڃاڻپ جو تعين ڪرڻ بدران انهن مقصدن لاٰءِ ڪم ڪرڻ گهرجي.
(01 مئي 2005)
ليکڪ مشهور ڀارتي ڪالم نگار ۽ صحافي آهي، سندس لکڻيون مختلف انگريزي اخبارن ۾ ڇپجنديون رهن ٿيون.