پاڪستاني فوج جا مختلف دور: اسٽيفن فلپ ڪوهن
پاڪستان ۾ هر سال 12 کان 22 ورهين جي وچ ۾ 320 نوجوانن کي ملٽري اڪيڊمي ڪاڪول ۾ داخلا نصيب ٿئي ٿي. اهي نوجوان گهٽ ۾ گهٽ 15 هزار داخلا جي خواهشمند اميدوارن مان چونڊجي ڪيڊٽ بڻجن ٿا. چونڊ جا ڪيترائي مرحلا هوندا آهن. شروعاتي طور انٽرويو ۽ لکت جي ٽيسٽ ۾ 7 هزار اميدوار شامل هجن ٿا. جن کان سروسز سليڪشن بورڊ ميڊيڪل ٽن ڏينهن جي لڳاتار جاچ پڙتال ۽ انٽرويو جا ٻيا لوازمات پورا ڪرڻ کان پوءِ ڪامياب اميدوارن کي ڪيڊٽ جو درجو ڏنو وڃي ٿو.
1979ع ڌاري پاڪستان ملٽري اڪيڊمي ۾ ڪيڊٽ طور داخل ٿيندڙ 350 ڄڻن مان فقط 275 گريجوئيشن ڪري سگهيا. اهي جيڪي اڃا تائين رٽائر ناهن ٿيا ۽ پاڪستان آرمي جي 900 برگيڊيئرن ۽ ڪرنلن جي لسٽ ۾ شامل آهن. انهن مان ويهه کن ميجر جنرل طور ويڙهاڪ فورس جو حصو بڻيا، 20 کن فني شعبي ۾ ميجر جنرل ٿيا ۽ انهن مان ئي ويهه کن اهڙا هوندا جن کي ٽي ستارا لڳندا ۽ پوءِ اهي ليفٽنينٽ جنرل بڻجي پاڪستان جي نائين ڪور ڪمانڊر ونگ يا سينيئر اسٽاف ميمبر بڻجي سگهندا.
لساني ۽ نسلي پسمنظر جي اعتبار کان 1979ع ڪيڊر ۾ 70 سيڪڙو پنجابي، 14 سيڪڙو سرحد جا پٺاڻ، سنڌي 9 سيڪڙو، بلوچستان 3 سيڪڙو ۽ آزاد ڪشمير جو حصو 1.3 سيڪڙو آهي. انهن ۾ تمام ٿورو انگ انهن ”مهاجرن“ جو آهي جن جا ابا ڏاڏا ڀارت مان لڏي پاڪستان آيا، اهڙن اردو ڳالهائيندڙن ۾ جنرل پرويز مشرف به شامل آهي. ننڍن ۽ غريب صوبن ۽ ضلعن جي ماڻهن طرفان فوج طرف رخ ڪرڻ باوجود ورهين کان موجود شرح ۾ ڪابه تبديلي ناهي اچي سگهي. فوج ۾ پنجابين جي اڪثريت صوبي جي وڏي آبادي، فوجي روايتن ۽ بهتر تعليمي معيار جي نشاندهي ڪري ٿي.
پاڪستان جي فوجي نظام ۾ داخل ٿيڻ جي واحد ”انٽري پوائنٽ“ پاڪستان ملٽري اڪيڊمي ئي آهي هڪ دور جي نسل جي گڏيل سوچ ۽ فڪر ملٽري اڪيڊمي جي نصاب مان ئي جڙي ٿي، جنهن ۾ اسٽاف ڪاليج ڪوئيٽا ۽ (برگيڊيئرن لاءِ) نيشنل ڊفينس ڪاليج اسلام آباد پنهنجي پنهنجي حصي جو ڪردار ادا ڪن ٿا. اهي ادارا کين جهڙوڪ اهڙي ”عينڪ“ مهيا ڪن ٿا جنهن سان اهي سياست، پاڙيسرين، جنگي مامرن، بلڪه پاڪستان جي مستقبل کي به اُن نظر سان ڏسندا آهن. جڏهن ته انهن آفيسرن جو سماجي ۽ طبقاتي پسمنظر، لساني لاڳاپو ۽ نظرياتي بنياد گڏجي اهڙو نقطئه نظر جوڙين ٿا جيڪو خود فوج جي مفادن جو نگهبان هجي ٿو.
ڪي واقعا پڻ فوجي آفيسرن کي جذباتي ڪرڻ ۾ اهم ڪرادر ادا ڪندا آهن، جيئن 1947ع ۾ ننڍي کنڊ جي ورهاڱي ۽ 1971ع ۾ ڀارت طرفان پاڪستان کي جنگ ۾ شڪست وارن واقعن گهٽ ۾ گهٽ فوجي آفيسرن جي ٻن نسلن تي گهرا اثر مرتب ڪيا. انهن ٻن واقعن جا ”سبق“ وري آرمي اسڪولن، ڪلبن ۽ آفيسرن جي ميسن ذريعي نون آفيسرن ڏانهن منتقل ڪيا ويا. پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي ته برگيڊيئرز جي هاڻوڪي ڪور کي پنهنجا حاصل ڪيل تجربا آهن. انهن مان ڪجهه ته ”ڪار گل مني وار“ ۾ شامل ۽ 02-2001ع دوران ڏهن مهينن تائين ڀارت سان مد مقابل رهيا. انهن مان ڪجهه اهڙا به آهن جيڪي هڪ ڳجهي اداري پاران افغانستان ۽ ڪشمير ۾ پڻ ڪم سرانجام ڏئي چڪا آهن. انهن مان اڪثر 1989ع کان 1999ع تائين جڏي جمهوريت جا اکين ڏٺا شاهد آهن ۽ ان ماڻهو جا پڻ گواهه آهن جنهن کي انهن 12 آڪٽوبر 1999ع تي وزير اعظم نواز شريف کي هٽائڻ وقت ڏٺو.
برطانوي نسل:
لڳ ڀڳ پاڪستاني فوج جي ٽن گروپن برٽش انڊين آرمي ۾ پروفيشنل ٽريننگ حاصل ڪئي، ورهاڱي تائين گڏ ڪم به ڪيو. اهي ڊگهي عرصي تائين برطانوي نسل سان گڏ رهيا ۽ ورهاڱي تائين گڏ ڪم به ڪيو. انهن مان ڪجهه فوج ۾ امن جي وقت داخل ٿيا ۽ سينڊهرسٽ (برطانيا) يا وري (1932) کان پوءِ انڊين ملٽري اڪيڊمي ديرادون ۾ رهيا. ايوب خان جو تعلق اڳئين گروپ سان هو. جڏهن ته سندس دوست ۽ پاڪستان جو چيف آف آرمي رهندڙ محمد موسيٰ جو تعلق پوئين گروپ سان هو. هڪ راءِ اها رهي آهي ته سينڊهرسٽ جا تيار ڪيل آفيسر ڀلوڙ سپاهي هئا ۽ انڊين ملٽري اڪيڊمي جا تيار ڪيل آفيسر سٺا پڙهيل لکيل ۽ وڌيڪ پروفيشنل ثابت ٿيا.
جنگ کان اڳ توڙي جنگ جي دور جا اڪثر آفيسر رٽائر ٿي چڪا آهن. بس ان نسل سان لاڳاپيل چند ماڻهو ليفٽنينٽ جنرل يعقوب خان سميت اسٽيبلشمينٽ توڙي صلاحڪاري جي اهم عهدن تي رهيا آهن. آفيسرن جي انهي نسل پنهنجي قدمن جا نشان ڇڏيا، ڇو ته اهي پاڪستان آرمي جو ڪردار ٺاهڻ ۽ نون آفيسرن کي رهنمائي ڪرڻ توڙي مک ٽريننگون ڏيڻ ۽ تعليمي سهوليتون مهيا ڪرڻ جي حوالي سان انتها درجي جا ذميوار هئا.
اها به هڪ حقيقت آهي ته پاڪستاني فوج پراڻي انڊين آرمي جو بنيادي ڍانچو Adopt ڪيو آهي ۽ پاڪستاني فوجي آفيسرن جي اڪثريت اڃا تائين برطانوي فوجين کي پنهنجو پروفيشنل رول ماڊل سمجهي ٿي. جيئن ته ان وقت ڪمانڊر ان چيف توڙي ٻين اهم عهدن تي ڪو به پڙهيل لکيل مسلمان آفيسر موجود نه هيو ان ڪري انهن عهدن تي انگريز عملدار مقرر ڪيا ويا جن کين مختلف ادارن ۾ اهم ٽريننگون پڻ ڪرايون. اهڙن ادارن ۾ اسٽاف ڪاليج ڪوئيٽا تڏهن به موجود هو. ملٽري اڪيڊمي بعد ۾ جوڙي وئي جنهن جي بنيادي ڍانچي لاءِ پاڪستان ڪيترن ئي پرڏيهي ملڪن خاص طور آمريڪا کان به مدد حاصل ڪئي هئي.
جناح فوجي مامرن جو گهٽ خيال رکندو هو، هن پاڪستان آرمي جي پهرئين ڪمانڊر ان چيف سر ڊوگلس گريسي کي صاف صاف چئي ڇڏيو هو ته ”سڀ معاملا لياقت علي خان سان گڏجي هلائي“ جيئن ته پهريان ٻئي آرمي چيف انگريز هئا ان ڪري پاڪستان آرمي جي ”اسلامي فوج“ ۾ تبديل ٿيڻ بابت ڪا ڳڻتي جوڳي ڳالهه نه هئي. باوجود ان جي ڪجهه نوجوان آرمي آفيسرن ”لبريشن آرمي“ جو نعرو هنيو. اهي سڀاش چندر بوس جي انڊين نيشنل آرمي کان متاثر هئا ۽ ان کي ئي رول ماڊل ٿي سمجهيائون، ايئن بغاوت منهن ڪڍيو ۽ انهن آفيسرن تي 1951ع ۾ روالپنڊي بغاوت ڪيس قائم ٿيو. انهي واقعي پڻ آرمي ۾ انقلابي خيالن کي هٿي ڏني. اهو ئي وقت هو جڏهن ڪجهه حلقن پنهنجن مفادن جي پورائي خاطر فوج ۾ اسلامي ٿيوريز ۽ نظرين کي داخل ڪيو. ايئن پاڪستان آرمي سان گڏ ڪم ڪندڙ برطانوي صلاحڪارن (۽ تڏهن آمريڪين) کي ڏاڍي مايوسي کي منهن ڏيڻو پيو.
آمريڪي نسل:
1955ع ۾ جڏهن پاڪستان بغداد ٺاهه (بعد ۾ سيٽو) جو حصو بڻيو، ايران، ترڪي ۽ آمريڪا سان ويجها لاڳاپا قائم ڪيائين. تڏهن پاڪستان آرمي آفيسرن جو هڪ نئون نسل اُڀري سامهون آيو، جنهن کي ٽن ڳالهين جي ڪري ”آمريڪن نسل“ چئي سگهجي ٿو.
هڪ اها ته انهن جا مُک آمريڪي ملٽري جي آڏو بلڪل ظاهر ٿي بيٺا، انهن مان ڪيترن ئي آمريڪا ۾ يا آمريڪين کان سکيا ورتي، جڏهن ته ان کان اڳ سندن اڳوڻن آفيسرن گهڻي ڀاڱي برطانيا طرفان ڀارت يا پاڪستان ۾ سکيا حاصل ڪئي هئي. فوج جي آمريڪي سکيا ان جي سموري ڍانچي جي تبديلي هئي، جنهن لاءِ هٿياربند برگيڊ گروپ ۽ ٻن ڪورز لاءِ پڻ مدد حاصل ڪئي وئي.
آمريڪا جي پاڪستان سان لاڳيتن لاڳاپن جاري رهڻ، ڇڊي ٿيڻ ۽ ڀارت سان ڇڪتاڻ پڻ پاڪستان آرمي جي آفيسرن تي وڏا اثر مرتب ڪيا، کين پنهنجي دشمنن بابت ڪو شڪ نه رهيو بلڪه دوستن بابت به گهٽ پڪ رهي . اهي حقيقت ۾ آمريڪين سان اتحاد جي ڏکيائين کي سمجهن پيا، باوجود ان جي گهڻن لاءِ ان ملڪ لاءِ ڇڪ رهي جيڪو سندن گهڻن پروفيشنل معاملن ۾ شامل رهيو هو. جيتوڻيڪ پاڪستان جا فوجي، آفيسر هن وقت به ملٽري اسڪول ۾ آمريڪين جي ”تاريخي دوستي“ جا مثال ڏين ٿا پر جڏهن معاملو پاڪستان جي نيوڪليئر پروگرام ۽ اتر ڪوريا سان ان سلسلي ۾ تعلق ۽ طالبان جو اچي ٿو تڏهن سندن رويو بدلجي وڃي ٿو.
(15 جنوري 2005)