ڪيوبا، ڪاسترو کان پوءِ! : مارڪ فيلڪوف
ڪيوبا جي تاريخ به وکريل اميدن جيان شاهوڪار آهي. هڪ اهڙو ملڪ جيڪو 400 ورهين تائين اسپين جي بيٺڪيت رهيو . ان پنهنجي آزادي 1898ع ۾ پنهنجي پاڙ يسري لاطيني آمريڪين کان مني صدي پوءِ ۽ آمريڪي حملي کانپوءِ حاصل ڪئي. لڳ ڀڳ 50 ورهيه ٻيا به ڪيويا آمريڪي ڪالوني رهيو، جنهن تي ٺڳ، بدعنوان، سياستدانن ۽ فوجين حڪمراني ڪئي، جن مان آخري Fulgecio Batista هيو، جنهن کي 1958ع ۾ اقتدار کان ڌڪي ڌار ڪيو ويو.
تڏهن فيڊل ڪاسترو ڳڀرو سياستدان مان ويڙهاڪ گوريلو بڻيو، ڪاميابي به ماڻيائين. هن پنهنجي عوام سان وچن ڪيو ته کين ”ماني ڳڀو ۽ آزادي بنا ڪنهن دهشت جي ملندا.“ پر پوءِ اوچتو اقتدار جي تڪڙي ڊوڙ شروع ٿيندي نظر اچي ٿي.
نتيجو اهو نڪتو جو اولهه هيمپشائر ۾ پهرين مڪمل ڪميونسٽ دور جي شروعات ٿي. اقتصاديات، گڏيل فارم وغيره فوجي اثر هيٺ اچي ويا. پاڙيسري ملڪن جو جاسوسي نيٽ ورڪ، ڳاڙهن جهنڊن، مارڪس ۽ لينن جي تصويرن ۽ نوجوان فوجين جو هر طرف واسو هو. ڪاسترو جي عروج وارن ڏينهن ۾ کيس ماسڪو طرفان 6 بلين ڊالر سالياني امداد پئي ملي، جيڪا پوءِ لاطيني آمريڪا جي ٻين ملڪن، آفريڪا ۽ وچ اوڀر تائين به وڌائي وئي.
سوويت يونين جو جيئن ئي زوال آيو ته پوءِ سڀ ڪجهه وکري ويو. ڪيويا جي عالمي سطح تي ساک متاثر ٿي، حالانڪه 1989ع تائين سوويت يونين جي ٻانهن ٻيلي هجڻ جي ڪري ڪيويا ۾ ماڊرن زندگي گذارڻ جو دؤر هلي پيو هو، پر هاڻي هوانا جي رهواسين کي صاف پاڻي پيئڻ لاءِ به سرڪاري ٽئنڪرن تي ڀاڙڻو ٿي پيو.
مهيني جي ٽئين هفتي تائين راشن بُڪ ۽ کاڌ خوراڪ جي بنيادي شين جو ڪال ٿي پئي ويو. هن وقت ڪيويا ۾ نظر ايندڙ نيون هائوسنگ اسڪيمون ته ويجهڙ جي اڌ صديءَ جي ڳالهه آهن، ملڪي روڊ جو نظام ڊانوانڊول آهي. بسون به کٽارا آهن، جنهن ڪري ڪيوبائي ماڻهن کي ڪلاڪن جا ڪلاڪ بلڪه ڪڏهن ته ڏينهن جا ڏينهن سفر ۾ لڳيو وڃن.
اسپتالن ۾ اهو حال آهي جو علاج جي سلسلي ۾ پرڏيهين کي وڌيڪ اهميت ڏني وڃي ٿي، ڇاڪاڻ جو اهي ڊالرز ۾ ادائگي ڪن ٿا. ڪيترائي ڊاڪٽر ۽ ڊينٽسٽ پنهنجي حڪومت لاءِ ناڻو ڪمائڻ خاطر وينزويلا، بوليويا يا آفريڪي ملڪن ڏانهن هليا ويا آهن. ڪيويا ٻيٽ جنهن وٽ 7 هزار تربيت يافته جانورن جا ڊاڪٽر، 11 هزار زرعي ماهر آهن ۽ اهو ملڪ ڪڏهن پرڏيهه کاڌ خوراڪ جون شيون ايڪسپورٽ ڪرڻ ۾ شهرت رکندو هو، اڄ اهو پنهنجي ماڻهن کي کارائڻ کان لاچار آهي. ڪاسترو جي لڳاتار اقتدار ۾ رهڻ سبب هزارين ماڻهو ملڪ ڇڏي هليا ويا ۽ لکين ماڻهو سندس ڊگهي اقتدار جي پڄاڻي ۽ موت جي اوسيئڙي ۾ آهن. هڪ عام راءِ اها آهي ته فيڊل ڪاسترو جي گمنامي سبب ملڪ مان سخت گير حاڪميت ڪمزور ٿيندي ۽ اقتصادي مامرن کي ٽيڪ ملي سگهندي. جڏهن ته ايئن ٿيڻ سان ملڪ هوريان ئي سهي، پر کليل سوسائٽي ڏانهن وکون کڻندو. ان کان سواءِ ان جا پاڙيسري ملڪن توڙي آمريڪا سان لڳ لاڳاپا بهتر ٿيندا.
ڪيويا مان لڏي جلا وطني جي زندگي گذاريندڙ ماڻهن جو وڏو انگ جيڪو گهڻو تڻو ڏکڻ فلوريڊا ۾ رهي ٿو، اهو ملڪ واپس ورندو، جتي اهي نه رڳو وڌيڪ سيڙپڪاري جو ارادو رکن ٿا، بلڪه ڪيويا جي نئين سر تعمير ۾ پنهنجو ڪردار به نڀائڻ چاهين ٿا. پر اهي ڪيويائي ڪٽنب جيڪي اڌ صديءَ کان وڌيڪ وقت ڪيويا کان پري رهيا آهن، انهن لاءِ نئين ماحول ۾ پاڻ کي سموئڻ هڪ لحاظ کان ڏکيو، پر تاريخي تجربو هوندو.
جيتوڻيڪ فيڊل ڪاسترو انهيءَ راءِ جو آهي ته سندس آندل انقلاب جون عوام ۾ گهريون پاڙون کتل آهن، ان ڪري اهو پنهنجي روح سان جاري رهندو، پر سندس عمل ان جي ابتڙ هجڻ جي شاهدي ڏين ٿا. ان جو مظهر اهو آهي ته سندس ڊگهي حڪمراني دوران نوجوان سياسي قيادت به پڙ تي موجود آهي. باوجود ان جي هن پنهنجي سياسي وارث طور پنهنجي ڀاءُ جنرل رائول ڪاسترو جي چونڊ ڪئي آهي، جيڪو ڪائونسل آف اسٽيٽ جو وائس پريزيڊنٽ، ڪيوبائي ڪميونسٽ پارٽي جو سيڪنڊ سيڪريٽري، دفاع جو وزير ۽ گهرو وزارت جو انچارج آهي ۽ ان پوزيشن سبب ڪيويا جي فوج، پوليس ۽ جيلن جو انتظامي اختيار به هن وٽ آهي، جيئن ته ڪيويا ۾ فوج هن ٻيٽ جي سياحت واري صنعت کي سنڀالي ٿي ۽ رائول جو ان مٿان هجڻ واضح ٿو ڪري ته رائول ملڪ جي اهم پئداواري يونٽ مٿان پنهنجو غلبو حاصل ڪري ورتو آهي.
رائول ڪاسترو جي صحت جو اهو حال آهي جو ”جامِ صحت“ تمام گهڻو ٿو واپرائي، جنهن سبب جگر جي بيماري ۾ مبتلا آهي، هو مشڪل سان هڪ ڏهاڪي تائين ملڪ سنڀالي سگهندو. اهو بهرحال هن لاءِ وڏو چئلينج هوندو ته ڪيوبائي عوام جنهن قسم جي تبديلي چاهي ٿو، هو ان تي ڪيترو ٿو پورو لهي!
هڪ پاسي اقتدار هڪ ڪاسترو کان ٻئي ڪاسترو ڏانهن وڃڻ جو منتظر آهي ته ٻئي پاسي خاص طور ميامي ۾ اهي سُرٻاٽ ٻڌڻ ۾ اچن پيا ته فيڊل ڪاسترو جي گمنامي سبب سندس خانداني اقتدار خلاف وڏي مزاحمت ٿيڻ جا سانباها پيا ٿين، بلڪه گهرو ويڙهه ٿيڻ جو به انديشو ڏيکاريو پيو وڃي. ڇو ته ڪميونسٽ اقتدار جي 50 ورهين دوران ته ڪنهن سر به مٿي کڻڻ جي جرئت نه ڪئي جو کين فوجي طاقت سان دٻايو ويندو هو. پر هاڻي اهي ڪافي حد تائين سرگرم آهي.
جيتوڻيڪ ڪيويا جي باغي تحريڪ اڳي جي ڀيٽ ۾ زور وٺي رهي آهي. پر اهي باغي ورهايل ۽ پوليس جا تپايل آهن. هاڻي آمريڪا انهن باغين جي ڪاسترو خلاف ڀر کڻي رهيو آهي، پر انهن جي اڪثريت اڃا به جيلن ۾ آهن.
ٽيون منظرنامو چين سان هڪجهڙائي رکي ٿو، جنهن لاءِ چيو اهو پيو وڃي ته ڪيوبا ۾ پرڏيهي سيڙپڪاري لاءِ دروازا کلندا، خاص طور آمريڪا لاءِ. رائول ڪاسترو ڪجهه عرصو اڳ اهڙي حل جي حمايت به ڪئي هئي. سياحت واري صنعت ۾ اهو اڳ ۾ ئي ننڍي پئماني تي هلي به پيو. جيڪو گهڻو تڻو يورپين ۽ ميڪسيڪو جي سيڙپڪارن سان گڏيل منصوبن ۾ آهي.
ليڪن اهو نه وسارڻ گهرجي ته ڪيوبا چين ناهي، اهو ثقافتي طرح اسپين، ميڪسيڪو ۽ آمريڪا کان گهڻو متاثر آهي. چين وانگر ڪيويا ۾ سياسي اڻبرابري سبب اقتصادي آزادي بنهه ناممڪن ڳالهه آهي. ايئن وينزويلا جو مثال آهي، جنهن سان ڪيويا جا اڄڪلهه تمام ويجها لاڳاپا آهن. جيڪڏهن فيڊل ڪاسترو جي جاءِ ڪو چڱو ليڊر نٿو والاري ته ان جي ناراضگي به فطري آهي.
پاڻ کڻي ايئن چئون ته جيڪڏهن رائول ڪاسترو 75 ورهين جي عمر ۾ سياسي وارث طور فيڊل ڪاسترو جي جاءِ سنڀالي ٿو، ته پوءِ سندس مرڻ کان پوءِ ڇا ٿيندو؟ ته پوءِ وري هي دور ڪهڙي قيادت ڏانهن واجهائيندو؟ ڇا پوءِ ڪيويا جي قسمت اوڀر يورپ جي اهڙي ملڪ جهڙي بيهندي، جهڙي ان جي ٻي مهاڀاري جنگ دوران هئي، جڏهن ان تي بدڪردار ڪامورن ۽ سگهارن سيڪريٽري جنرلن جو راڄ هو؟ اها گهٽ ۾ گهٽ اڻ ٿيڻي آهي. ڪيويا ڀلي ته رنگ ڍنگ ۾ ڪميونسٽ هجي، پر اهو اڄ به پنهنجي مزاج ۾ لاطيني آمريڪي ملڪ آهي، جتي شخصيتون پارٽين کان وڌيڪ اهميت رکن ٿيون. اهو ئي ڪارڻ آهي جو ڪيويائي ميڊيا هاڻي کان ئي ڪاسترو جي ٻن الڳ زالن مان ڄاول پٽن ڊائز بيلرٽ، ايٽمي ماهر ۽ ڪيوين ايٽامڪ انرجي جي اڳوڻي سربراهه، انتينو ڪاسترو بابت وڏي طُم طراق سان فيچر شايع ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيا آهن. ياد رهي ته ڪيوبا جا آمريڪا سان مامرا هميشه ٽڪراءُ وارا رهيا آهن. جيڪي اڳتي هلي مسئلن جو سبب پڻ بڻيا آهن، جڏهن ته ڪيوبا ٻيٽ 1958ع کان اڳ نهايت خوشحال هو. انوقت آمريڪا 1934ع ۾ ٿيل هڪ معاهدي هيٺ ڪيوبا کان ڪمند مهانگي اگهه تي خريد ڪيو، پر اڳتي هلي جڏهن ٻنهي ملڪن ۾ مامرا سڌا نه بيٺا ته آمريڪا ان مان هٿ ڪڍي ويو.
ڪاسترو جي فيصلن ۽ حڪمت عملي سبب ان جي آمريڪا سان دشمني وڌي، جنهن ڪارڻ 1962ع ۾ ميزائل بحران پيدا ٿيو، ڪاسترو جڏهن کان اقتدار ۾ آيو، تڏهن کان هو آمريڪا مخالف رهيو، جيڪو تاريخ جو رڪارڊ آهي.
آمريڪا جو اهو خواب رهيو آهي ته ڪيويا ۾ آمريڪا دوست جمهوري حڪومت هجي، جنهن جي اهو نه رڳو مدد ڪري، بلڪه ڪيويا جي نئين سر اڏاوت ۾ حصو وٺي . ڇا اهڙي حڪومت ڪيويا ۾ اچڻ ممڪن آهي؟ آمريڪي صدر جارج بش ته اهڙي خواب جي ساڀيان خاطر اسپيشل ڪميشن به جوڙي ڇڏي آهي، جنهن ڪيوبا جي جمهوري پروگرام لاءِ ڪيتريون ئي سفارشون ڪيون آهن، جن ۾ 60 کان 80 ملين آمريڪي ڊالرز جا فنڊ ڏيڻ به شامل آهي.
ڪوششون آمريڪا ڀلي ڪري، پر فوري طور ڪيويا ۾ ڪنهن وڏي تبديليءَ جي اميد گهٽ آهي ۽ نظر اهو پيو اچي ته ڪميونسٽ راڄ جاري رهندو. هڪ نقطئه نظر اهو به سامهون آيو آهي ته اولهه يورپ، ڪئناڊا ۽ لاطيني آمريڪي رياستن جو وڏو انگ ڪيوبا بابت آمريڪي پاليسين کي منفي ڪوٺي ٿو. سندن خيال ۾ ڪيوبا تان نه رڳو اقتصادي پابنديون هٽايون وڃن بلڪه اتي تعميري پاليسيون اختيار ڪيون وڃن. ان سان ئي ڪا تبديلي ممڪن ٿي سگهندي. لڳ ڀڳ اهڙي پاليسي اسپين، ميڪسيڪو ۽ ڪيناڊا طرفان شروع ڪئي وئي آهي. هاڻي ڏسڻو اهو آهي ته ڪاسترو جو ڀاءُ، رائول اهڙي سهڪار جو ڇا ٿو جواب ڏئي!
ڪاسترو جيڪو پنجاهه ورهين تائين ڪيويا جو راڄ ڌڻي رهيو، اتان جو عوام جيتوڻيڪ اڄ به کيس هيرو سمجهي ٿو، باوجود ان جي ته اهي مسئلن ۾ گهيريل آهن، هاڻي جڏهن ساڻن گڏ فيڊل ڪاسترو نه هوندو، تڏهن ڪيويائي عوام کي پنهنجي مستقبل کي پاڻ منهن ڏيڻو پوندو، ڪاسترو راڄ جي هڪ کان ٻئي ڏانهن منتقلي جو سفر شروع ٿيو آهي، ڏسجي ته اهو اڃا ڪنهن اڻ ڄاتل شخص يا هنڌ ته نٿو کنڀجي وڃي! (ليکڪ: مارڪ فيلڪوف)Legacy The Morning After: Confronting Castro`s ۽ ٻين ڪتابن جو لکاري آهي.
(16 جولاءِ 2007)