مئي پڄاڻان جلاوطن: بهادر شاهه ظفر : وليم هاروڊ رسل
ٽائمز جي خاطو پنهنجي اکين ڏٺو اهو مشاهدو بهادر شاهه ظفر بابت 1888ع ۾ لکيو هو. بهادر شاهه ظفر مغل شهنشاهيت جو آخري حڪمران هو.
بهادر شاهه ظفر 1775ع ۾ ڄائو، تڏهن انگريز ڀارت جي سامونڊي پٽي ۾ به ايترو گهڻو ڌاڪو نه ڄمايو هو. هن پنهنجي زندگي ۾ ئي پنهنجي شهنشاهيت جو سج لهندي ڏٺو. ايئن انگريزن پاڻ کي هڪ واپاري قوت مان فوجي طاقت ۾ تبديل ڪيو.
ظفر پنهنجي عمر جي ساٺيڪو کن سالن جي وچ ڌاري پنهنجي پيءُ کان شهنشاهيت جون واڳون ورتيون. تڏهن مغل سلطنت کي سياسي زوال کان بچائڻ لڳ ڀڳ ناممڪن بڻجي چڪو هو. باوجود ان جي هن اقتدار سنڀاليو ۽ دهلي ۾ درٻار قائم ڪيائين، ڏٺو وڃي ته هو پنهنجي دور جو نهايت ذهين، سهپ رکندڙ ۽ ماٺيڻو بادشاهه هو. هو نهايت سٺو آرٽسٽ، صوفي ازم بابت زبردست لکي سگهندڙ، چترڪارن جي سهائتا ڪندڙ ۽ باغ باغيچا ٺاهيندڙ شخص هو. دلچسپ ڳالهه اها به آهي ته هو صوفي شاعر به هو. هن اردو، فارسي، برج ڀاشا ۽ پنجابي ۾ نه رڳو شاعري ڪئي بلڪه جديد هندستاني تاريخ ۾ ادبي اوسر لاءِ به اهم ڪردار ادا ڪيو. ظفر بادشاهه پاڻ به زبردست غزل گوشا هو. ظفر جي درٻار ڀارت کي ڪيترائي عظيم شاعر ڏنا. انهن ۾ غالب ۽ سندس مخالف ذوق به شامل آهن.
جنهن وقت انگريزن شهنشاهيت جو لڳ ڀڳ سمورو انتظام قبضي ۾ ڪري ورتو. سڪي تان بهادر شاهه ظفر جو نالو مٽايو ويو، دهلي جو به انتظام سنڀاليو ويو جڏهن ته لال قلعي مان مغلن کي ڌڪي ڪڍڻ جا سانباها ٿي رهيا هئا. تڏهن به بهادر شاهه ظفر جي درٻار ۾ شاعري جي محفل متل هئي ۽ غزل پئي ٻڌايا ويا، پوءِ جيئن سياسي افق تي ڪاري ڌنڌ ڇائنجي وئي ـ تيئن ئي درٻار ۾ ٿيندڙ مشاعرن ۽ باغ باغيچن جي سڳنڌ جو انت اچي ويو.
1857ع جي صبح تي ميروت کان 300 کن باغي دهلي ۾ داخل ٿيا ۽ انهن هر عيسائي مرد، عورت ۽ ٻار کي قتل ڪري ڇڏيو. شهر مان عيسائين جو صفايو ڪندي انهن ظفر کي پنهنجي اڳواڻ طور مڃڻ جو اعلان ڪيو. ظفر جي انگريزن سان سنگت ڪا نه هئي. ان ڪري هن ڪمزور حاڪم ۾ ان اڀار کي سنڀالي سگهڻ جي سگهه ڪا نه هئي، نه وري هن جي بنا پگهار جي هارين واري فوج دنيا جي طاقتور ترين فوج سان وڙهي سگهڻ جي قابل هئي. ڪا به پرڏيهي فوج باغين جي حمايت ڪرڻ جي پوزيشن ۾ ڪا نه هئي. جڏهن ته انهن وٽ هٿيار پنهوار به محدود هئا.
آخرڪار دهلي تي قبضي لاءِ گهمسان جي جنگ لڳي، ٻن قوتن وچ ۾ اقتدار جي حاصلات لاءِ موتمار ويڙهه جي نتيجي ۾ ٻنهي پاسن کان ماڻهن جو وڏو انگ موت جو کاڄ بڻيو. نيٺ 14 سيپٽمبر 1857ع تي انگريز ۽ سندن منظم فوج جيڪا سکن ۽ پٺاڻن تي مشتمل هئي انهن دهلي جو قبضو سنڀالي ورتو. ايئن مغل راڄڌانيءَ ۾ ڦرلٽ جي شروعات ٿي، جنهن ۾ ڪيترن ئي ماڻهن کي موت جي ننڊ سمهاريو ويو. رڳو دهلي جي هڪ پاڙي ”ڪچا چيلان“ ۾ 1400 ماڻهو قتل ڪيا ويا.“ هر ماڻهو کي ماري ڇڏيو“ يتيم ٿيل هڪ ٻارڙي اهي حڪم پنهنجي ڪنن سان ٻڌا.
دهلي هڪ خالي آثار قديمه جو ڏيک ڏيڻ لڳو. شاهي گهراڻي پرامن طريقي سان هٿيار ڦٽا ڪيا. شاهه جي سورهن پٽن مان اڪثر ڀڄڻ جي ڪوشش ڪئي تن کي ڦاهي چاڙهيو ويو ۽ ٽن کي گولين جو بک بڻايو ويو. ”آءٌ اعتراف ڪريان ٿو ته مون انهي بدنصيب ڌرتي جا اهي پل اکين سان ڏٺا، ”ڪئپٽين وليم هڊسن لکي ٿو.
بهادر شاهه ظفر کي سندس پراڻي محل ۾ قيد ڪيو ويو. ايئن هن پنهنجي دلربا شهر دهلي کان جدائي جو ڪشالو هڪ هاري جي ڏاند گاڏي تي ڪاٽيو، هو پنهنجي چاهت واري هر شيءِ کان جدا ڪيو ويو، هن جي دل ڀورا ڀورا ٿي پئي. ايئن آخري مغل شهنشاهه 7 نومبر 1862ع جمعي ڏينهن 87 ورهين جي ڄمار ۾ جلاوطني دوران رنگون ۾ لاڏاڻو ڪري ويو.
اها هڪ غير معمولي المياتي ڪٿا آهي، جنهن تي آءٌ گذريل ٽن ورهين کان تحقيق ۾ رڌل آهيان. بهادر شاهه ظفر سان لاڳاپيل آرڪائيوز، جنهن ۾ ظفر جا خط ۽ درٻار جو رڪارڊ آهي. اهو هاڻي فقط لنڊن، لاهور ۽ رنگون مان ملي سگهندو. ان سان لاڳاپيل گهڻو تڻو سامان به دهلي ۾ آهي. دهلي جيڪا مغلن جي آخري راڄڌاني هئي، جتي ظفر رهيو ۽ ان کي ڏاڍو چاهيندو هو.
لال قلعي جو سڀ کان ڪارائتو رڪارڊ بهادر شاهه ظفر جي اها ڊائري آهي، جنهن ۾ هو هر ڏينهن جا تفصيل درج ڪندو هو. جيئن ته آخري مغل بادشاهه بنهه جهور پوڙهو هو انڪري سنڌن جي سور کان بچڻ خاطر پنهنجي پيرن تي زيتون جي تيل جي مالش ڪندو هو. ڪڏهن ڪڏهن باغ به ڏسي وٺندو هو ته مشاعرو به ڪوٺائي وٺندو هو. منجهند کان پوءِ هو پنهنجي هاٿين کي جمنا ۾ وهنجندي ڏسندو هو ۽ سندس راتيون چنڊ جي چانڊوڪي پسڻ، راڳين کان غزل ٻڌڻ ۽ تازا انب کائڻ ۾ گذرنديون هيون.
1850ع واري ڏهاڪي جي شروعاتي ڏهاڙن ۾ ڪجهه انگريز آفيسرن اها رٿا بندي ڪئي ته مغل درٻار جو خاتمو آڻجي، ڀارت تي نه رڳو انگريزي قانون ۽ ٽيڪنالاجي مڙهي وڃي بلڪه عيسائيت کي به هٿي وٺرائي وڃي. اهڙي ڳالهه جو رد عمل به يقيني هو، جيڪو 1857ع ۾ سامهون آيو. ايشيا جي سڀ کان جديد بنگال آرمي بغاوت ڪئي، نتيجي ۾ 139000 فوجين مان 7796 فوجي پنهنجي انگريز حاڪمن خلاف ٿي بيٺا، ڀارت جي ڪجهه حصن ۾ ته هٿياربند فوج عوام سان ملي وئي هئي جنهن ڪري صورتحال ڏاڍي خراب ٿي ۽ ٻنهي پاسي ماڻهو موت جو کاڄ ٿيا.
دهلي جنگاڻ جو ميدان بڻيل هئي، باغي گروهه شهر ۾ ڀارت کان اچي رهيا هئا ۽ اها ڳالهه بلڪل واضح هئي ته انگريزن طرفان دهليءَ جو ڪنٽرول سنڀالڻ کان پوءِ مغل شهنشاهيت پٽ پئجي ويندي، باغين به اهو محسوس ڪيو ته جيڪڏهن انهن دهلي هٿان وڃائي ته سندن هٿ مان هرشيءِ هلي ويندي. انگريزن پنهنجو بچيل هر سپاهي دهلي موڪلي ڇڏيو هو ۽ سخت آرهڙ جي ڏينهن ۾ مغل راڄڌاني تي بمباري ٿي ڪئي وئي جنهن جي نتيجي ۾ هزارين ماڻهو بي موت ماريا ويا.
حقيقت اها آهي ته ماضيءَ ۾ ڀارت ۾ ٿيل اها وارتا جنهن مغل شهنشاهيت جو سج غروب ڪيو، ان ۾ به ٻاهرين يلغار کان آزادي کان مذهبي لاڙو وڌيڪ ٿو ڏسڻ ۾ اچي. 11 مئي 1857ع تي بهادر شاهه ظفر کي پنهجن وفادار ماڻهن اچي ٻڌايو ته:
”اسان پنهنجي مذهب ۽ عقيدي بچائڻ لاءِ متحد آهيون. ان کان پوءِ هي ماڻهو دهلي جي مک گهٽي چاندني چوڪ ۾ بيهي ماڻهن کي چوڻ لڳا ته: ”ڀائرو! ڇا توهان انهن سان آهيو جيڪي اسلام جا مخالف آهن؟“ پوءِ ڪيترن ئي انگريزن کي مسلمان بڻايو ويو. پر ان تي ڪنهن کي به عجب نه ٿيو، پر جن ڀارت واسين، عيسائيت کي قبول ڪيو تن کي بنا دير جي ڳڀاڳڀا ڪيو ويو. جڏهن ته انگريزن کي سر عام گورا، فرنگي، ڪافر ۽ نصراني جا خطاب ڏنا ويندا هئا. دهلي جي ڪجهه تاريخدانن جو اهو به خيال آهي ته انگريزن خلاف نفرت پيدا ٿيڻ ۽ مزاحمت جو سبب دراصل انهن طرفان مدرسا بند ڪرڻ به هو.
هاڻي دهلي جو شهر اهو ماضي وارو ناهي رهيو. ان جو مغل شهنشاهيت ۾ پنهنجو دٻدٻو هو. هن وقت دهلي ۾ اڀرندڙ وچولي طبقي جي پنجابين جي گهڻائي آهي. هر هنڌ شاپنگ مال، بار ۽ گهڻ ماڙ عمارتن جي ڀرمار آهي. هر طرف سافٽ ويئر ڪمپنين، فينسي اپارٽمينٽس جو هڪ وڏو جهان آباد آهي، جيڪو برابر دهلي جي جدت جو مظهر آهي.
ڀارت جتي وچولو ڪلاس تيزي سان اڀري رهيو آهي ۽ ان جون نظرون ايندڙ صديءَ تي آهن، شهر جي ان ترقي جو ڀلي جواب نه هجي، پر ان ۾ ڌارين جي حملن ۽ ڪاهن جي ستايل هن شهر جي ماضيءَ جي سار نه پئي لڌي وڃي. هڪڙو زمانو هو جڏهن دنيا ۾ دهلي کان وڌ ڪو پيارو شهر ئي نه هوندو هو ۽ ان جي رکوالي به ايئن ڪئي ويندي هئي. هاڻي ڪڏهن ڪڏهن ئي شاعر ذوق جي ميونسپل جي اڏاوتن ۾ گم ٿي ويل مقبري جي ڳالهه ٿئي ٿي. يا وري غالب جي ان گهر جو ذڪر اچي ٿو جيڪو هاڻي هڪ ڪوئلي گودام ۾ تبديل ٿي چڪو آهي، جنهن جي نقصان جو ڪو ڪاٿو ئي ناهي. منهنجي لاءِ اها نهايت دل ڏکوئيندڙ ڳالهه هئي، جڏهن مون پنهنجا پسنديده تاريخي هنڌ هڪ ڀيرو ٻيهر ڏٺا، جن مان گهڻا ڊهي چڪا آهن، دهلي ۾ موجود مغل شهنشاهن جون قديم حويليون ۽ درٻارون ڊاهي پٽ ڪيون ويون آهن. هاڻي اهي رڳو يادن ۾ محفوظ آهن، ڀارتي تاريخدان پون ورما موجب مون ڏهه ورهيه اڳ پنهنجي ڪتاب Mansions at Dusk ۾ جن تاريخي هنڌن، عمارتن جو ذڪر ڪيو هو، هاڻي انهن مان ڪا به محفوظ ناهي.
Cyber – India تبديلي جي هڪ جهان مان گذري رهيو آهي، پر اها حقيقت تسليم ڪرڻي پوندي ته بهادر شاهه ظفر پنهنجي زندگي ۾ عذاب ڀوڳڻ ۽ هي جهان ڇڏي وڃڻ کان پوءِ به ڄڻ ته هڪ ٻي جلاوطني ڀوڳي رهيو آهي، ڇو ته دهلي ۾ هر اها شيءِ جنهن کي هن چاهيو اها هاڻي غير محفوظ بڻجي چڪي آهي.
(3 جولاءِ 2006)