امرتا پريتم: وارث شاهه جي پُڪار: خشونت سنگهه
”اج آکان وارث شاهه نون،
ڪٿون قبران وِچون بول،
تي اج ڪتابِ عشق دا ڪوئي اڳلا
ورق ڦول!
اِڪ روئي سي ڌي پنجاب دي،
تون لک لک مروئين اج ڌيئان رونديان،
تينون وارث شاهه نون ڪَهن
اُٿ درد مندان دي درديا،
اُٿ تَڪ اپڻا پنجاب،
اج ٻيلي لاشان بڇيان،
تي لهودي ڀري چناب.“
اَمرتا، جيڪو لکيو اهو فقط پنجابيءَ ۾ لکيو. هوءَ ٻي ڪا به ٻولي مشڪل سان پڙهي سگهندي هئي، ۽ هوءَ لکڻ ۾ به جڏي هئي، هوءَ بالي ووڊ سان به لاڳاپيل رهي. هن کي ڪاميابي به سندس ٻن ناولن ۽ شارٽ اسٽوريز تي فلمن ٺاهڻ سان ملي. هن جو پهريون ناول جيڪو پنجابي مان انگريزي ۾ترجمو ٿيو، سو هو ”پنجر“ معنيٰ ”هڏائون پڃرو“ مون ان جو چاهه وچان ترجمو ڪيو، مون کيس هڪ شرط تي سمورو معاوضو ڏئي ڇڏيو ته: ”هوءَ مون کي ان جو معاوضو، چاهت ۽ پاٻوهه جي صورت ۾ موٽائي ڏيندي،“ پوءِ هن ايئن ئي ڪيو. پر فلم لاءِ ساحر لڌيانوي جي شاعري جي فرمائش ڪيائين، جنهن سان هوءَ ڪڏهن به نه ملي هئي، رڳو ساڻس خط و ڪتابت ڪئي هئائين. مون کي اها ڳالهه نه وڻي، ”اهو سڀ ڪجهه بس ٽپال جي ٽڪلي تي لکيل آهي،“ مون کيس ٻڌايو. پوءِ جڏهن هن پنهنجي آٽو بايوگرافي لکي تڏهن ان جو عنوان به ”رسيدي ٽڪيٽ“ رکيائين. (رسيدي ٽڪيٽ دراصل ساحر جي ساڻس لاهور ۾ ڪيل ملاقاتن ۽ تعلق هجڻ جي نشاندهي ڪري ٿو) هوءَ ساحر لڌيانوي سان دهلي ۾ به ملي. جهاز جي اڏام کان ڊنل هجڻ ڪري هن بمبئي کان ريل رستي سفر ڪيو. اهي پاڻ ۾ مليا ۽ جڳ سڄي ۾ سندن پيار جا چرچا عام ٿيا. ساحر لڌيانوي تمام وڏو پياڪ هو. جڏهن آءٌ پنهنجي والد سان جين پاٽ ۾ رهندو هئس. تڏهن هوءَ به ڍُڪ ڍُڪ پيئندي هئي، منهنجي خيال ۾ هوءَ ٻين وانگر وڏي گهر ۽ گارڊن کان ڏاڍي متاثر هوندي هئي، ساڻس ڪملاداس سان گڏ ڪيترائي ڀيرا پنهنجي والد جي گهر تي ملاقاتون ٿينديون رهيون. اهي ٻئي عورتون اسان وٽ گهڻو اينديون هيون. مون مختلف موقعن تي سندن اي آر تي انٽرويو ڪيا. آءٌ کانئن بلڪل سادا سوال ڪندو هئس ۽ اهي پنهنجو آواز زوردار نموني اُٿاري پوءِ ڪڪرن ۾ گم ٿي وينديون هيون. اهي ڪنهن به سادي سلوڻي سوال جو سنئون سڌو جواب ڏيڻ جي به قابل نه هيون. امرتا جو حقيقي عشق فقط امروز سان هو (امروز مسلمان نه پر هڪ ڪلين شيوَ سک هو) هو پنهنجي طور تي هن تي بلڪل فدا هيو، ۽ امرتا به سندس چاهت جي قدردان هئي. امروز سٺو آرٽسٽ هيو، هن سندس خوبصورت اکيون ٺاهي پنهنجي بيڊروم جي ديوارن ۽ در تي هڻي ڇڏيون هيون. هو سندس هڪ ئي وقت چاهيندڙ به ته خدمتگار به هو. مون وٽ سندس آرٽ جو وارث شاهه بابت ٺاهيل هڪ نمونو اڃا به موجود آهي جيڪو ٻنهي مون کي گفٽ ڪيو هو. امرتا رڳو وٺي سگهندي هئي ڏيڻ ڪجهه نه ڄاڻندي هئي.هوءَ اهو ٿڌو ٿورو به ڪو نه مڃيندي هئي ته ڪنهن سندس لاءِ ڇا ڇا ڪيو. انهي حد تائين جو جڏهن سندس ناول ”پنجر“ فلمي روپ ورتو، تڏهن به هن هڪ ڀيرو به مهرباني ڪا نه مڃي ته اهو آءٌ ئي هيس جنهن سندس ناول جو پهريون انگريزي ۾ ترجمو ڪيو هو. امرتا جڏهن ”ناگ مني“ ميگزين شروع ڪيو، جيڪو گهڻو تڻو سندس شاعري تي مشتمل هوندو هو. تڏهن هن پنهنجن دوستن کي تاحيات ميمبر ڪيو ۽ آءٌ به انهن ۾ شامل هئس. مون کي پهريون ڀيرو ڏک تڏهن پهتو جڏهن هن کي پنجابي ادب جي خدمتن جي مڃتا طور ساهتيه اڪيڊمي ايوارڊ مليو. هوءَ پاڻ سليڪشن پئنل جي ميمبر هئي ۽ پنهنجو ووٽ پنهنجي حق ۾ استعمال ڪيائين. هن درجن کن ناول لکيا، شارٽ اسٽوريز ۽ شاعريءَ جا ڪيترائي ڪتاب پڻ. هن جڏهن ”جين پيٿ ايوارڊ“ ماڻيو تڏهن مون سندس ڪيترائي نظم ترجمو ڪيا. سندس ناول ۽ شارٽ اسٽوريز گهڻو تڻو وڌاءُ تي مشتمل هيون، هاڻي ته انهن ۾ موجود ڪردار به زنده نه رهيا آهن. اهي گهڻو تڻو غلط طور استعمال ڪيل عورتن بابت آهن. هن جا پنجابي ۾ ٿورا ڪي پڙهندڙ هئا، هن پهرين پنهنجا ڪتاب هندي ۽ پوءِ پنجابي ۾ شايع ڪرايا. ليڪن ايوارڊن تي سندس ڀاڳ رهيو. ”جين پيٿ ايوارڊ“ ماڻڻ کان پوءِ دهلي سرڪار کيس ڪجهه لک رپيا ڏنا ۽ پنجاب حڪومت کيس 10 يا 11 لک رپيا ڏنا. ڏوڪڙ سندس لاءِ ڪڏهن ڪو مسئلو ئي نه رهيا. امرتا ڪڏهن اگر مشڪلاتن جو شڪار ٿي به ته پنهنجي لکڻ جي ڪري، هڪ ڀيري سک ازم بابت ڪا غلط ڳالهه لکڻ ڪري امرتسر ڪورٽ کيس گهرايو هو، مون نه رڳو سندس حمايت ۾ لکيو، بلڪه ساڻس ڪورٽ ۾ پيش ٿيڻ تي به اتفاق ڪيم، آخر ڪيس واپس ورتو ويو. تڏهوڪي هندي ليکڪا ڪرشنا سويتي پنهنجي آٽو بايو گرافي ”زندگي نامه“ جو ٽائٽل پنهنجي لکڻي سان منسوب ڪرڻ تي مٿس عدالت ۾ ڪيس ڪيو، امرتا ساڳي عنوان سان هڪ انقلابي جي زندگي بابت لکيو هو.
ان وقت به آءٌ هڪ ڀيرو ٻيهر سندس دفاع ۾ عدالت ۾ حاضر ٿيو هئس ۽ مون اهو موقف اختيار ڪيو هو ته ”زندگي نامه“ تي ڪنهن جو به ڪاپي رائٽ ڪونهي. مون ڀارتي سفارتخاني مان ”زندگي نامه“ جي عنوان سان درجنين ڪاتب گڏ ڪيا، ڇاڪاڻ جو اهو فارسي ٻوليءَ جو جملو هو. مون سک تاريخ تي لکيل ٻه ڪتاب جن مان هڪ کي گرو گوبند سنگهه جو ”زندگي نامه“ چيو وڃي ٿو. اهي پڻ عدالت ۾ جمع ڪرايا. ڪرشنا سويتي هاءِ ڪورٽ جي احاطي ۾ ئي مون تي سخت ڏمرجي پئي ۽ وڏي آواز سان چوڻ لڳي ”يوئر آنر! هن جي چوڻ تي اعتبار نه ڪريو، ڇو ته هي انهن شاهوڪار مافيا جي لکارين سان تعلق رکي ٿو.“
منهنجي خيال ۾ امرتا جي زندگي جا آخري ڏهاڙا نهايت اهم هئا، هوءَ بيمار رهندي هئي ۽ ڪيڏانهن هلي ڦري به نه سگهندي هئي. اهو امروز ئي هو جيڪو سندس سچي جذبي سان خيال رکندو هو. آخري ڏينهن ۾ هوءَ نه ته پاڻ کائي سگهندي هئي، نه ڪپڙا بدلائي سگهندي هئي، نه وري پاڻ کي صاف سٿرو رکي سگهندي هئي، هن وقت سندس تعريفون اهي ماڻهو ٿا ڪن جن کيس پڙهيو ئي ناهي. ڀانيان ٿو ته سندس اَمر هجڻ لاءِ وارث شاهه بابت مٿي ڄاڻايل اهي ڏهه سٽون ئي ڪافي آهن ڀلي سندس مئي پڄاڻان لوڪ کيس وساري به ڇڏي پر هي سٽون کيس زندهه سلامت رکنديون.
(16 نومبر 2005)