انتساب
جپان جا شھر ٽوڪيو ۽ يوڪوهاما ائين ويجها آهن، جيئن حيدرآباد ڪراچي. ۽ اسان جي ڳوٺاڻي اشفاق ميمڻ جو گهر ٽوڪيو ۽ يوڪوهاما جي وچ ۾ ڪنھن نوري آباد، ڪاٺوڙ، ٻولاري يا ٿاڻو بولا خان جھڙي هنڌ تي لڳو ٿي، جو منھنجو جھاز ٽوڪيو ۾ بيٺل هوندو هو يا يوڪوهاما ۾ ته هي جوان ساڳيءَ سولائيءَ سان ٻنهي هنڌن تي پھچي ويندو هو.
اشفاق ميمڻ مون کان چار پنج سال ننڍو آهي. سندس وڏو ڀاءُ عبدالرزاق ميمڻ (اڄڪلهه دائود انجنيئرنگ ڪاليج جو پرنسپال)، هالا جي اسڪول ۾ منھنجو ستين ڪلاس تائين ڪلاس ميٽ هو. هن مئٽرڪ ۽ ايگريڪلچرل ڪاليج ٽنڊو ڄام ۾ اهڙي ته نمايان پوزيشن حاصل ڪئي جو جپان گورنمينٽ هن کي اليڪٽرانڪس ۾ اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اسڪالر شپ تي جپان گهرايو. جپان ۾ تعليم ۽ نوڪريءَ دوران هن پنھنجن ڀائرن آفتاب، نظام ۽ اشفاق وغيره کي پڻ گهرايو. ٻيا ته تعليم حاصل ڪري واپس هليا ويا، پر اشفاق هڪ جپاني ڪرنل صاحب جي ڌيءَ سان شادي ڪري اتي ئي ٽڪي پيو (۽ اڃا تائين اتي ئي آهي). اسان جي جپان پھچڻ تي هو هر دفعي ملندو رهيو ٿي.
منھنجي خيال ۾ 1973ع جو سال هو. اسان جو جھاز يوڪوهاما بندرگاهه ۾ بيٺو هو. اشفاق ان دفعي جھاز تي پھچڻ تي ٻڌايو ته ٽوڪيو جي پاڪستان ايمبيسيءَ ۾ خيرپور جو هڪ ظفر شيخ نالي همراهه ٿرڊ سيڪريٽري ٿي آيو آهي ۽ هو مون کي به سڃاڻي ٿو.
”پوءِ ته هن سان ڪنھن ڏينھن ضرور ملڻ کپي.“ مون يڪدم وراڻيومانس. ”خيرپور سکر پاسي جا منھنجا ڪيترائي دوست آهن: شوڪت جماڻي، ڊاڪٽر تنوير عباسي، نجم قاضي، عاشق حسين شاهه وغيره، جن کي هو پڪ سڃاڻندو هوندو.“
ٻئي ڏينھن انجڻ روم جي ڊيوٽي پوري ڪري مٿي آيس ته گئنگ وي (جھاز جي ڏاڪڻ) وٽ ئي اشفاق سان گڏ ظفر کي ڏٺم. سنهڙي ۽ هلڪڙي جسم جو، عمر ۾ مون کان ٽي چار سال ننڍو، (هو ستاويهه اٺاويھه سالن جو لڳو ٿي). ٻنهي کي پنھنجي ڪمري ۾ ئي وٺي آيس. خوش خير عافيت ڪرڻ بعد ظفر ٻڌايو ته هو مون مان Impress آهي ۽ منھنجا سفرناما پڙهي، هن کي فارين سروس ۾ اچڻ جو شوق ٿيو.
آئون ان وقت هو ٻڌي وڏي ٽانءِ ۾ اچي ويو هوس ته آئون به ڪا اهڙي ڳالهه آهيان جو ماڻهو مون مان Impress آهن. پر پوءِ اهو ٽانءُ فقط هڪ ڏينھن لاءِ رهي_ يا شايد اها ٽرِپ رهيو. ان بعد هر دفعي جپان ۾ اچڻ ۽ ظفر سان ملڻ تي آئون هن مان امپريس ٿيڻ لڳس. ڪجهه ڳالهيون جيڪي جپان ۾ رهي مون ظفر ۾ محسوس ڪيون، اهي هي هيون: ظفر کي ڪڏهن به وقت ضايع ڪندي نه ڏٺم. جهڙ هجي، مينھن هجي، سيءُ هجي، طوفان هجي، ٻيو ڪو آفيس پھچي يا نه پر هي وقت تي پھچي ويندو هو. محنت ۽ لڳاءُ سان فيس جو ڪم ڪندو هو ۽ کيس بھتر کان بھتر ڪم ڪرڻ ۽ سکڻ جي جستجو لڳي رهي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو هو نه رڳو ٿوري ئي عرصي ۾ جپاني زبان سکي ويو پر تمام سٺي ڳالهائڻ لڳو. ظفر جي جپاني زبان مان اهل زبان (جپاني) به حيرت کائيندا هئا. جپاني زبان هڪ ته اها آهي جيڪا عام ماڻهو ڳالهائي ٿو. ان کان علاوه صحيح معنيٰ واري جپاني چڱي پيچيده آهي، جنھن ۾ ننڍي وڏي سان ڳالهائي، مرد عورت سان ڳالهائي، آفيسر پنھنجي باس سان ڳالهائي ته ان ۾ مختلف لفظ ۽ حِجي جو وڏو خيال رکڻو پوي ٿو. اهو کڻي چئجي ته جپاني زبان جي لکنوي آداب تي ظفر کي چڱي طرح عبور حاصل هو ۽ اهو سڀ ڪجهه سندس محنت جو نتيجو هو. جو آفيس ۾ زيردست ۽ صاحب منجهائنس خوش هئا ته ٻاهر عام جپاني ماڻهو به.
ظفر ڪنھن مليٽري اداري مان تربيت نه ورتي هئي، پر فوجين وانگر سخت جان هو ۽ اڄ تائين هن عمر ۾ به آهي. سڄو ڏينھن آفيس ۾ ويھي ڪم ڪرايوس. پنڌ ڪرايوس، اوجاڳي ۾ رکوس بک ۾ رکوس _ هر حال ۾ هو اهو ئي چست ۽ نوبنو نظر ايندو. رات جا ڪڏهن ڪڏهن جاڳندي ٽي چار ٿي ويندا هئا ته به صبح ساڻ هو سڀ کان اڳ اٿي آفيس پھچي ويندو هو. صبح جو اٿڻ ۽ وقت تي آفيس پَھچڻ سان هن ڪڏهن به ”رات جو دير تائين جاڳڻ“ کي بھانو نه بڻايو. هن کي مون جيڪڏهن سست ڏٺو ته اهو فقط خط لکڻ ۾، جيڪا سستي اڃا تائين اٿس. باقي ڪچھريءَ جو ڪوڏيو آهي. سڄي ڏينھن جو ٿڪ ڀڃڻ لاءِ به کيس ڪچھري کپي، بيمار ٿي پوي ته ٻي ڪنھن دوا کان اڳ ڪچھري کپيس، چاق چڱو ڀلو ۽ موڪل تي هجي ته به ڪچھري کپيس. ان ڪري ٽوڪيو ۾ سندس غريباڻو گهر هميشھ اوطاق هوندي هئي، جتي ڪيترن ئي نون پراڻن دوستن سان ملاقاتون ٿيون. اقبال ترڪ، آفتاب ميمڻ، غلام علي الانا، اقبال سولنگي، جان محمد ڪيريو، رسول بخش راهو، ڪھڙا نالا کڻي ڪھڙا کڻجن. ڪي گهمڻ لاءِ جپان ايندا هئا ته ڪي مختلف سرڪاري ۽ نيم سرڪاري ڪورس ۽ ٽوئر ڪرڻ ايندا هئا. هر وقت ٽوڪيو ۾ ٽھڪ ۽ خوشيون هونديون هيون. جپان جھڙي مھانگي ملڪ ۾ جتي جھڙن تھڙن جون به وايون بتال ٿيو وڃن، اتي اسان جي ظفر جي وڏي دل ۽ ننڍو گهر اسان لاءِ خوشين جي کاڻ هئا_ جن خوشين ۽ رونقن کي اڄ تائين نه وساري سگهيا آهيون. سڀ ننڍا آفيسر هئاسين، مھانگائي گهڻي هئي، پگهار ٿورو هو، سخت غربت جو عالم هو پر يقين ڪريو جنھن وقت جان محمد ڪيريو ڊبل روٽي وٺي گهڙندو هو ۽ ظفر رڌڻي مان پٽاٽن جي رڌل اڌ ڪچي اڌ پڪي ڀاڄيءَ جو ديڳڙو اچي وچ تي رکندو هو ته سڀ کائڻ ۾ جنبي ويندا هئاسين. ڪو به گهٽ لوڻ يا وڌ مرچ جي دانھن نه ڪندو هو.
ظفر خبر ناهي پھرين کان سٺو ڪُڪُ هو يا جپان ۾ اچي بورچيءَ جا ڪم سکيو. هڪ دفعي منھنجي ۽ منھنجي فئمليءَ جي ماني جي دعوت ڪيائين، جنھن ۾ پاڻ سوجيءَ جو حلوو پڻ ٺاهيائين. خبر ناهي ته اها سُوجي هئي يا ڪڻڪ جو ڏريو. بھرحال ان اٽي جي پاڪيٽ ٻاهران Cream of Wheat لکيل هو ۽ نبيسڪو آمريڪن ڪمپنيءَ جو ٺھيل هو. ٿي سگهي ٿو سخت بک هئي يا گهڻي وقت کان ملڪ کان پري رهڻ ڪري مٺائي نه چکي هئيسين، اسان کي ڏاڍو وڻيو ۽ آخري ڏينھن تائين کانئس اهو ٺاهڻ پڻ سکيس. ان ڳالهه کي اڄ ويھه سال کن اچي ٿيا آهن. جھاز تي هئاسين، توڙي ملائيشيا ۽ سئيڊن ۾ _ پھريون ڪم اتي جي دڪانن تان ”ڪِريم آف ويٽ“ پڇائڻ جو ڪندا آهيون ۽ هونءَ ظفر کي ياد ڪريون يا نه پر اهو حلوو هن جي ياد ڏياريندو آهي. ٻه سال اڳ ظفر جي ڌيءُ فوزيا جي شادي هئي. چيومانس مِٺي ۾ Cream of Wheat جو حلوو کڻي تون ٺاهه.
ظفر پاڻ کان وڏن جي ڏاڍي عزت ڪري ٿو _ پوءِ اهو کڻي سندس مٽ مائٽ هجي يا استاد آفيسر. دوست يار هجي يا زيردست، نوڪر پٽيوالو. پنھنجن استادن کان وٺي جسٽس غوث علي شاهه تائين جو _ جنھن وٽ وڪالت سکيو، جڏهن به ذڪر ڪندو هو ته عزت سان نالو کڻندو هو. ظفر اڄ سفير ٿي چڪو آهي سو به ڪويت ۽ جرمنيءَ جھڙن اهم ملڪن جو، پر هينئر به مون کي اهو ئي ڌيرج ۽ نھٺائي سان ڳالهائڻ وارو ظفر لڳندو آهي، جنھن سان منھنجي پھرين ملاقات پاءُ صدي (پنجويھه سال کن) اڳ 1973 ڌاري ٿي.
ظفر جا مٽ مائٽ، دوست يار ننڍي هوندي نوڪرين ۾ رهي به پئسي وارا ٿي ويا، پر هن همراهه کي مون سدائين سڪي پگهار تي ئي گذر ڪندي ڏٺو. اها سٺي ڳالهه آهي جو کيس اڄ تائين ان جو نه ملال آهي نه افسوس. نه وري ٻئي جا محل ماڙيون ڏسي ڪڏهن ڪو هو Complex ۾ آيو آهي. غلط طريقي جي پئسي لاءِ شروع کان چوندو هو ته ”باهه ڏجي اهڙي پئسي کي.“ هو چاهي ها ته الائي ڇا ڪمائي سگهيو ٿي پر هن هميشھ سادگيءَ جي زندگيءَ کي ترجيح ڏني ۽ سندس زندگيءَ جي اها جمع پونجي آهي. جپان جي آخري Trips ۾ (يعني منھنجي سامونڊي سفرن ۾) هو فرسٽ سيڪريٽري به ٿي ويو هو پر ته به هو سَوڙ آهر پير ڊيگهاريندو رهيو. جتي اڄڪلهه ننڍن عملدارن وٽ ئي خبر ناهي بورچين هٿان ڇا نه طعام ٺھن ٿا، اتي هو پاڻ ئي ڀاڄي ڀتي رڌي گذارو ڪندو رهيو. ڳوٺان ٿي ايندو هو يا ڪراچيءَ کان ڪو ايندو هو ته مختلف ٻوڙن جا پئڪ دٻا گهرائيندو هو جن مان پوءِ هفتي ۾ هڪ ڪڍي کائيندا هئاسين _ اها اسان جي ٽاپ جي عياشي هوندي هئي. ظفر جي گهر واري ڀيڻ رضيھ ٻارن جي اسڪول مان موڪلون ٿيڻ تي جڏهن ٽوڪيو ايندي هئي ته ويندي وقت ڪجهه ٻوڙ اها به رڌي فريزر ۾ رکي ويندي هئي، جيڪي پوءِ اهم ڏينھن تي ڪڍي کائبا هئا. اهم ڏينھن تڏهن ٿيندو هو جڏهن جان محمد ڪيريو، اقبال سولنگي ۽ هڪ ٻه ٻيا پاڪستاني اچي گڏ ٿيندا هئا.
ظفر وڏو ماڻهو ته اڳھين هو پر کيس ويتر وڏو ماڻهو بنائڻ ۾ سندس زال جو هٿ آهي. جيڪر ادي رضيھ نه چاهي ها ته ظفر چاهيندي به خيرپور کان نه نڪري ها ۽ اتي ئي ماستري يا وڪالت ڪندو رهي ها. اها ٻي ڳالهه آهي ته جيئن اڄ هو هڪ اعليٰ قسم جو ڊپلوميٽ مڃيو وڃي ٿو، تيئن هو ٽيچر يا وڪيل به اعليٰ قسم جو ئي ٿئي ها. ڇو جو هو هڪ محنتي ۽ ذهين ماڻهو آهي. هن نه فقط مئٽرڪ، انٽر ۽ بي اي ۾ سٺي پوزيشن کنئي پر وڪالت جي امتحان ايل. ايل بي ۾ سڀ کان مٿاهين پوزيشن (فرسٽ ڪلاس_گولڊ ميڊل) حاصل ڪيائين. قانون جي ڊگري ڪرڻ بعد ظفر پنھنجي ڳوٺ خيرپور جي ”لا_ ڪاليج“ ۾ پڙهائڻ شروع ڪيو ۽ ساڳئي وقت سائين غوث علي شاهه صاحب جن سان گڏ وڪالت به ڪندو رهيو. انھيءَ دوران سندس زال کيس CSS جي امتحانن جي تياريءَ لاءِ همٿايو.
”مون نٿي چاهيو ته هاڻ آئون وڌيڪ پڙهان پر رضيھ کي شوق هو ته آئون ملڪ جا اعليٰ امتحان ڏيان.“ ظفر ٻڌايو. هو CSS جي امتحان ۾ لڳي ويو. کيس پھرين دفعي ۾ ئي ڪاميابي نصيب ٿي ۽ هو فارين سورسز لاءِ چونڊيو ويو. ظفر تعليم دوران ئي شادي ڪري ورتي هئي، سو سندس وڏا ٻار (جاويد ۽ فرحانا) اسڪول وڃڻ جيڏا ٿي ويا هئا. سندس پھرين پوسٽنگ ٽوڪيو ۾ ٿي، جتي انگلينڊ، سعودي عرب ۽ ٻين ملڪن وانگر پاڪستاني ٻارن لاءِ الڳ اسڪول يا انگريزي اسڪول نه هئا.
”هاڻ ڇا ڪجي؟“ ظفر سوچيو. ”ٻارن کي ڏاڏي وٽ ڇڏي زال سان جپان ۾ رهجي يا هيءَ نوڪري ڇڏجي.“
پر اهو مسئلو به ڀيڻ رضيھ حل ڪيو ۽ کيس نوڪريءَ تي وڃڻ لاءِ همٿايو ۽ پاڻ پاڪستان ۾ رهي، ٻارن جي سار سنڀال جو ذمو کنيو. هوءَ اونهاري جي ٻن ٽن مھينن ۽ سياري جي مھيني کن جي موڪل ۾ ٻارن سميت ٽوڪيو ايندي هئي. مون کي ياد آهي ته ظفر کي پنھنجن ٻارن جي تعليم جو ڏاڍو اونو رهندو هو. ٿوري ٿوري ڳالهه تي هو پريشان ٿي ويندو هو. ”جاويد ڏاڍو ڏنگو ٿي پيو آهي، خبر ناهي پڙهي به ٿو يا نه. کيس پبلڪ اسڪول يا ڪئڊٽ ڪاليج ۾ داخل ڪريان ته ڪيئن رهندو؟“ هو مون سان صلاح ڪندو هو، پر منھنجي مشوري کان اڳ ادي رضيھ جو خط اچي ويندو هوس: ”... تون ٻارن جي معاملي کان بلڪل بي فڪر ٿي پوري ڌيان سان نوڪري ڪندو رهه. ٻارن جي مسئلي کي آئون منھن ڏئي رهي آهيان.“
ظفر جپان ۾ ڇھه سال رهيو، ان بعد ڪجهه سال بنگلاديش ۾ رهيو. تنھن بعد سندس پوسٽنگ ڪويت ۾ ٿي. ظفر جي نه فقط ٻن وڏن ٻارن فرحانا ۽ جاويد اسڪولن مان پڙهي ڪاليجن ۾ داخلا ورتي پر ٻن ننڍن فريد ۽ فوزيا پڻ اڳتي هلي گريجوئيشن ڪئي. جاويد ۽ فوزيا ڊاڪٽري پڙهيا. فريد ”الحبيب بئنڪ“ ۾ آفيسر آهي. فوزيا جي ٻه سال اڳ آفتاب شاهه سان شادي ٿي. ظفر اڄڪلهه جرمنيءَ ۾ پاڪستان جو سفير (ائمبسڊر) آهي. گذريل هفتي ڪلفٽن جي گلف شاپنگ سينٽر ۾ اوچتو ادي رضيھ نظر اچي وئي.
”ادي ڪريو خبر _ توهان ته جرمني ۾ هئائو؟“ اسان پڇيس.
”ڪالهه اتان آئي آهيان،“ هن ٻڌايو ”ظفر به ٻئي هفتي اچي رهيو آهي. ٻي ڪاڪيءَ جي شادي آهي، ان جي بندوبست لاءِ آئون اڳواٽ اچي وئي آهيان.“
اسان جو دوست خوشنصيب آهي جو هُن زندگيءَ ۾ فقط نوڪريءَ جو بار کنيو آهي. باقي مسئلن لاءِ ادي رضيھ کي شاباس هجي، جيڪا منھن ڏيو ويٺي آهي_ جنھن جي بردباري، همت ۽ خوش اخلاقي مان اسان جي وطن جون ٻيون عورتون Inspiration وٺي سگهن ٿيون. رضيھ نه فقط ظفر جي زال آهي، پر هن جي سٺي دوست ۽ صلاحڪار پڻ آهي.
ظفر جو والد رسول بخش شيخ صاحب خيرپور جو اهم وڪيل ٿي گذريو آهي. پاڻ پنجھتر ورهين جي ڄمار ۾ 1985ع ۾ وفات ڪئي. ظفر شيخ سندن وڏو پٽ آهي. ان بعد ڀيڻ ثريا آهي، جيڪا نثار شيخ جي گهر واري آهي. ان بعد اسد شيخ آهي، جيڪو هوم سيڪريٽري ۽ NIT جو مئنيجنگ ڊائريڪٽر پڻ رهي چڪو آهي. ظفر جي ڀيڻ ڪوثر ۽ سندس گهر وارو حسن گذريل پنڌرهن سالن کان سعودي عرب ۾ نوڪري ۽ بزنيس ڪن ٿا. ان بعد ڊاڪٽر فضل جي زال افروز ۽ ڊاڪٽر امداد جي زال شھناز آهي. ڊاڪٽر فضل پوليس هاسپيٽل ۾ ڪم ڪري ٿو ۽ ڊاڪٽر امداد گورنر هائوس ۾ نوڪري ڪري ٿو. ڪوآپريٽو سوسائٽيءَ جو اسسٽنٽ رجسٽرار حفيظ شيخ ظفر جو ننڍو ڀاءُ آهي.
ظفر 29 جنوري 1948ع تي ڄائو. ان حساب سان ايندڙ هفتي هن جو پنجاهون برٿ ڊي آهي. ظفر کي جنم ڏينھن جي ۽ اڌ سينچري مڪمل ڪرڻ جي مبارڪ هجي.
الطاف شيخ
22 جنوري 1998ع