چوري يا تعليم
نيو يارڪ جي ٽائيمس اسڪائر وارو مِلڪ شيڪ، ٽوڪيو جي گنزا ڊوري واري ملڪ شيڪ سان ڇا مقابلو ڪندو؟ جنھن ڊسيپلين ۽ ايمانداريءَ سان جپاني بيس بال ٿا کيڏن، ان ڳالهه آمريڪن کي به تعجب ۾ وجهي ڇڏيو آهي. آمريڪن پھريون ڪئلڪيوليٽر ضرور ٺاهيو، پر جپاني ان کان وڌيڪ بھتر ۽ سستا اڄ ڏينھن تائين ٺاهيندا اچن. جيڪي ماڻهو ڪموڊور پيريءَ جو جنگي جھاز ڏسي وائڙا ٿي ويا هئا، سي اڄ انهن جي مقابلي جا جھاز ٺاهي رهيا آهن.
نه فقط آمريڪا پر هر ملڪ جي سٺي شيءِ، گذريل ويھن پنجويھن سالن کان جپاني ڪاپي ڪري رهيا آهن. سئٽزرلئنڊ جي واچن، جرمني جي ڪئميرائن کان وٺي ڊئنمارڪ جي کير ۽ آسٽريليا جي گوشت سان سندن مقابلو آهي.
”جپان ٽائيمس“ جي اخبار جو سلوگن:
All the News without Fear and Favor.
ان ڏي پنھنجي جپاني دوست جو ڌيان ڇڪايم جيڪو آمريڪا جي اخبار نيويارڪ ٽائيمس جي سلوگن:
All the News that’s Fit to Print.
تان سنئون سڌو ڪاپي ٿيل آهي.
جپاني همراهه مڃي ئي نه، چئي ته اسان ڪاپي ٿوري ٿا ڪريون. اسان ته يورپ، آمريڪا ۽ ٻين ملڪن جي سٺي فئشن کي فالو ٿا ڪريون ... بلڪ ٻين کان سُٺائي سکي ان تي عمل ڪريون ٿا. جيئن اسڪول ۾ ماستر علم سيکاري ٿو ۽ شاگرد ان تي عمل ڪن ٿا. ان ڪاپيءَ کي اسان ’تعليم‘ پرائڻ سڏيون ٿا ۽ ان کي چوري هرگز نٿا چئي سگهون. ان جو مثال ائين به آهي جيئن ٻار گهر ۾ وڏن جي ڪاپي ٿو ڪري. هو وڏن کي ڏسي انهن وانگر هلي ٿو، انهن وانگر ڳالهائي ٿو، وغيره.
ٻئي تان نقل ڪرڻ کي ”چوري“ به سڏي سگهو ٿا ته ”تعليم“ به. بھرحال وقت اچي ويو آهي جو دنيا کي ڪجهه شيون جپانين جون به نقل ڪرڻ کپن. مثال طور: جپانين جي نھٺائي، ٻئي جي اڪيلائيءَ جو خيال رکڻ، پوڙهن جي عزت ڪرڻ ۽ دنيا ۾ مڃيل جپانين جي وفاداري _ پنھنجي گهر ٻار، ڪارخاني، آفيس ۽ ملڪ لاءِ. سندن پورهئي لاءِ فخر ۽ هر شيءِ کي سھڻو رکڻ جو هنر _ پوءِ کڻي گل ٻوٽا هجن يا مٿي جا وار. ڇٻا ۽ ڇڄ هجن يا گهٽيون ۽ گهر.
مٿي بيس بال بدران بيس بارو ۽ ملڪ شيڪ بدران مريڪو شيڪو لکيو اٿم. اهو ائين آهي جيئن اسان وٽ انگريزي جو لفظ Station (اسٽيشن) ٽيشن ٿي ويو آهي، Pull Through ڦلترو ٿي ويو آهي يا Orderly اردلي ٿي ويو آهي _ جپاني زبان ۾ (L) ’لام‘ بدران R استعمال ٿئي ٿو ۽ ٻيو ته جپانيءَ ۾ ڪو به اکر ساڪن ناهي. هر اکر پويان پيش، زبر، يا زير ضرور آهي ... يعني واول رکيو وڃي ٿو. ٺلهو بال يا بار بدران بارو يا باري يا بارا ئي چئي سگهجي ٿو. سو هتي بارو ويجهو ترين لفظ آهي. جيئن منھنجو نالو جپانيءَ ۾ الطاف بدران ”َاري طافو“ ئي لکي سگهجي ٿو. هاڻ جپاني ۾ لکيل منھنجو نالو ڪو پاڪستاني پڙهندو ته سمهجي ويندو ته اهو ”اَرِيطافُو“ در اصل الطاف آهي. اهو ائين آهي جيئن انگريزيءَ ۾ ط نه هجڻ ڪري منھنجو نالو Altaf الٽاف سڏيو وڃي ٿو، پر هڪ پاڪستاني يا مسلمان انگريزيءَ ۾ لکيل الٽاف کي صحيح نالي الطاف سان پڙهندو. اهڙيءَ طرح جپان ۾ ڪينٽڪي، مئڪڊونالڊ جھڙن آمريڪن دڪانن تي جڏهن جپاني ۾ ملڪ شيڪ لکجي ٿو ته ”مي ري ڪو _ شي ڪو“ لکجي ٿو. هاڻ انگريزيءَ کان اڻ واقف _ خاص ڪري هوٽل ۾ ڪم ڪندڙ جپاني ڇوڪريون وغيره ان کي لکت موجب مريڪو شيڪو اچارين ٿيون. باقي انگريزيءَ کان واقف جپاني يا اهي جپاني جيڪي آمريڪا ۾ رهي آيا آهن اهي توڙي کڻي مريڪو شيڪو لکيل آهي ته به، صحيح لفظ ملڪ شيڪ پڙهن ٿا ۽ اچارين ٿا.
هڪ ٻي ڳالهه به آهي ته ڪيترا انگريزيءَ جا لفظ اهڙي طرح جپاني ٻوليءَ ۾ اچي ويا آهن ۽ پوءِ کڻي ڪو جپاني ماڻهو انگريزيءَ کان واقف آهي، ته به هو پنھنجي اسٽائيل وارو لفظ اچاري ٿو ۽ هن کي ملڪ شيڪ بدران ’مريڪو شيڪو‘ چوندي وڌيڪ فرحت اچي ٿي. جيئن اسان کي اسٽيشن بدران ٽيشن ۽ بس اسٽينڊ يا اسٽاپ بدران بس اسٽان چوندي پنھنجائپ محسوس ٿئي ٿي ۽ جپاني ته ان معاملي ۾ اهڙا ڪٽر آهن جو ٽيليويزن (T.V) کي به تيريبي (جپاني) لفظ سان سڏين ٿا.
هونءَ جپاني لفظن ۾ Vowels جو ڌڻ هجڻ ڪري انهن کي اُچارڻ سولو ٿئي ٿو ۽ جپاني ڳالهه ٻولهه (زبان) چينيءَ وانگر ڏکي ناهي. ان جو اندازو روزمره جي جپاني لفظن مان ئي لڳائي سگهجي ٿو. جيئن ته ٽويوٽا (To-Yo-Ta) ياشيڪا (Ya_Shi_Ka) يا سُوزوڪي (Su-Zu-Ki). هڪ لفظ آهي ’متسوبشي‘ جنھن لاءِ ڪو شايد چوي ته ت ۽ ش جي وچ ۾ Vowel ناهي. در اصل جپانيءَ ۾ ’تش‘ هڪ اکر آهي، يعني Mi-Tsu-Bi_Shi. هڪ ٻيو جپاني عام لفظ ’فوجي‘ آهي. فوجي جبل جو نالو آهي. جبل کي جپاني ۾ ياما سڏجي ٿو. يعني فوجي ياما (FUJI-YAMA) . سو اهڙيءَ طرح جپانيءَ جي هر اکر پويان گهڻو ڪري Vowel آهي، ويندي لفظ جي آخري اکر پويان پڻ. ان ڪري انگريزي يا ٻين ٻولين جا اهي لفظ جن جو آخري اکر ساڪن آهي، جپاني ۾ لکڻ سان ان پويان ڪو نه ڪو Vowel هڻڻو پوي ٿو. مثال طور ’رات جي راڻي‘ جپانيءَ ۾ لکڻو هجي ته Ratu-Ji-Rani لکڻو پوندو يا Rati-Ji-Rani لکڻو پوندو. ڇو جو ’ت‘ اکر جيڪو بنا Vowel جي آهي، ان پويان زير، زبر يا پيش ڏيڻو پوندو. اهو ئي سبب آهي جو اسان وارو ’ڪيڪ‘ لفظ جپان ۾ ’ڪيڪي‘ ٿيو وڃي.
هڪ ٻي ڳالهه ته اسان وٽ اڙدو، پارسي يا سنڌيءَ ۾ کڻي ٽيھه چاليھه کن Consonants آهن، جن کي بدلائڻ لاءِ ان اکر مٿان يا هيٺ زبر، پيش يا زير ڏجي ٿي، يعني ت، تَ، تُ ۽ تِ. پر جپانيءَ ۾ اسان وارو پھريون ت ته ساڪن (ت) آهي ڪونه، باقي تَ، تُ ۽ تِ لاءِ ٽي مختلف اکر آهن. اهڙيءَ طرح ڪَ، ڪُ ۽ ڪِ لاءِ وڌيڪ ٽي اکر ، يعني اسان جي هر اکر لاءِ جپانيءَ ۾ ٽي مختلف اکر آهن. اهڙيءَ طرح اها اچارڻ واري جپاني الف بي (ڪاٽا ڪانا ۽ هراگانا) ۾ به ڪافي اکر ٿيو وڃن. باقي تصويرن واري الف ب جنھن کي ’ڪانجي‘ سڏجي ٿو، ان جي ته ڳالهه ئي نه پڇو. ٻارن کي هزارن جي تعداد ۾ شڪليون ياد ڪرايون وڃن ٿيون.