نئون جھاز وٺڻ _ عورت ۽ جھاز جي ڊليوري ۾ فرق
هونءَ نوان جھاز وٺڻ جا موقعا هن کان اڳ به مليا اٿم، پر هن دفعي ٽريننگ وٺڻ جي ڪري چڱا مھينا جپان ۾ اتي جي ماڻهن سان گڏ رهڻ ۽ ڪم ڪرڻ جو موقعو ۽ تجربو ٿيو آهي. هتي سڀ کان اڳ چيف انجنيئر جي حيثيت ۾ مون کي موڪليو ويو. مون سان گڏ هڪ سينئر اليڪٽريڪل انجنيئر اڪبر به هو. ڪجهه ڏينھن بعد چند ٻيا انجنيئر: سيڪنڊ انجنيئر، فورٿ انجنيئر ۽ جونيئر اليڪٽريڪل انجنيئر پڻ ڪراچي آفيس کان ٽوڪيو موڪليا ويا. باقي عملو جھاز ٺھي راس ٿيڻ تي آيو هو. جھاز جي ”ڊليوري“ جي رسم لاءِ ان ڏينھن وزير مواصلات محي الدين بلوچ صاحب پاڪستان کان آيو. سڄو ڏينھن فنڪشن هلندو رهيو. جھاز تان جپاني جهنڊو لٿو ۽ پاڪستاني چڙهيو. ٽوڪيو جي اسلامڪ سينٽر جي ڊائريڪٽر صديقي صاحب ترجمي سان قرآن حڪيم جي آيتن جي تلاوت ڪئي. پاڪستاني سفير قمر اسلام صاحب، ڪائونسلر قاضي صاحب، اسان جي جھاز ران ڪمپنيءَ جو چيئرمئن ائڊمرل ڀومڀل صاحب ۽ ٻيا ڪيترائي پاڪستاني ان موقعي تي موجود هئا. لنچ بعد جھاز جي انجڻ هلائي وئي ۽ جپاني گانن بدران پھريون دفعو پنھنجا گانا وڄائيندي جھاز کي سندس ڄم جي جاءِ _ شپ يارڊ جي ڌڪي کان پري ڪري، ٻاهر ڪڍيو ويو. ڪارخاني جي سوين مزدورن، جن ڏينھن _رات شفٽون ڪري، اَٺ نَو مھينا لڳاتار هن جھاز کي ٺاهڻ ۾ لڳايا هئا، سي سڀ هاڻ ڪارخاني جي دڪي، ڏاڪڻين، پراچن ۽ تختن تي قطارون ٺاهي، هٿ لوڏڻ لڳا. جيئن ئي جھاز پري ٿيڻ لڳو ته انجڻ جو جپاني انچارج ’تڪاهاشي سان‘، اليڪٽرڪ جو ’ڪواموتو سان‘، ڪئالٽي ڪنٽرول جو ’هنادا سان‘ ۽ ’تڪازاوا سان‘ سان گڏ شپ يارڊ جي مختلف ادارن جا انچارج جن هن جھاز تي ڪم ڪيو ۽ ٻيا مزدور جن هينئر هينئر اسان کي الوداع پئي ڪيو سي آهستي آهستي پھرين اڻ چٽا، پوءِ ڌنڌلا ٿي ويا.
ٿلهو تڪاهاشي، جيڪو هر وقت کلندو رهندو هو، آخري ٻه ڏينھن ته هر وقت ڀاڪر پائي چوندو هو: ”چيف سان (صاحب) اوڪي؟ هاڻ ته جھاز ۾ ڪا غلطي نه رهي آهي. هجي ته ٻڌاءِ. هونءَ سال جي گئرنٽي آهي ۽ سڄو سال ٻڌل آهيون_ پھرين ڊرائي ڊاڪنگ تائين.“
ڪيتري به محنت، ڪوشش ۽ اڳ جي تياري هوندي به هڪ گهر ٺھڻ تي به ان ۾ ڪيئي ننڍيون وڏيون خاميون نڪري سگهن ٿيون. ڪا ڪُنڊ ٺيڪ ناهي، ڪو شيشو يا ڪٻٽ صحيح ناهي، ڪنھن بلب جو سئچ هيٺ ڪرڻ سان تار ڳنڍجڻ ڪري، پنکو به هلي رهيو آهي. ڪو نلڪو ڍلو رهجي ويو آهي، ڪٿي رنگ صحيح نه بيٺو آهي، وغيره. اتي هڪ جھاز جنھن ۾ ڪئين ڪمرا ٿين ٿا، ان ۾ ظاهر آهي ته ڪجهه نه ڪجهه غلطيون ضرور رهجيو وڃن. آخري مھينو ته ڊوڙ ڊوڙان جو ٿيندو آهي_ خاص ڪري چيف انجنيئر لاءِ جو جھاز جي ’ڊليوري‘ (شپ يارڊ کان ٻاهر نڪرڻ) بعد سڄي جوابداري چيف انجنيئر جي ٿيندي آهي ۽ مون نٿي چاهيو ته ڪا به اهڙي خامي يا کوٽ جيڪا چيف انجنئير جي حيثيت ۾ منھنجي ڌيان ۾ اچي ان جي درستي ٿيڻ رهجي وڃي. ان سلسلي ۾ منھنجو سڌو واسطو ’تُڪاهاشي سان‘ (تڪا هاشي صاحب) سان هوندو هو. ڏينھن ۾ ڪيترائي دفعا ميٽنگ ٿيندي هئي، ۽ ڪيترائي دفعا بحث هلندو هو: فلاڻي مشين جي Ventilation صحيح طرح ناهي، فلاڻي پائيپ جي Lagging اڃا به بھتر ٿيڻ کپي. انجڻ جي فلاڻي حصي جي بلو ڪاپي کٽل آهي. جھاز لاءِ تيل وٺڻ جي سسٽم ۾ خامي آهي، سئيز ڪئنال مان لنگهڻ لاءِ سئيز لائيٽ جو سئچ ڀڳل آهي، ڪرين جي فلاڻي پريشر سئچ جو ڊايا فرام ڦاٽل آهي ۽ سالونائيڊ والو رنڊجي ٿو. ويلڊنگ لاءِ هڪ خاص آڪسيجن ۽ ائسيٽلين جو سلينڊر وڌيڪ ڏيڻو اٿانوَ _ ۽ ٻيا سوين ڪم ۽ شيون.
پوءِ جپاني انجنيئر تڪا هاشي انهن مان ڪن لاءِ ان ئي وقت هائوڪار ڪندو هو، ته ڪن لاءِ بحث مباحثي بعد مطمئن ٿيڻ کان پوءِ، ۽ ڪن ۾ هن جي ڳالهه صحيح ثابت ٿيندي هئي ته Specification ۾ ناهي ۽ شپ يارڊ انهن شين لاءِ ٻڌل ناهي. ۽ اهو Specification جو ڪتاب _ جنھن ۾ جھاز ٺھڻ جو مڪمل معاهدو، هڪ هڪ ڪوڪي ۽ ڪُنڍي جي ماپ ۽ تور کان ويندي ماڻهن جي رهڻ لاءِ هنڌ بسترن، چادرن، ٽوالن جي ڪوائلٽي ۽ سائيز اڳواٽ طئي ڪيل ۽ لکيل ٿئي، گهٽ ۾ گهٽ هزار کن صفحن جو ٿئي ٿو. اهو ڪتاب کلندو هو. صفحا اٿلندا پٿلندا هئا، ۽ ان موجب ئي آخري فيصلو ۽ عمل ٿيندو هو.
ٻين جپانين وانگر تڪا هاشي پڻ جتي پنھنجي ڪمپنيءَ کي نقصان کان بچائيندو هو اتي کيس اهو به احساس هو ته ڪا به جھاز ۾ اهڙي ڳالهه نه رهجي وڃي، جنھن ڪري سندس ڪمپني ۽ ملڪ جي گِلا ٿئي. اهو ئي احساس هڪ اهڙو آهي، جنھن جپانين کي ترقي ڏياري آهي. آخري ڏينھن دل جي ڳالهه ڪيائين: ”هي آخري سڄو مھينو هڪ ڏينھن به موڪل نه ڪئي اٿم ۽ نه گهر ويو آهيان ۽ هي آخري هفتو ته پوري طرح ننڊ به نه ڪئي اٿم. هاڻ توهان جھاز کڻي اسھو ته پوءِ سڪون سان ننڊ به ڪيان ته زال ۽ ٻارن سان به وڃي ملان.“ ۽ پوءِ چرچو ڪري چوڻ لڳو: ”اها حالت ٿي ڪري جھاز جي ڊليوري. ڇا ڪريان وڏي دائي جو ٿيس.“
”پر جھاز ۽ ٻار جي ڊليوري ۾ اهو فرق آهي ته،“ مون وراڻيومانس: ”ٻار جي ڊليوري ۾ ماءُ کي سور اڳ ٿا ٿين ۽ جھاز جي ڊليوري ۾ سور ڊليوري کان پوءِ سمنڊ تي چيف انجنيئر کي ٿا ٿين _ جيسين جھاز ڪجهه مھينا هلي وڃي Seasoned ٿئي، تيسين ننڊون حرام.“
”يار، ’چيف_ سان‘ (چيف صاحب) پرواهه نه ڪر. اسان جي تيار ڪيل جھاز جي ڊليوري نارمل رهندي. اڻانگي سيزيرين ٽائيپ نه ٿيندي. جپاني وڏا جھاز ساز آهن.“
ان آخري جملي تي آئون طنزيھ کلي چوندو هومانس: ”تڪاهاشي سان! گستاخي معاف. جپانين جيڪو پھريون جھاز ٺاهيو هو...“
اها ڳالهه کيس نه وڻندي هئي ۽ اڌ ۾ ڪٽي چوندو هو، ”يار اها ڳالهه نه ڪر.“
جپاني حقيقت ۾ اصل کان جھاز ساز نه هئا. جيئن عرب، اسپيني، پورچوگيز وغيره آهن يا جيئن سئٽزرلئنڊ وارا واچون ٺاهڻ ۾ آهن. هالينڊ وارا سمنڊ ڀرڻ ۾ ۽ چيني رانديڪا ٺاهڻ ۾. جپانين ته ڪئميرائن، ڪارين ۽ واچن کان وٺي پليون، ڪئنال ۽ جھاز ٺاهڻ جو ڪم هاڻ شروع ڪيو آهي. ۽ جڏهن سندن پھريون وڏو جھاز ٺھي راس ٿيو ۽ سمنڊ ۾ لاٿو ويو ته سڌو ترڻ بدران، پاسيرو ٿي ٻڏي ويو. اها ڳالهه جپانين لاءِ جيتوڻيڪ افسوس جھڙي هئي، پر هنن آڻ نه مڃي. سخت محنت ۽ اڻورچائيءَ سان لڳا رهيا. اڄ جپان، دنيا جي مقابلي ۾، ذري گهٽ هر شيءِ سٺي، سستي ۽ نئين نموني جي پيش ڪري رهيو آهي. چاهي ٻارن جي پيئڻ جو کير هجي يا کڻي هي پربت جھڙا پاڻيءَ جا جھاز، جنھن ۾ سڀ سامان ڪنڍي ڪڙي، هنڌ بستري کان وٺي اليڪٽرانڪ جو سامان، جپاني آهي. جنھن جي هر شيءِ منيئچرائيزڊ، موٽرائيزڊ، ڪمپيوٽرائيزڊ، مانيٽرائيزڊ ۽ ڊايوڊ ڊرون آهي. هي سڀ جپاني ٽيڪنالاجي جو ڪمال آهي، جيڪو عروج جپان چند سالن ۾ حاصل ڪيو آهي. جيتوڻيڪ ٻي جنگ عظيم ۾ جپان جي اهڙي غربت واري حالت وڃي ٿي هئي، جھڙي پساهه کڻندڙ مريض جي. جپان اسان جھڙن ٽيڪنيڪلي پٺتي پيل ملڪن لاءِ جيئرو جاڳندو مثال آهي. جپان ۾ قدرتي ڌاتو يا پوک جي لاءِ زمين نه برابر هوندي به، محنت سان ڏسندي ئي ڏسندي ڪيترو نه اڳتي نڪري ويو آهي!