توهان جي تعليم ڇا آهي؟
پنجين بجي شپ يارڊ جي پگهاردار مزدورن جي موڪل ٿي وئي. ان کان پوءِ ڇھين ساڍي ڇھين وڳي تائين ”ڪم جي صورت ۾ لڳاتار ڊيوٽي ڪرڻ وارا“ ڪجهه انجنيئر ۽ جوابدار ماڻهو بچيل ڪم پورو ڪندا رهيا ۽ اسان به اڇت اڇت رهيل ڪم جي پوئواري ڪري، انجڻين جا نقشا، لوهي بچاءَ جا ٽوپلا، بئالر سُوٽَ لاهي آفيس ۾ رکي، پنھنجا ذاتي ڪپڙا پائي شپ يارڊ جي حدن جو اڌ ميل کن لتاڙي مين گيٽ کان ٻاهر اچي نڪتاسين. بک لڳي هئي، پر سامهون ’ٽوڪيو ريو‘ هوٽل ۾ وڃي ڪجهه کائڻ پيئڻ ۽ وهنجڻ بدران اهو ئي سوچيوسين ته وڌيڪ وقت وڃائڻ نه گهرجي. اتان ئي هلڻ کپي. بھرحال ’ٽوڪيو ريو‘ جي رسيپشن تائين پھچي پنھنجا بريف ڪيس ۽ فائيل وغيره اتي ئي هيٺ رکياسين. صبح کان، رکي رکي، سنهي ڦڙ ڦڙ وسي رهي هئي سو پاڻ سان ڇٽيون کڻڻ مناسب سمجهيوسين. اڪبر چيو مٿي پنجين ماڙ تان ڪمري مان وڃي پنھنجي ڇٽي کڻڻ بدران هتان رسيپشنسٽ کان ئي اڌاري وٺون ٿا جو هوٽل طرفان ڇٽين جو هتي ڍير لڳو پيو آهي. صبح جو ڪجهه چيني همراهه هتان ڇٽيون کنيو پئي ويا.
رسيپشنسٽ وئي سا واقعي ڪنڊ ۾ ڍير ڇٽين مان ٻه ڳولي کڻي آئي. ٻئي نيون هيون پر هڪ جي ڪاري ڪپڙي مٿان چوڌاري وڏن اڇن جپاني اکرن ۾ ڪجهه لکيل هو _ جيڪو ڪانجيءَ ۾ هو. ٻيو ته نه پر ’ٽوڪيو ريو‘ جو نالو _ بلڪ مورت نما جپاني زبان جو لفظ پڙهي (بلڪ ڏسي) يڪدم اڪبر کي ان ڏي ڌيان ڇڪائي اڙدوءَ ۾ چيم يار هن تي پڪ ڪجهه ايئن لکيو پيو اٿئي ته ”هيءَ ڇٽي ٽوڪيو ريو جي آهي.“ يا ”ڪٿي وسرڻ جي صورت ۾ اها ڇٽي واپس ٽوڪيو ريو پوسٽ ڪئي وڃي.“ (ٽپال جو خرچ مالڪ ڀريندا) ٻين لفطن ۾ سڄي ٽوڪيو ۾ ڍنڍورو ته هيءُ چريو، ’ٽوڪيو ريو‘ کان رسو ڇنائي پيو هلي _ اشتھار بازيءَ جو سٺو نمونو ٿيو. ماٺ ڪري اها ته موٽاءِ، مينھن پيو ته هيءَ هڪ ئي گهڻي آهي.
رسيپشنسٽ ڇوڪريءَ اسان جي لھجي ۽ چھري جي تاثرات مان سمجهي وئي ته اسان کي ڪھڙي ڳالهه ڏکي پئي لڳي. سو ڇٽي واپس وٺي پاڻ ئي چيائين: ”ان ئي ڪري ته ڳوليم پئي ته ٻئي بنا نالي واريون لڀي پون ته اهي ڏيان: پر هن وقت بنا نالي واري هڪ ئي بچي آهي. ٻيون سڀ ٻيا کڻي ويا آهن.“
”مڙيئي خير آهي،“ مون ڀڳل سڳل جپاني ۽ انگريزيءَ ۾ چيو، ”صبح جي وقت شپ يارڊ ۾ کڻي وڃڻ ته ٺيڪ آهي، پر ايما گنزا مادي اڪيماشوڪا“ (هينئر گنزا پيا وڃون.)
جلدي جلدي اسان ٻئي، ڇٽيءَ سميت ٻاهر بس اسٽاپ تي اچي پھتاسين. شام جو بس ۾ ڪافي گيپ ٿي ٿئي. ان بس ۾ ته پوءِ به ڪڏهن ويھڻ نصيب نه ٿيو پر ان ڏينھن مڙيئي بيھڻ لاءِ چار اسان جي ٽنگن پنجين ڇٽيءَ جي ٽنگ جيتري جاءِ ملي وئي. ڏهن منٽن اندر هروميءَ جو علائقو ۽ سُميدا ندي ٽپي اچي گنزا ۾ ’ڪبوڪي زا‘ ٿيٽر وٽ لٿاسين. ان وقت ساڍا ست کن ٿيا هئا. دڪان ڪڏهوڪو بند ٿي ويا هئا. واڪو Wako اسٽور جي سامهون ڪنڊ واري مئڪڊونالڊ وارن جي اڃا هڪ دري کلي پئي هئي. يڪدم ست سؤ کن يين جو اسٽرابيري ملڪ شيڪ جو گلاس ۽ بِگ مئڪ هئمبرگر وٺي، متسوڪشي ڊپارٽمينٽل اسٽور جي در وٽ رکيل لوهي شينھن کي ٽيڪ ڏئي کائڻ لڳاسين.
چوڌاري سڀ دڪان بند ٿي ويا هئا. مِڪي موتو پرل، سئن ائي San-Ai ’متسوزاڪايا‘ دڪان جون نيان بتيون ٻري رهيون هيون. رستن تي جتي ڏينھن جو ماڻهن جي پيھه پيھان هوندي آهي، انهن تي هينئر ماڻهو به ڇڊا ڇڊا نظر اچي رهيا هئا. انهن مان ڪيترا گنزا اسٽيسن جي مختلف دروازن کان زمين هيٺ هلندڙ گاڏين ڏي وڃي رهيا هئا. ’مارو نوچي‘ لائين، هيبايا لائين ۽ گنزا لائن سڀ اتان ٿيون وڃن.
اڪبر خبردار ڪيو ته واپسيءَ تائين پنھنجي هوٽل جا ڀر وارا دڪان به بند ٿي ويندا، جتان روز شام جو بصر، ٽماٽا، ساوا مرچ، مکڻ، بيضا، کير ۽ ڪڏهن ڪڏهن گوشت يا مڇي وٺي پاڻهي رڌ پچاءُ ڪري کائيندا آهيون، سو هاڻ شرافت ان ۾ آهي ته اڃا به ڪجهه کائڻو هجي ته هتي ئي کائجي يا پريان ’ڪومتسو‘ اسٽور ڀرسان فرينچ ڊبل روٽي واري جي دڪان ڊائونق Donq تان ڪجهه وٺي کائجي.
گنزا جي مين روڊ ۽ پاسن وارن وڏن رستن تي ماٺ ٿيندي وئي پر پريان ساڄي کاٻي مڙندڙ گهٽين ڏي هل چل، روشنيون ۽ زندگي نظر اچي رهي هئي. سڌو سوني Sony بلڊنگ ۽ ’يورڪچو‘ اسٽيشن ڏي وڃي ساڄي پاسي گهٽين ڏي هيڏانھن هوڏانھن ٿيٽر، سئنيما گهر، ڊسڪو ڪلبن ۽ رک رکاءُ سان هلندڙ چڪلن وارين گهٽين ۾ ڦرڻ لڳاسين.
پھرين فرصت ۾ ئي هڪ واندو ڀڙوو اسان جي اڳيان پويان اچ وڃ ڪرڻ لڳو. جپان ايڏي ترقي ڪئي آهي، جپان اڄ به ايڏو مھذب ۽ سٺن لڇڻن وارو ملڪ آهي، جو ان ۾ ڪو اهڙو لچو لفنگو، چور بدمعاش ماڻهو ڏسجي ٿو ته افسوس ٿئي ٿو. اهو سوچي ته ڪو ڀڙوو يا ڪا رنڊي جپاني به ٿي سگهي ٿي، عجب لڳي ٿو. ان ۾ جپان مار کايو وڃي. جيتوڻيڪ هو ان کي پنھنجي نموني Justify ڪن ٿا ته هو اهو ڪو خراب ڪم نٿا ڪن، پنھنجن ۽ ٻاهران آيلن کي وندرائڻ لاءِ، ٻاهرين مان غير ملڪي ناڻو ڪمائڻ لاءِ ۽ پنھنجن غريب ماڻهن لاءِ پورهيو مھيا ڪرڻ لاءِ سڄو سانگ سجايو سمجهن ٿا ۽ ان کي Legalize ڪيو ويو آهي.
قدم قدم تي امير جپاني ماڻهو هلڪي بلو تکي بلو يا ڪاري رنگ جي سوٽ ۾، بريف ڪيس هٿ ۾، هڪ يا ٻه همراهه ڌارين ملڪن جا _ واپاري، نمائندا يا آفيسر _ ساڻن نظر اچن ٿا. اهي ڌاريان همراهه جپان ۾ بزنيس لاءِ اچن ٿا ۽ سڄي ڏينھن جي ڳالهين ٻولهين، معاهدن، فيصلن ۽ ڪاروباري ڪم ڪارين پوري ٿيڻ تي رات جو ان جپاني فرم، ڪارخاني، فئڪٽري يا آفيس طرفان ان جا جپاني نمائندا _ کين وندرائڻ لاءِ، حيثيت آهر هتي جي ڪلبن ۾ وٺي اچن ٿا. جن ڪلبن مان ڪيترن ۾ ته ٻيو عام ماڻهو وڃي نٿو سگهي. ڪيترا اهڙا به ڪلب، بار ۽ جپاني نموني جون هوٽلون آهن، جيڪي ٽن ٽن، چئن چئن ڪارخانن جي مالي امداد سان هلن ۽ فقط انهن جي مھمانن جي خدمت سر انجام ڏين.
بھرحال اسان کي هڪ همراهه (غلط فھميءَ جو شڪار ٿي ته شايد اسان ڪي وڏا رئيس يا امير آهيون ۽ ڪنھن امير ملڪ کان اچي نڪتا آهيون)، ڦري آيو ۽ ٻڌائڻ لڳو ته جھڙا موچارا آهيو اهڙي ئي موچاري حيثيت واري هوٽل تي وٺي هلڻ لاءِ هو رهنمائي ڪندو. کيس ڪھڙي خبر ته اسان جي حيثيت ڳوٺ جي اسٽان واري هوٽل ئي مس آهي، جنھن تي اسان لاءِ وڏو عيش رپئي واري ڌوڌ پتي چانھه جو ڪوپ آهي.
آئون ان جپاني همراهه کي ٻڌائڻ وارو هوس ته هو اسان پٺيان اجائي شام نه وڃائي، پر هڪ ته اڪبر به جهليو ته ڀلي ٿورو اڃا هلندو رهي ۽ ٻيو ته جپاني همراهه پاڻ به وٺ نٿي ڏنو. ”مون سان گڏ ان ڪلب تائين هلو ته سھي پوءِ اندر ڀلي نه وڃجو.“ خوشيءِ وچان ڳالهه ڳالهه تي ڪوڙا ٽھڪ ڏئي هيڊن ڏندن جي ٻٽيھي ٻاهرڪڍندو پئي هليو. سوچيم ته هن الائي اسان کي ڇا سمجهيو آهي. ڪاش هوند هوٽل جي نالي واري ڇٽي کڻي اچون ها ته ڏسي سمجهي وڃي ها ته ڪھري غريب خاني سان واسطو اٿئون ۽ پگهاردار مزدور آهيون، پر هن ڪو اسان کي عرب سمجهيو هو جو ماڳھين پڇڻ لڳو ته ڪھڙي عرب ملڪ جا آهيو _ يعني عرب ته پڪ آهيون باقي رڳو ملڪ ٻڌايون. خبرناهي اسان جي ڪھڙن افعالن مان هن اهو اندازو (غلط اندازو) لڳايو ته اسان عرب آهيون.
اڪبر کي اک ڀڃي کيس چيم ته ڪويت کان آيا آهيون. جپاني دلال ٽڙي پيو. هڪ دفعو وري خوش ٿي رستي تي هٿ ملائڻ لڳو. يعني هن سٺا مرغا ڦاسايا آهن. وري پڇڻ لڳو: ”تعليم ڇا اٿانوَ؟“
اڪبر _ ۽ آئون پڻ، جواب لاءِ سوچڻ لڳاسين ته ڇا ٻڌايون. شايد اڪبر به اهو ئي سوچي رهيو هوندو ته ڪھڙي تعليم ٻڌايون. مئرين انجنيئرنگ يا اليڪٽريڪل انجنيئرنگ ته اهڙي تعليم ناهي جنھن لاءِ اهڙو عرب ماڻهو جاکوڙ ڪري جنھن وٽ پئسو اڻ ميو هجي.
ايتري ۾ هن همراهه پاڻ ئي چيو : ”مڙئي خير آهي. تعليم جو مون ايئن ئي پڇيو.“
هن شايد اهو سمجهيو ته اسان کيس ترت جواب جو نه ڏنو آهي سو اسان ڪجهه به پڙهيل نه آهيون ۽ ويتر ان سوال ڪري اسان ککا وکا ٿي رهيا آهيون ته تعليم جو ڇا ٻڌايون.
”نه نه. اسان آهيون ته تعليم يافتھ.“ اڪبر چيس.
”ڪھڙي تعليم؟“ هن کلي ٽوڪ واري نموني ۾ پڇيو. اسان کي جواب ۾ اڃا دير ڪندو ڏسي پاڻ ئي جواب ڏنائين:
”موويز ... موويز.“ يعني فلمون ڏسڻ ئي اسان لاءِ وڏي تعليم آهي.
اڪبر چيو : ”ڪيڏو لاهه آهي. عربن کي ڪيترو Under estimate ٿو ڪري. کيس ڪھڙي خبر ته اڄڪلهه عرب تعليم پٺيان اهڙو اچي پيا آهن جو جنھن جبي واري تي هٿ رک ته هو آڪسفورڊ، ڪئمبرج يا ڪنھن آمريڪن يونيورسٽي جو گرئجوئيٽ آهي.“
اسان کي اتي ئي ڦيرائي آخر هڪ ڪلب نما هوٽل جي در وٽ آڻي بيھاريائين، جيڪا واقعي نوابن راجائن جي لائق ٿي لڳي. اڪبر کي چيم ته هاڻ ڏي منھن.
اندر گهڙڻ جي فقط داخلا في ٻه هزار يين هئي. چار پنج پوڙهيون پڪيون گيٽ اندر _ ڊِم روشنيءَ ۾ بيٺيون هيون. ٻيون پري کان ٽيبلن تي ڦاسايل مھمانن سان گڏ پي رهيون هيون. اندر اچڻ جي ٽڪيٽ کان علاوه پنھنجي ۽ ميزبان پوڙهيءَ جي ڊرنڪ جي پھرين گلاس جا پئسا به اڳواٽ ڏيڻا هئا. باقي پئسا وڌيڪ پيئڻ جا ان بعد.
اڪبر کي چيم ته رستي جي هن پاسي، پريان جيڪا دڪي نظر پئي اچي، اتي آئون ٿو وڃي ويھان ۽ تنھنجو انتظار ڪريان. اڪبر چيو ورندو ته ڪجهه به نه پر دل چوي ٿي ته هڪ دفعو جيڪر اندر وڃي ساڻن گڏ ويھي رهاڻ ڪجي، جيئن ماڻهو قسم کڻڻ جھڙو ته ٿئي، پوءِ چاهي ڪيترو به خرچ اچي.
مون کلندي چيومانس: ”واهه واهه، ڳالهه واهه جي ڪئي اٿئي. تنهنجي ان ڊائلاگ تي اڄ دينگاڻي بوزدار جو وڏيرو سائينداد چاچڙ ياد اچي ويو. ڀلا پوءِ هاڻ...؟“
”ٺھيو، في الحال اڄ هڻون ٿا شيطان کي موچڙو.” اڪبر ترت فيصلو ڪيو.
اسان جي رهمنائي ڪري ان ڪلب جي در تائين پھچائڻ واري همراهه، ڪلب جي درٻان کي اسان لاءِ اشارو ڪري هليو ويو _ يعني اهي مرغا مون آندا آهن. انهن جي خرچ جي ڪميشن سندس حساب ۾. هاڻ هو ٻي شڪار جي تاڙ تي هليو ويو. جيئن ئي اهو روانو ٿيو ته پٺيان اڪبر، اندر هوٽل ۾ وڃڻ بدران پاسي کان لنگهي، ساڄي گهٽيءَ مان مڙي اچي مين روڊ تي نڪتو. آئون به ساڻس گڏ. اها گهڙي ڪجهه به نه ڳالهايوسين. ڪا به راءِ، ڪو به ريمارڪ، ڪا به Comment نه ڪئيسين. ٿوري دير به امير عربن جو پارٽ ادا ڪري نه سگهياسين ته يڪدم اصليت جي دنيا ۾ اچي پياسين. ’هئنڪو‘ ڊپارٽمينٽ وٽ، بتين جي روشنيءَ ۾، هيٺ جهڪي بوٽ جي کليل ڪھي ٻڌڻ لڳس. سڄي ڏينھن جي ٿڪ، بيھڪ ۽ هل هل کان پوءِ، ويھڻ ۾ مزو اچي رهيو هو. دل ئي نٿي چيو ته هاڻ اٿي بيھجي. بھرحال اٿي کڙو ٿيس.
اڪبر چيو: ”حالت خراب ٿي وئي آهي. گهر تائين پنڌ ته هلي نه سگهبو. ساڳي وقت ٽيڪسيءَ ۾ به هلي نه سگهبو _ ڀاڙي گهڻي ڪري! پبلڪ بس (Bus) زنده آباد. ٻنهي جي ٽڪيٽ ٻه سؤ ويھه يين _ ٻارهن رپيا_ سو افورڊ ڪري سگهون ٿا.“
”چڱو چڱو، گهڻو ٿيو. هاڻ آهستي ڳالهاءِ ۽ جلدي بس اسٽاپ ڏي هل متان وري اهو ساڳيو ڪمپليٽ سوٽ پھريل جپاني ڀڙوو، علاؤالدين جي جن وانگي سامهون اچي ڪڙڪي ۽ وائڙو ٿي وڃي ته هي ڪھڙا ڪويت جا شاهوڪار عرب آهن جي بس جي ڀاڙي _ يعني سؤ کن يين تي به سوچي رهيا آهن.“