جھاز ۽ جھازين بابت ڪجهه معلومات
ڊيڪ (Deck)
جھاز جو مٿيون حصو. جھاز جي ڏاڪڻ چڙهي هن حصي تي پُھچجي ٿو. هي جھاز جي اڳئين ڪنڊ کان آخري ڪنڊ تائين هڪڙو ئي حصو (پَٽُ) آهي. جھاز کي واٽر ٽائيٽ رکڻ لاءِ لوهي پليٽن جي هيٺين حصي کي باٽم، ساڄي ۽ کاٻي پاسي جي پليٽن کي Shell پليٽنگ ۽ مٿين هن حصي کي ڊيڪ سڏجي ٿو. ڊيڪ جي مٿان ٻه چار ماڙ جون ڇتيون ٿين، جن تي آفيسرن جا ڪمرا ۽ بِرج (جھاز جو ڪنٽرول روم) ٿئي. ڊيڪ جي مٿان وارا ڪمرا وڌيڪ هوادار ۽ سھڻا ٿين، جن جون دريون کولي ٻاهر جو نظارو به ڪري سگهجي ٿو. مسافرن جا فرسٽ ڪلاس ۽ ڊيلڪس ڪلاس ڪمرا (Cabins) به مٿي ٿين. ڪجهه ملڪن جي ’مسافر جھازن‘ تي گهٽ ڀاڙي وارا مسافر کڻڻ لاءِ ڊيڪ جي هيٺ سامان جي گدام ۾ هنڌ بسترا لڳايا ويندا آهن. ان ۾ رهندڙ مسافرن کي ڊيڪ ڪلاس پئسينجر سڏجي ٿو. اسان جي حاجين جي پراڻن جھازن: سفينھ حجاج، سفينھ عرب، شمس وغيره تي پڻ ڊيڪ ڪلاس هو. جنھن کي اسان جي سنڌ جا حاجي سڳورا ’ديڳ‘ سڏيندا هئا. اونهاري جي باهه جھڙن ڏينھن ۾، کوري جھڙي بحر احمر (ڳاڙهي سمنڊ) مان لنگهڻ وقت ڊيڪ ڪلاس جا مسافر پاڻ کي واقعي ديڳ ۾ ئي محسوس ڪندا هئا.
وائيج (Voyage)
عام طرح سامونڊي سفر کي وائيج چئجي ٿو. جھازي دنيا ۾ ملڪي بندرگاهه کان نڪري جھاز مختلف ملڪن مان ٿي واپس پنھنجي ملڪ ۾ پھچڻ سان هن جو هڪ سفر يعني Voyage ٿئي ٿو. مثال طور: ڪراچيءَ کان نيويارڪ تائين جھاز کي وڃڻو ۽ موٽڻو آهي. ويندي ۽ ايندي ٿي سگهي ٿو ساڳين بندرگاهن ۾ وڃڻو پوي يا مختلف بندرگاهن ۾. ويندڙ سفر کي Outward جرني سڏجي ٿو ۽ ملڪي بندرگاهه ڏي موٽڻ واري سفر کي Homeward جرني سڏجي ٿو. جھاز جي سفر شروع ٿيڻ تي سڀني آفيسرن ۽ خلاصين کي سفر جي معاهدي Contract تي صحيح ڪرڻي پوندي آهي، جنھن کي ‘Sign on’ ڪرڻ سڏجي ٿو. ان معاهدي ۾ پگهار، ڊيوٽين ۽ سھوليتن جو تفصيل هوندو آهي، جنھن موجب جھازيءَ کي سڄو سفر پورو ڪرڻو آهي ۽ سفر پوري ڪرڻ تي وري ان رجسٽر تي صحيح ڪرڻي پوندي آهي، جنھن کي ‘Sign Off’ سڏجي ٿو. ان بعد ساڳيو آفيسر يا خلاصي ٻيو سفر ڪرڻ چاهي ٿو ته هن کي اُن وقت Sign Off ڪري وري Sign On ڪرڻو پوندو آهي.
ڪئبن بواءِ
ڪمرو صاف رکڻ وارو ڇوڪرو. هن جو ڪم ڪئبن (ڪمرو) صاف ڪرڻ، هنڌ جون چادرون بدلائڻ ۽ ماني وغيره کارائڻ آهي.
ڊيڪ ڪسب
جھاز جي اسٽور ڪيپر کي ڊيڪ ڪسب سڏجي ٿو. جھاز جون لوهي پليٽون صاف ڪرڻ لاءِ کرپيون ۽ اسڪريپر، رنگ، روغن، گريز، رسيون وغيره هن جي حوالي هونديون آهن، جيڪي هو جھاز جي منھن وٽ ٺھيل اسٽور ۾ رکندو آهي.
پئنٽري
چانھه، ڪافي ۽ سئنڊوچ ٺاهڻ لاءِ ننڍڙو رڌڻو.
ٽوپس
جھاز جا ٽوائليٽ صاف ڪندڙ ڀنگيءَ کي ٽوپس سڏجي ٿو.
چِپي
جھاز تي هڪ عدد واڍو به ٿئي ٿو. جنھن کي جھازي زبان ۾ چپي سڏجي ٿو. هو ڪاٺ جي ڪمن کان علاوه جھاز جي پاڻيءَ وارين نادين Fresh Water Tanks جي روزانو Sounding (ماپ) وٺي ٿو.
سَرنگ
جھاز جي ڊيڪ يا انجن روم ۾ ڪم ڪندڙ خلاصين جي انچارج (ڪمدار) کي ’سرنگ‘ چئجي ٿو. ڪن جھازن تي ’ڊيڪ سرنگ’ الڳ ٿئي ته ’انجن سرنگ‘ الڳ.
شپ چانڊلر
جھازن تي سيڌو سامان، انجڻ جا پارٽ ۽ ٻيو سامان آڻي ڏيڻ واري کي شپ چانڊلر سڏجي ٿو. هر بندرگاهه ۾ جھازران ڪمپنيءَ طرفان گهٽ ۾ گهٽ ٽي شپ چانڊلر مقرر ڪيل هوندا آهن. بندرگاهه ۾ جھاز جي پَھچڻ سان هو جھاز جي ڪئپٽن ۽ چيف انجنيئر وٽ هنن جي ضرورت مطابق سامان آڻڻ جو پڇندا آهن. هنن وٽ اهو سامان گهرائڻ جو ڪمپنيءَ طرفان اجازت نامو پڻ ضروري آهي. جنھن جي آڌار تي شپ چانڊلر جھاز جي ڪمپنيءَ کان سامان جي قيمت وصول ڪندو آهي.
رَڊر (Rudder)
جھاز جي پويان لڳل سُکان کي رَڊر سڏجي ٿو. جھاز کي ساڄي يا کاٻي موڙڻ لاءِ سکان کي موڙڻو پوندو آهي. ننڍين ٻيڙين جو سکان اسٽيرنگ ويل سان رسين ذريعي ٻڌل هوندو آهي. وڏن جھازن جو سکان (رڊر) تمام Complicated ٿئي ۽ هئڊرالڪ، اليڪٽرڪ يا نيوميٽڪ ذريعي Steering Wheel سان لاڳو ٿئي. ڪن جھازن تي اهي سڀ سسٽم گڏ ٿين ۽ اليڪٽرانڪ ۽ ڪميپوٽر سسٽم به ٿئي، جنھن ذريعي جھاز کي Auto تي رکي سگهجي ٿو. يعني بندرگاهه کان نڪرڻ بعد جيڏانھن جھاز کي وٺي هلڻو آهي، Data ان ۾ وجهي ڇڏجي ۽ ماڻهوءَ جي مدد بنا اسٽيرنگ ويل سکان کي ڪنٽرول ۾ ڪري ٿو. جيئن هوائي جھاز جو پائليٽ جھاز کي Auto تي رکي پوءِ جهاز جو چڪر هڻندو آهي.
رَڊار (Radar)
ٽي وي نما گول اسڪرين وارو اوزار ٿئي، جنھن تي لِيڪن ۽ دُٻن جي صورت ۾ سامهون ايندڙ جھاز، ٻيٽ، زمين ۽ سمنڊ هيٺ ٽڪريون ۽ تباهه ٿيل جھاز، نظر اچن ٿا. اتراهن ملڪن ۾ هر وقت مينھن، برفباري ۽ اونداهه ڪري سامهون فرلانگ تائين به نظر نه پوندي آهي. پر رڊار جي شيشي تي چاليھه ميل تائين بيٺل ۽ چرندڙ شيون ڏسي سگهجن ٿيون. سامهون ايندڙ جھازن جي رفتار ۽ رُخ جي به خبر پئجي سگهي ٿي. جنھن مان حساب ڪري اهو معلوم ڪري وٺبو آهي ته آيا سامهون ايندڙ جھازَ پاسي کان لنگهي ويندا يا اسان کي پاسو ڪرڻو پوندو ۽ اگر پاسو ڪرڻو پوندو ته ڪڏهن ۽ ڪھڙي هنڌ تي ، جيئن حادثو نه ٿئي.
پورٽ هول
جھاز جي ڪمري (ڪئبن) جي گول دريءَ کي Port Hole سڏجي ٿو. هي دريون هميشھ واٽر ٽائيٽ ۽ ايئر ٽائيٽ هئڻ کپن، جيئن خراب موسم ۾ يا اتر قطب جي ويجهو وارن ملڪن ۾ سمنڊ جو پاڻي يا ٿڌي هوا اندر نه اچي.
گئنگ وي
جھاز جي اها ڏاڪڻ جنھن ذريعي ڪناري تان چڙهي جھاز تي پھچجي ٿو، تنھن کي Gang- Way سڏجي ٿو. لنگر کڻڻ مھل هيءَ ڏاڪڻ ڪرين ذريعي مٿي جھاز تي کنئي ويندي آهي ۽ پاسيري ڪري رکبي آهي. هن ڏاڪڻ جي هيٺان ڦيٿا ٿين، جنھن ذريعي سمنڊ جي چاڙهه ۽ لاٿ وقت اها پاڻهي صحيح ٿي بيھي.
ائلي وي
جھاز جي گهٽين کي ائلي وي سڏجي ٿو.
بٽلر
بورچين مٿان وڏي بورچي کي بٽلر سڏجي ٿو. روز جو کاڌو تيار ڪرائڻ ۽ ڊائننگ ٽيبل تائين پھچائڻ بٽلر جو ڪم آهي.
پَرسَر
سئلون ڊپارٽمينٽ جي انچارج کي پرسر سڏجي ٿو. جھاز جا بورچي، بئرا، صفائي وارا Purser جي هٿ هيٺ ڪم ڪن. ڪجهه جھازن جا پرسر ريڊيو آفيسر کي پگهارون ڏيڻ ۽ ٻي ڏيتي ليتي جي ڪمن ۾ پڻ مدد ڪن، جن هن لاءِ هنن کي جھازن جي مالڪن طرفان ڪجهه وڌيڪ پگهار ملي.
سُکاني
انگريزيءَ ۾ Quarter_ Master سڏجي ٿو. سُکاني اهو خلاصي آهي، جيڪو ڪئپٽن يا ٻئي ڊيوٽي تي موجود نيويگيٽر سان گڏ چار ڪلاڪ ڏينھن جو ۽ چار ڪلاڪ رات جو ڊيوٽي ڪري. کلئي سمنڊ ۾ هن جو ڪم سامهون ايندڙ جھازن تي نظر رکڻ ۽ ان بابت ڊيوٽي آفيسر کي ٻڌائڻ آهي. جيئن هو اڳ واٽ پنھنجي جهاز لاءِ ڪو سلامتيءَ وارو رستو اختيار ڪري سگهي. بندرگاهه ۾ گهڙڻ يا نڪرڻ وقت سکانيءَ جي ڊيوٽي Steering- Wheel وٽ هوندي آهي ۽ ڊيوٽي آفيسر (ڪئپٽن، چيف آفيسر) يا پائليٽ جي حڪم موجب جھاز کي اوتريون ڊگريون ساڄي يا کاٻي موڙڻو هوندو آهي.
پائليٽ
هوائي جھاز هلائيندڙ ڪئپٽن کي ته پائليٽ چئبو آهي پر پاڻيءَ جي جھاز هلائيندڙ ان ڪئپٽن کي به چئبو آهي، جيڪو بندرگاهه جو واقف (سونھون) هجي. ڪنھن به ملڪ جي بندرگاهه ۾ گهڙڻ کان اڳ جھاز کي ان بندرگاهه کان ڏهه پنڌرهن ميل ٻاهر کلئي سمنڊ ۾ بيھاريو ويندو آهي. بندرگاهه ۾ اندر وٺي هلڻ لاءِ بندرگاهه طرفان مقرر ڪئپٽن لانچ ۾ چڙهي ايندو آهي ۽ پوءِ جھاز کي اندر وٺي هلندو آهي. ان ڪئپٽن کي بندرگاهه جو پائليٽ ٿو سڏجي. هن کي بندرگاهه جي چپي چپي جي خبر هوندي آهي. ڪراچيءَ جي بندرگاهه کي به اهڙا اٺ ڏهه پائليٽ آهن، جيڪي پنھنجي ۽ ڌارين ملڪن جي جھازن کي اندر وٺي ايندا آهن يا رواني ٿيڻ وقت بندرگاهه کان ٻاهر کلئي سمنڊ تائين اماڻي ايندا آهن. بندرگاهه ۾ جھاز هلائڻ تمام ڏکيو ڪم آهي. جيڪو هر بندرگاهه جا مڪاني پائليٽ سرانجام ڏين. ان ڪم جي في بندرگاهه وارا جھازران ڪمپنيءَ کان وٺن جنھن کي Pilotage- Fee سڏجي ٿو.
ڪي ڪي بندرگاهه _ خاص ڪري يورپ جا ۽ جپان ۽ ڪوريا جا به ايترو ويجهو ويجهو ٿين، جو اهو ئي هڪڙو پائليٽ هڪ بندرگاهه مان جھاز کي ڪڍي ٻئي بندرگاهه اندر پھچائي ويندو آهي. جيئن ٽوڪيو بندرگاهه مان ٻاهر ڪڍڻ وارو پائليٽ اڳيان هلي، يوڪوهاما بندرگاهه ۾ به پاڻ اندر بيهاري ويندو آهي. اتر يورپ جي ملڪن وارو سمنڊ North- Sea، خاص ڪري سياري ۾، اهڙو ته خراب ۽ اونداهو هوندو آهي جو جھازران ڪمپنين جا مالڪ جيترا ڏينھن جھاز اتر انگلينڊ، پولينڊ، ڊئنمارڪ، جرمني جھڙن ملڪن ۾ هوندو آهي ته يڪو هڪ پائليٽ رکندا آهن، جيڪو ”نارٿ_ سي“ پائليٽ سڏجي ٿو. جھازن جي ڪئپٽنن کي جھازن جي مالڪن طرفان Instructions هوندا آهن ته سياري ۾ نارٿ_ سي سمنڊ ۾ جيڪڏهن جھاز هلائي سگهو ته توهان جي مرضي، پر جي ٿورو به شڪ يا ڊپ ڊاءُ محسوس ڪريو ته مھرباني ڪري ”نارٿ سي پائليٽ“ Hire ڪريو. نارٿ سي پائليٽ جي في جيتوڻيڪ لکن ۾ ٿئي ٿي پر جھاز جي سلامتيءَ ڪارڻ مالڪ اهو ڦاهو ڦڪيندا آهن. يورپ ڏي هلندڙ جھازن ۾ ان قسم جي پائليٽن جي رهائش لاءِ هڪ وڌيڪ ڪئبن پڻ هوندي آهي، جنھن کي ’پائليٽ_ ڪئبن‘ سڏجي ٿو.
خلاصي
جھاز هلائيندڙ مٿيون عملو آفيسر سڏجي ٿو ۽ هيٺيون اسٽاف خلاصي (Crew) سڏجي ٿو. خلاصين ۾ ڪي انجن روم جا خلاصي سڏبا آهن ته ٻيا ڊيڪ ۽ گئلي (بورچيخاني) جا. ڊيڪ وارن خلاصين جو ڪم جھاز جي لوهي پليٽن کي سمنڊ جي پاڻيءَ ڪري زنگ لڳڻ کان بچائڻ لاءِ صاف رکڻ آهي. ٻيا ڪم رنگ لڳائڻ، رسا ڇڪڻ ۽ سکانيءَ جي ڊيوٽي ڪرڻ آهي. انجن روم جا خلاصي تيل وارا ۽ آڳ وارا سڏبا آهن. گئلي جي ڊيوٽي ۾ اسٽيوورڊ (بئرا)، بورچي، ڀنڊاري (ڀاڄي ڇلڻ وارا) ۽ ٽوپس (ڀنگي) اچي وڃن ٿا.
ٿرڊ انجنيئر فورٿ انجنيئر،
سيڪنڊ آفيسر، چيف آفيسر، وغيره وغيره
جھاز هلائيندڙ عملي جا ٻه اهم حصا آهن. هڪ نيويگيٽر (جن کي ڊيڪ آفيسر به سڏجي ٿو) ۽ ٻيو انجنيئر . ڊيڪ آفيسر (Navigators) جو ڪم سمنڊ تي رستو ڳولڻ ۽ جھاز کي ان رُخ ۾ وٺي هلڻ آهي. مندن موسمن، سمنڊ ۽ هوائن جي ڄاڻ رکڻ ۽ ان جي نقصانن کان جھاز کي بچائڻ، بندرگاهه ۾ ڪارگو (سامان) رکڻ ۽ لاهڻ آهي. انجنيرن جو ڪم جھاز جي انجڻين کي هلائڻ ۽ انهن جي نگھباني ڪرڻ آهي. جھاز هڪ شھر مثل آهي، جنھن ۾ نه فقط جھاز هلائڻ جي انجڻ آهي پر اليڪٽرسٽي پيدا ڪرڻ، پاڻيءَ ۽ تيل جا ڪيترائي پمپ هلائڻ، بئالر، جنريٽر ۽ ٻيون مشينون پڻ آهن. ڊيڪ آفيسرن جو سڀ ۾ وڏو باس جھاز جو ڪئپٽن آهي. ڊيڪ ڪئڊٽ سڀ ۾ جونيئر ڊيڪ آفيسر آهي، ان بعد فورٿ آفيسر، ٿرڊ آفيسر، سيڪنڊ آفيسر ۽ پوءِ چيف آفيسر آهي. اهڙي طرح انجنيئرن ۾ سڀ کان ننڍو انجنيئر _ ڪئڊٽ يا جونيئر انجنيئر سڏجي ٿو. ان بعد ففٿ انجنيئر، فورٿ انجنيئر، ٿرڊ انجنيئر، سيڪنڊ انجنيئر ۽ آخر ۾ سڀ کان مٿاهون چيف انجنيئر آهي. دنيا جي هر ملڪ جي هر جھاز تي انجنيئرن ۽ ڊيڪ آفيسرن جون ڊيوٽيون مقرر ٿيل آهن. مثال طور: ٿرڊ انجنيئر جي ڊيوٽي رات جو ۽ ڏينھن جو ٻارهين کان چئين تائين جھاز هلائڻ آهي ۽ بندرگاهه ۾ سندس اهم ڪم جنريٽرن جي سار سنڀال آهي. ٿرڊ انجنيئر سان گڏ نيويگيشن واري ڊيُوٽي، ڊيڪ آفيسرن مان سيڪنڊ آفيسر ڪندو آهي. هڪ ئي وقت جاڳي ڊيوٽي ڪرڻ ڪري هر جھاز تي ٿرڊ انجنيئر ۽ سيڪنڊ آفيسر جي سٺي دوستي رهي ٿي. اهڙي طرح ٻين انجنيئرن ۽ ڊيڪ آفيسرن جي ڊيوٽي مقرر آهي.
ريڊيو آفيسر
انجنيئرن ۽ ڊيڪ آفيسرن کان علاوه هر جھاز تي هڪ ريڊيو آفيسر پڻ هوندو آهي، جنهن جو ڪم ريڊيو ذريعي ٻين جھازن ۽ بندرگاهن ڏي نياپا موڪلڻ ۽ وٺڻ آهي. جھاز تي ڪم ڪندڙ آفيسرن ۽ خلاصين جي پگهار جو حساب ڪتاب ۽ مختلف ملڪن ۾ وڃڻ لاءِ Visa ۽ ٻيون ڪاغذي ڪارروايون پوريون ڪرڻ پڻ ريڊيو آفيسر جو ڪم آهي.
اليڪٽريڪل انجنيئر ۽ فرج انجنيئر
مٿين انجنيئرن (جيڪي مئرين انجنيئر آهن) کان علاوه جھاز تي ٻه کن اليڪٽريڪل انجنيئر ۽ هڪ فرج انجنيئر پڻ ٿئي. جن جو خاص ڪري اليڪٽرسٽي ۽ ريفريجريشن جو ڪم هوندو آهي. اهي انجنيئر سيڪنڊ انجنيئر ۽ چيف انجنيئر جي هٿ ۾ ڪم ڪن ٿا.
نيويگيشن
سمنڊ تي رستو ڳولڻ جي هنر کي Navigation سڏجي ٿو. سمنڊ تي خشڪي جي رستن وانگر رستا نه آهن. سمنڊ تي رستو ڳولڻ ۽ لڳندڙ هوائن ۽ لھرن کان فائدو وٺي يا بچاءُ ڪري جھاز هلائڻ نيويگيٽرن (ڊيڪ آفيسرن) جو ڪم آهي. نه فقط جھاز هلائڻ پر ڏينھن ۾ ٽي چار دفعا کين چنڊ ۽ تارن جي مدد سان جانچڻو پوندو آهي ته جھاز واقعي صحيح رستي ۽ رُخ ۾ هلي پيو يا نه. البت هاڻ ڪجهه اهڙا اوزار نڪتا آهن، جن ذريعي وقت بوقت اها خبر پوندي رهي ٿي ته جھاز ڌرتيءَ جي گولي تي ڪھڙي هنڌ آهي. ان اوزار کي Sattelite Navigator سڏجي ٿو.
جھازي
هر اهو ماڻهو جيڪو جھاز تي ڪم ڪري ٿو، ان کي جھازي يعني Sailor سڏجي ٿو. هونءَ Sailor ۽ Seaman نيوي جي جنگي جھازن تي هيٺئين عملي جون Ranks پڻ آهن. هر جهازي Seafarer به سڏجي ٿو.
سڪيورٽي انجنيئر
بندرگاهه ۾ موڪل ڪرڻ وقت هڪ انجنيئر ضرور جھاز تي ڇڏبو آهي. جيئن هو باهه لڳڻ جھڙي ايمرجنسيءَ کي منھن ڏيئي سگهي. ان انجنيئر يا ڊيڪ آفيسر کي سڪيورٽي انجنيئر يا سڪيورٽي آفيسر سڏجي ٿو. سڪيورٽي انجنيئر سان گڏ هڪ يا ٻه جونيئر انجنيئر يا ففٿ انجنيئر به هوندو آهي. جنھن کي انجڻ روم ۾ رهڻو پوندو آهي.
انجڻ روم
جھاز جي انجڻ روم سمجهو ته پنج ڇھه ماڙ پلازا بلڊنگ آهي. جنھن جي هر فلور تي ڪيتريون ئي مشينون آهن. جھاز جو پنکو Propeller هلائڻ واري مشين Main Engine سڏجي ٿي، جيڪا ٽي چار ماڙ ٿئي، جنھن جو هڪ هڪ سلينڊر ايڏو وڏو ٿئي، جنھن ۾ ٻه يا ٽي ماڻهو آرام سان بيھي سگهن ۽ اٺ نَو فوٽ ڊگهو ٿئي. مين انجڻ کان علاوه ٻيون اهم مشينون آهن: جنريٽر، پمپ، پيوريفائر، بئالر، ايئر ڪمپريسر، ايووپريٽر، ڪولر، هيٽر، Sewage پلانٽ، وغيره.
پروپيلر
جھاز جي پٺئين پاسي ٻاهر لڳل پنکي کي Propeller سڏجي ٿو. جھاز کي ڦيٿا نه ٿين. پنکي هلڻ سان جھاز اڳيان پويان وڌي ٿو. جھاز جو پنکو هلائڻ واري انجڻ کي مين انجڻ سڏجي ٿو.
سيلنگ بوٽ
جيڪا ٻيڙي سڙهه (Sail) تي هلي ان کي Sailing Boat سڏجي ٿو. انجڻ جي ايجاد کان اڳ پاڻيءَ جا جھاز سڙهن تي هلندا هئا ۽ Sailing Boat سڏبا هئا. جيڪي ٻيڙيون ڪاٺ جي چپن (Oars) سان هلن ٿيون، اهي Rowing Boats سڏجن ٿيون.
ڊراءِ ڊاڪنگ
لڳاتار سمنڊ ۾ بيھڻ ڪري جھاز جي تري تي سپون ۽ ٻيون سامونڊي شيون (Sea- Growth) چھٽيو وڃن، جيڪي جھاز جي لس هلڻ ۾ رخنو وجهن ٿيون ۽ جھاز جي رفتار ڏينھون ڏينھن گهٽجڻ لڳي ٿي. جھاز جي تري جي صفائي ۽ چڪاس لاءِ جھاز کي خشڪ گوديءَ ۾ بيھاربو آهي، جنھن کي ڊراءِ ڊاڪ Dry-Dock سڏجي ٿو. ڊراءِ ڊاڪ ۾ ڪيل صفائي، رنگ روغن ۽ مرمت کي Dry- Docking سڏجي ٿو. هر ’ڪارگو جھاز‘ لاءِ ضروري آهي ته ان جي ٻن سالن ۾ هڪ دفعو ڊراءِ ڊاڪنگ ڪرائجي ۽ مسافر جھاز لاءِ هر سال هڪ دفعو ضروري آهي.
جيٽي
بندرگاهه جو ڌڪو جنھن سان جھاز لڳي بيھي ٿو، جيٽي سڏجي ٿو. ڪن جھازن کي بندرگاهن ۾ جيٽي نه ملندي آهي ته پوءِ جيٽي سان لڳل جھازن جي ڀرسان ٿي بيھندا آهن. اهڙيءَ صورت ۾ چئبو آهي ته اسان جو جھاز بندرگاهه جي فلاڻي جيٽي تي بيٺل فلاڻي جھاز جي Along Side آهي. هانگ ڪانگ، سنگاپور جھڙن مشغول بندرگاهن ۾ جھازن کي عام طرح ’الانگ سائيڊ‘ به بيھاريو وڃي ٿو. اهڙيءَ صورت ۾ جھاز جو ڪارگو ڪناري بدران سمنڊ واري پاسي بيٺل بارجز ۾ لاهڻو پوندو آهي. بارج (Barge) تانگهي ۽ بنا انجڻ واري ٻيڙي ٿئي، جنھن کي ’ٽگ بوٽ‘ يا عام لانچ ڇڪي.
ڊيرڪون
جھاز تي سامان چاڙهڻ يا لاهڻ لاءِ بندرگاهه تي ڪرينون (Cranes) ٿين. ڪن بندرگاهن ۾ اهي نه ٿين ۽ جھاز تي لڳل ننڍين ڪرينن ذريعي سامان لاٿو ويندو آهي. جھاز جي Cranes کي ڊيرڪ Derrick سڏجي ٿو.
ڪئبن
جھاز تي رهائشي ڪمرا ڪئبنون (Cabins) سڏجن ٿيون.
ڊيوٽي ميس
جھاز کي هڪ وڏي ميس ٿئي، جنھن کي Dinning Saloon سڏجي ٿو ،جنھن ۾ سڀ آفيسر گهڻو ڪري يونيفارم ۾ ماني کائين. سئلون کان علاوه هڪ ننڍڙي ڊيوٽي ميس ٿئي، جنھن ۾ ڊيوٽي وارا انجنيئر ۽ ڊيڪ آفيسر ماني کائين. ”ڊيوٽي ميس“ خبرن ۽ ڪچھري (Loose Talk) کان مشھور ٿئي. هرڪو فري اسٽائيل ۾ اتي ٻٽاڪ سٽاڪ پيو هڻندو آهي. بئرن ۽ وڏن آفيسرن جي اچ وڃ نه هجڻ ڪري ناقابل اشاعت لطيفا، شعر و شاعري ۽ پنھنجا پراوا Scandal آزادانھ نموني سان بيان ڪيا ويندا آهن.
برج روم
جھاز جي ڪنٽرول روم کي ”برج“ سڏجي ٿو. برج جو هڪ حصو ”چارٽ روم“ هوندو آهي، جنھن ۾ هلڪي روشنيءَ جو بندوبست هوندو آهي، جيئن مختلف سمنڊن جا چارٽ ڏسي ۽ ماپي سگهجن. باقي برج واري سڄي حصي ۾ اونداهه ڪئي ويندي آهي، جيئن رات جو سامهون ايندڙ جھاز ڏسي سگهجن. برج جي کاٻي ۽ ساڄي پاسي واري حصي کي Wing سڏجي ٿو.
بُل ورڪ (Bullwork)
جھاز جي چوڌاري ڏنل ٻنوڙي کي Bull work سڏجي ٿو.
بنڪر
جھاز جون مشينون هلائڻ لاءِ جيڪو تيل وٺجي ٿو، ان کي Bunker سڏجي ٿو. بنڪر وٺڻ وارو سڄو ڏينھن يا رات انجنيئرن لاءِ ڊوڙ ڊوڙان جو هوندو آهي. جھاز لاءِ هڪ قسم جو تيل نه پر ڪيترن ئي قسمن جوتيل ٽنن جي حساب سان وٺجي ٿو، جنھن کي مختلف ۽ مقرر ٿيل ٽانڪين ۾ جمع ڪيو وڃي ٿو. هڪ ويھه هزار کن ٽن جھاز لاءِ اٽڪل هي تيل ورتا ويندا آهن، جيڪي مھينو کن هلن ٿا:
هيوي فيول آئل H.F.O _ ٻارهن سؤ کن ٽن.
مئرين ڊيزل آئل _ چار سؤ ٽن.
هاءِ اسپيڊ ڊيزل آئل _ هڪ ٻه ڊرم
ڪرئنڪيس آئل _ چار هزار گئلن.
سلينڊر آئل _ ٻه هزار گئلن.
ٽربائين آئل _ هڪ هزار گئلن، وغيره وغيره.
ائنڪر
جھاز جي اڳئين منھن وٽ لنگر (Anchor) ٿئي ٿو، جيڪو سمنڊ ۾ جھاز کي بيھارڻ مھل هيٺ زمين تي ڪيرايو وڃي ٿو. ائنڪر زمين جي تري ۾ وڃي ڦاسندو آهي ۽ جھاز کي اڳيان وڌڻ نه ڏيندو آهي. وري جڏهن جھاز کي هلڻو هوندو آهي ته ونڊلس (Windlass) مشين ذريعي لنگر کي ٻاهر ڇڪي ڪڍبو آهي. بندرگاهه ۾، جيٽيءَ ڀرسان جاءِ ملڻ تي لنگر ڪيرائڻ بدران جھاز کي جيٽيءَ تي ٻڌل ڪلي سان ٻڌيو ويندو آهي. لنگر (Anchor) لاءِ مشھور ڳجهارت آهي ته اها ڪھڙي شيءِ آهي جنھن جي جڏهن ضرورت پوندي آهي ته اڇلائي ويندي آهي ۽ جڏهن ضرورت نه هوندي آهي ته پٽ تان کڻي رکي ويندي آهي.
ائنڪريج
جھاز سڄو سفر پورو ڪري جڏهن ڪنھن ملڪ ۾ پھچي ٿو ته هن کي اجازت نه آهي ته بندرگاهه ۾ يڪدم گهڙي پوي. بندرگاهه ۾ اچڻ کان اڳ کلئي سمنڊ ۾ لنگر (Anchor) ڪيرائڻو پوي ٿو. پوءِ بندرگاهه اٿارٽيءَ طرفان ان ملڪ جي ڪسٽم ۽ اميگريشن جو عملو کلئي سمنڊ ۾ جھاز تي پَھچي، جھاز جي عملي ۽ مسافرن وغيره جي ڪاغذن جي چڪاس ڪري ٿو. ان بعد بندرگاهه طرفان پائليٽ اچي ٿو، جيڪو جھاز کي آهستي آهستي ڪري اندر بندرگاهه ۾ مقرر ڪيل جيٽيءَ تي اچيو بيھاري.
هر بندر گاهه جي ٻاهران، کلئي سمنڊ جو اهو حصو جتي جھاز ائنڪر ڪيرائي اندر اچڻ لاءِ انتظار ڪري، ان کي Anchorage (ائنڪريج) سڏجي ٿو. ائنڪريج تي بيھڻ وارو وقت جھازين لاءِ آرام ۽ انتظار جو هوندو آهي. آرام جو ان ڪري جو ائنڪريج تي نه جھاز هلائڻ جي ڊيوٽي ڪرڻي پوي ٿي نه ڪا مشينري کولي ان جي مرمت (Overhauling) ڪرڻ. سو مسافري جو ٿَڪ ڀڃڻ ۽ آرام لاءِ ائنڪريج سٺو آهي. ساڳي وقت انتظار به ڪرڻو پوي ٿو ته خبر ناهي جھاز کي ڪڏهن اندر گهرائين جيئن ڪناري تي پير رکي سگهجن ۽ گهمي ڦري سگهجي. اڄڪلهه ڪيترائي بندرگاهه ماڊرن ٿي ويا آهن ۽ ڏينھن اڌ جي انتظار بعد اندر گهرايو وڃي ٿو. هڪ اهڙو به سفر ياد اٿم، جنھن ۾ ڪراچيءَ کان ڪيوبا سفر ۾ مھينو لڳو. ان بعد ڪيوبا جي ائنڪريج تي انتظار ۾ مھيني کان به مٿي لڳي ويو. ان بعد مھيني کن لاءِ جڏهن جھاز بندرگاهه ۾ گهڙيو ته ڪيوبا جي ڪميونسٽ حڪومت اسان کي ڪناري تي پير رکڻ جي هڪ ڏينھن به اجازت نه ڏني.
ائنڪريج کي ڪڏهن ڪڏهن فقط ائنڪر به چيو وڃي ٿو. چي اسان جو جھاز چار ڏينھن ائنڪر تي بيٺو، ان بعد اندر آيو.
ڊوميسٽڪ فرج
جھاز تي ٻه ٽي ڪمرا گوشت، مڇي ۽ ڀاڄي ميوي لاءِ رکيا ويندا آهن. انهن ڪمرن کي جنھن مشين ذريعي ريفريجريٽر وانگر ٿڌو رکيو ويندو آهي، ان کي ’ڊوميسٽڪ_ فرج‘ سڏجي ٿو. ڪڏهن ڪڏهن ته ٻن ٽن مھينن جي سفر جو راشن اٽڪل چاليھه کن رڍون، ٻڪريون ۽ ڍڳيون هونديون آهن. ان خيال کان ڊوميسٽڪ فرج مشين تمام اهم سمجهي وڃي ٿي. جنھن جي خراب ٿيڻ تي سڄو گوشت خراب ٿي سگهي ٿو _ جنھن کي پوءِ سمنڊ ۾ ئي اڇلڻو پوي ٿو ۽ نئين گوشت لاءِ ويجهي بندرگاهه جو رخ رکڻو پوي ٿو.