سلطانہ وقاصي: سنڌي ادب جي سلطانہ: تاج بلوچ
1969-70ع ۾ دادا، دولت مهتاڻيءَ جڏهن ”سوجهرو“ جاري ڪرن جو اعلان ڪيو، پوءِ ته ڀير تي ڏوڪو لڳو ۽ ڪيتريون اسان جون ڀرجهل نيڪ سيرت ۽ نيڪ صورت خواتين، نرگس هودڀائي، زهرا انصاري، شيرين فاروقي ۽ زرين شورو پڪي پهه ۽ ڏاڍي برجستائيءَ سان ادب، ثقافت، ٻارن جي نفسيات ۽ ٻين موضوعن تي، ڪچي مال جي فراهمي ۾ اداري جو ساٿ ڏنو ۽ پهرين دور جي ”سوجهرو“ جو رنگ روپ سنڌي عورتن جي پرچي جي سڃاڻپ طور نکري پيو ۽ انهيءَ لهر ۾ مرداڻي ۽ زناني ”دٻن“ واري روايت کي وڏي شڪست آئي ۽ قافلو اڳتي هلي پيو. ۽ ادبي ۽ ثقافتي محاذن تان ترقي پسند اديبن ۽ اديبائن جي گڏيل هلچل کي هٿي ملي.
”سوجهرو“ جي پسمنظر ۾ ويٺل مردن لاءِ مسئلا به کوڙ پيدا ٿيا، پر سحپ رواداريءَ ۽ شائستگي سان قافلي کي روان دوان رکيو ويو، انهيءَ قافلي کي ڀينرن جو مثالي ۽ يادگار ڪردار آهي، انهن”پروفيسر ڊاڪٽر فهميده حسين“ ۽ اڪرم سلطانہ وقاصي جيڪا، سلطانہ وقاصيءَ جي نالي سان لکندي هئي، بهادري ۽ ڄاڻ واري باوقار ماحول کي جنم ڏنو.
فهميده حسين ته هڙان وڙان نه رڳو سوجهرو، سگهڙين سٿ ذريعي پر مختلف محاذن تان سنڌي نياڻين جي ادب ۽ صحافت ۾ داخلا لاءِ لاٽ واٽ جو ڪم ڪيو. ۽ مرد اديبن سان ڪُلهو ڪُلهي ۾ ملائي هلي.
سنڌي ادب انهي دور ۾ فڪشن خواهه شاعريءَ ۾ پراڻي ۽ روايتي گهاڙيٽن جي بدران پرڏيهي ادب جي مطالعي جي اتساهه مان نيون امنگون حاصل ڪري سنڌي زبان جي برجستائي ۽ نواڻ ڏيئي رهيو هو.
اُن ڏس م سينيئر خواتين مان ادي شمس نورالدين سرڪي، نسيم ٿيٻو، مهتاب محبوب، خيرالنساءَ جعفري، مهر زرين بلوچ ۽ ٻين بيشمار ڇوڪرين ادب ۾ نوان تجربا ڪيا.
سنڌي شاعريءَ جيڪا دُٻي جو بيٺل پاڻي بڻجي چُڪي هُئي، ان ۾ نوجوان مرد قلمڪارن سان گڏجي جن ڀيڻن نئين ساهس سان تجربا ڪيا، تن م ڀيڻ سلطانہ وقاصيءَ جو مٿاهون نالو آهي، انقلاب فرانس کان پوءِ سنڌي ادب ۾ جيڪي نواڻ ۽ شگفتگي جي لهر آئي هُئي. ان لهر کي ميڊيا تي قابض رجعت پسند ٽولن روڪڻ ۽ دٻائڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي ۽ اهڙي قسم جي رڪاوٽ ئي انقلابي فڪر کي اڳتي اُڀاريو. شيخ اياز اُن دور ۾ اسان نوجوانن لاءِ دنگئي پٿر جي حيثيت ولاري چڪو هو. ۽ ترقي پسند عورت خواهه مرد ليکڪن جي گهڻائي اياز جي ”دائره اثر ۾ هُئي، ان ڪري سردار علي شاهه حافظ، اوحدي ڪوثر لغاري، ابراهيم خليل، رشيد لاشاري، ۽ انهيءَ قبيلي جي ماڻهن گڏجي سڏجي مُڏا ڪات کڻي شيخ اياز پويان پيا. جيتوڻيڪ شيخ اياز ۾ شخصي ۽ سياسي طور تي وڏا تضاد به ٿيا ۽ هن ٿورڙيون گهڻيون جيڪي تڪليفون ڏٺيون سي پنهنجي انهيءَ شاعري ۽ گفتگو جي ڪري جيڪا بعد ۾ کيس به نه وڻندي هئي پر اسٽيبلشمنٽ، رجعت پسندن جي باهوڙ کي بهانو بڻائي اياز مرحوم جهڙي معصوم ماڻهو ڏنج ڏنا.
مون سلطانہ جي ڳالهه پئي پر ڳالهه وڃي شيخ اياز تي پهتي جيڪو ادب ۽ شعر ۾ اسان لاءِ فڪري سرچشمو هو. انهيءَ ادبي ۽ علمي سرچشمي جي لهر مان گهڻن ئي فيض پرايو ۽ شعر ۽ ڪهاڻيءَ ۾ تجربا ڪيا. پر سلطانہ وقاصيءَ جو نالو انهيءَ ڪري اهم آهي، جو هن شاعريءَ جي مروج گهاڙيٽن کان هٽي ڪري ”نثري نظم“ جو رواج وڌو، جيڪو ان کان اڳ اسان وٽ تخليقي مسلح تي موجود ئي نه هو. اُن ڪري سنڌ ۾ هوءَ نثري نظم جي باني پهرين شاعره آهي.
سواءِ لعل چند امر ڏنو مل جي ”سدا گلاب“ جو تخليقي ترجمو هو. ۽ سچ ته تخليقي ترجمو هو. جڏهن ڪتاب ۾ نه ڄاڻايل هجي ها ته ”سدا گلاب ترجمو آهي“ ته هوند ڪوبه ويساهه نه ڪري ها.
سو ”سدا گلاب“ کان پوءِ سنڌي شاعري ۾ تخليقي سگهه سان نثري نظم جو بنياد سلطانہ وقاصيءَ جو وڏو ڪارنامو آهي.
هن وقت جيتوڻيڪ منهنجي آڏو نه سندس نثر نظمن جو شايع ٿيل ڪتاب موجود آهي ۽ نه ئي اڳوڻي ”سوجهرو“ جا فائيل!َ جنهن ۾ سلطانہ کان مسلسل شايع ٿيندي رهندي هئي. نه آئون ضرور مثال ڏيان ها.
مان ايئن مول نه چوندس ته سلطانہ ڪا غير معمولي شاعري ڪمپوز ڪئي پر هن تخليقي سگهه سان انهيءَ گهاڙيٽي کي هنڊايو ۽ اُها ڪوشش ڪئي ته سماجي اُٿل پُٿل، ناهمواري ۽ ڀرمار طبقن جي خلاف پوري توانائي ۽ رڌم سان جنگ جو سگهرام کوليو. ڏُک آهي ته اسان جي برجستي دلير ۽ مردن جهڙي مرد ڀيڻ سلطانہ وقاصي الاءِ ڇو چُپ آهي. مان سمجهان ٿو مرداڻي سماج ۾ ڪنهن اڪيلي ۽ ٻچڙيوال عورت جو جياپو ڪيڏو مشڪل هوندو پر شابس آهي سلطانہ کي جو شاعريءَ جي قرباني ڏئي پاڻ ۽ پنهنجن معصوم ٻچڙن کي بچائي ورتو. سندس سالگرهه تي ڪجهه آڏو ابتيون سبتيون سٽون سندس نظر ڪيان ٿو.