دونهاٽيل درشن کان پهرين: نورالهديٰ شاهه

ساهت ڪانفرنس 1981ع ۾ عورتن واري نشست هلندي، اوچتو سلطان سرگوشي ۾ مون کي چيو هو، ”هُديٰ مون ٻيو جنم ورتو آهي. مون کي مبارڪ ڏي“ ان کان پوءِ هيل تائين آءٌ سوچيندي رهي آهيان ته سنڌي انٽيليڪچوئل عورت نه ڄاڻ ڪيترا ڀيرا پُنر جنم وٺي ٿي. ۽ ڪيترا ڀيرا ٻين جي هٿن مان مارائي وڃي ٿي. ۽ نه ڄاڻ ڪيترا ڀيرا آپگهات ڪري مري ٿي!؟ سنڌيءَ جي مڙني ليکڪائن جون رچنائون سلطانہ جون هي ڪوتائون انهيءَ هڪڙي پيڙاجي سوال جي چوڌاري ڦرن ٿيون، سلطانہ سان منهنجي دوستي 1972ع کان هيل تائين جي عرصي ۾ ڦهليل آهي، ۽ ايڏي ڊگهي عرصي ۾ مون هن جا انيڪ روپ ڏٺا ۽ محسوس ڪيا آهن. مون چاهيو به هو ته آءٌ انهن مڙني روپن، وارتائن ۽ پيڙائن ۽ ڀوڳنائن جي باري م لکان. جيڪي سلطانہ کي هڪ سنڌي ليکڪ جي حوالي سان آهن. پر سنڌي سماج ۾ هڪ تنها عورت جو پيڇو ڪندڙ اُڀين آڱرين جي جلوس جي ڊپ کان، اُن ڊپ کان به ته سنڌي عورت اڃان سگهه جي انهيءَ انتها تي ناهي پهتي، جتي هن جي دل دماغ ”لوڪ“ جي ڊپ کان آجا ٿي وڃن. مون چاهيندي به اُهو ڪجهه ناهي لکيو ايترو ضرور ٻڌائيندس سلطانہ ذاتي ڀيڙاءَ، انيڪ سالن تائين سندس دل، دماغ کي اڏوهي جيان کائيندڙ ( Inferiority Complex) حالتن ۽ انهن حالتن سان وابسطه ماڻهن هٿان پهتل ذهني ايذاءُ شخستن جي ڊگهي سڙڪ تان لنگهي اچن کان پوءِ ۽ انهيءَ دوران هي ڪوتائون سرجيون آهن، سندس شروع واريون گهڻي ڀاڱي ڪوتائون مون 1972-73ع ۾ ذاتي ملاقاتن ۾ ئي پڙهيون ۽ ٻڌيون هيون، انهن ئي ڏينهن کان لڱان هن مون کي چيو هو، منهنجي اندر ۾ ايتريون ڳالهيون آهن هُديٰ جيڪي پاڻ ئي پان نظم بڻجيو ٿو وڃن، سندس چيل انهيءَ ڳالهه جي بيڪ گرائونڊ ۾ جيڪڏهن سندس ڪوتائن جي پرک ڪجي ته هو بنا ڪنهن شعوري ڪوشش جي پنهنجي هر ڪوتا ۾ پنهنجي پاڻ سچي لاڳاپيل نظر اچي ٿي. سلطانہ نفرتن ۽ محبت جي معاملي ۾ بنهه انتهاپسند آهي ۽ سندس انيڪ ڪوتائن منجهه انهيءَ جو احساس ملي ٿو. گهٽ ۾ گهٽ مون کي سندس ڪوتائون پڙهندي ساڻس لاڳاپيل ڪيترا دُک، حالتون، وارتائون ۽ ساروڻيون ياد اچن ٿيون. پنر جنم کان پوءِ هوءَ لاڳيتي انهن ڪيفيتن جو اظهار ڪري رهي آهي. جيڪي هن کي ڪراچيءَ جي سمونڊ منجهان اُٿيل تکن طوفانن مجهان ڌڪينديون ڪناري تائين وٺي آيون آهن، جن ۾ سچ پچ ته نه رڳو هن جي پنر جنم جو احساس ملي ٿو پر ان کان پوءِ لاڳيتو جيئڻ جو ساهس پن نظر اچي ٿو، سندس ڪلهن تي سدائين کان کنيل شخصيتن جو ڀاري ٽياس، وڏي جهيڙي جوٽڻ کان پوءِ هن لاهي ڦٽي ڪيو آهي. هاڻي سندس ڪُلها هلڪا آهن، پر انهن تي جيڪڏهن ڪجهه آهي به ته اُهو سندس ٻن پيارن ٻارن جو پيار آهي، جيڪو هڪڙي پاسي هن کي جيئن جو اتساهه ڏياري ٿو ٻئي پاسي جيئڻ جي انهيءَ اتساهه جي حوالي سان اسان کي اسان جي پياري ۽ ڪومل جذبن واري شاعره موٽائي ڏئي ٿي. سلطانہ نه رڳو پان کان اڳ وارين شاعرائن پر پنهنجي دور جي شاعرائن ۾ ان ڪري منفرد ۽ احساسن ۾ ڀرپور نظر اچي ٿي، جو هن وٽ شاعري چند رٽيل اصولن جو نانءُ ڪونهي ۽ نه ئي سکڻي نعري بازيءَ جو سهارو وٺي هڪ ئي سٽ کي هر ڪوتا ۾ مختلف اندازن ۾ پي ورجايو آهي. هن وٽ جيڪي ڪجهه به آهي بلڪل نئو، نڪور ۽ موهيندڙ آهي ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه اها آهي ته ”پنهنجو“ آهي.
سلطانہ جي شاعريءَ ۾ ڪيترن جاين تي اسان کي پنهنجو پاڻ ملي ٿو، پنهنجن پيڙائن جو عڪس ملي ٿو. پنهنجين اکين جا لُڙڪ ۽ پنهنجيون اداسيون ملن ٿيون، ڇا اسان جي اندر جون ڀاونائون هڪ جهڙيون آهن!پيڙائن جا ڪارڻ جدا جدا آهن، پر انهن جو احساس هڪجهڙو آهي! شايد ان ڪري به هوءَ هن جون ڪوتائون دل جي دڳن منجهه لهي اچن ٿيون، هنن ڪوتائن ۾ اسان کي سنڌي سماج جي هاڃيڪار ورايتن سان لاڳاپيل اُها عورت به پڙهڻ ۾ محسوس ٿئي ٿي، جيڪا هڪڙي پاسي پنهنجي من منجهان اُٿندڙ ننڍڙن ننڍڙن ڪلپنائن جي دُک دائڪ پڄاڻي کي سهي ٿي ۽ ٻي پاسي باهر جي حالتن سان جهيڙيندي ٿي اچي. اسان جا برک نقاد ۽ دانشور، شخص کي ذاتي اُڌمن ۽ ڀوڳنائن جي جوالا کي هٿ تريءَ سان بند ڪرڻ تي آماده ڪري رهيا آهن. شخص جيڪڏهن ڪو مشيني جيو آهي ته پوءِ ٺيڪ آهي، پر جيڪڏهن سلطانہ وانگر باهه جي مچ مان اُگهاڙن لڱن سان لنگهي اچي ٿو ۽ تڏهن به جيڪڏهن اُن پيڙاءَ جو اظهار نه ٿو ته ڇا ههڙي شاعريءَ سرجي سگهي ٿي!؟ ٻي صورت ۾ جيڪا شاعري ملندي اُها ڪمپيوٽرائز هوندي هي شاعري جيڪا برک نقادن، دانشورن، آزاد نظم کي حرام قرار ڏيڻ وارن، برک شاعرن ۽ اديبن جي ٽانڊن جهڙي تنقيد جي بنا ڪن ڌرڻ جي پنهنجن اُنهن احساسن جو اظهار آهي.
جيڪو پاڻ مرادو نظم بڻجي لکجي ويا آهن ۽ يقينن حرام ماس جيان ناهن. انهيءَ خوشبوءَ جيان آهن، جنهن کي هٿ تريءَ سان ٻوساٽي نه ٿو سگهجي.
**

(دونهاٽيل درشن جو مهاڳ
روزاني عوامي آواز جو صفحو تخليق 20 اپريل 1996ع)

شخصيتون ۽ خاڪا

سڳنڌ (سلطانہ وقاصيءَ جي شخصيت ۽ فن)