سلطانہ وقاصي جي جيون ۾ جھاتي: عبدالواحد سومرو
جڏھن انھن اديبن، عالمن اڪابرن کي ڪتابن ۾ پڙھيو ھيو پوءِ اھو ڀل تھ ھلڪي ڦلڪي سطح تي ئي! پر جڏھن ڪراچي ۾ پنھنجي اڳيان ٿيندڙ انھن پروگرامن ۾ ڏسبو تھ دل ۾ سرھائي ڪر موڙي من کي معطر ڪري ويندي ھئي، جيڪو سلسلو قائم آھي، انھن پروگرامن ۾ ڪيترن شخصيتن کي ڏسڻ ٻڌڻ جو شرف حاصل ٿيو، انھن ۾ ھڪ سنھڙي سڪڙي سيپڪڙي ليکڪا سلطانھ وقاصي بھ ھڪ آھي.
اخبارن ۾ مختلف وقتن تي ھن جي ڪالمن پڙھڻ مان فيضياب ٿبو ھيو، جاڳو ھجي يا عوامي آواز، ان جو لکڻ، پڙھڻ ۽ عملي طور تي سرگرم ھجڻ تھ سون تي سھاڳو واري ڳالھھ آھي، ھن جي ڪالمن، ڪھاڻين جو تھ اخبارن رسالن ۾ سلسلو ڇپجڻ جو ھلندو رھندو آھي.
پر، تازو سلطانھ وقاصي جا ٻھ ڪتاب ڇپجي سامھون آيا آهن، ”جانور“ (ڪھاڻيون) ”پنھوارن پاٻوھيو“ (سنڌ جي علمي ادبي شخصيتن تي خاڪا) آهن، ان کان علاوه سندس پهرين به ڪجهه ڪتاب آهن، جن ۾ : هڪڙو آڳاٽو ڪتاب ”دونهاٽيل درشن“، (شاعري ۽ ٻيو ”سوال“ (شاعري) ۽ ”ڳالهيون پيٽ ورن ۾“ ٻه ڀاڱا زخيم ڪتاب قابل ذڪر آهن.
سڀ کان پھرين تھ سلطانھ وقاصي سان ھڪ تعارفي ملاقات ڪيون تھ پنھنجي پڙھندڙن کي آگاھي ملي تھ ڪٿان ۽ ڪيئن ھڪ سنھڙي سُڪي عورت، ھڏن مٺ پنھنجي ذاتي، خانداني حوالن جي باوجود ھيءَ ھڪ قلمڪار آھي ان جي ئي بياني پڙھي ٿا وٺون.
“وري بھ پنھنجو احوال اورڻ ضروري ٿي پيو آھي، ھيءَ جيڪا اڪرم سلطانھ وقاصي آھي نھ، ان جو جنم لاڙڪاڻي ۾ ٿيو، جنم کان شعور واري زندگي ٽنڊو آدم ۾ گذاري.”
سندس والد خانصاحب عبدالحق وڪو ميھڙ جو ھيو، اچي ٽنڊو آدم جا وڻ وسايا، ماءُ حميده بيگم جيڪا عالم اڪابر تعليمي ماھر علامھ علي خان ابڙي جي ڌيءَ ھئي.
سلطانھ وقاصي پنھنجي باري ۾ ھڪ ڪالم “جڏھن لوڪ لڻندو ۾ لکي ٿي تھ: “منھنجو تعلق ادب سان گڏوگڏ تعليم سان بھ آھي، مان ڪراچي ۾ ھڪ نامياري ڪاليج ۾ پڙھائيندي آھيان، ٽنڊي آدم جھڙي شھر مان ڦرھي ۽ سليٽ تي پنج درجا پاس ڪيم، مٿين ڪلاس ۾ ڇھين درجي ۾ اسان کي انگريزي پڙھائي وئي اھا بھ معمولي درجي جي، اھو اسڪول جت يونيفارم بھ ڪو نھ ھوندو ھو، صبح جو منھن ڌوئي انھن کي ڪپڙن ۾ اسڪول روانا ٿي ويندا ھئاسين، شام جو ڪلاڪ کن ماستر ٽيوشن پڙھائڻ ايندو ھو، خبر نھ آھي ڇا پڙھائيندو ھو، ابي امان کي تھ اھا خبر نھ ھوندي ھئي تھ فلاڻو ڇوڪرو يا فلاڻي ڇوڪري ڪھڙي ڪلاس ۾ پڙھن پيا، نو ڀائر ڀينر خير سان لائن ۾ ويھندا ھئاسين، وٽڙين ۾ ٻوڙ ۽ ڇٻيءَ ۾ ماني ملندي ھئي. کائي اٿي کڙا ٿيندا ھئاسين، شام ٿي بابا سائين جيپ تي ٻني تي وٺي ويندو ھو، اتي واٽر ڪورس ۽ ٽيوب ويلن جي پاڻيءَ سان کيڏڻ ۽ زمين تي ڊڪون پائڻ ڪيڏي نھ لاپرواھھ زندگي ھئي.
ان دوران ئي مون کي لکڻ پڙھڻ جو شوق ٿيو، اخبارون ۽ اھي رسالا جيڪي گھر ۾ ايندا ھئا پڙھڻ شروع ڪيم، ميٽرڪ پاس ڪري زبيدھ ڪاليج جي ھاسٽل ۾ رھڻ آيس، ايتريون ڇوڪريون ڏسي ڊپ وٺندو ھوم، آھستي آھستي ان ماحول ۾ پاڻ کي سموئي ويس، آخر اھو وقت بھ آيو جو ٻھ چار ڄڻا مون کي ادب جي حوالي سان سڃاڻڻ لڳا. ايم اي پاس ڪيم تھ منھنجو مان مٿانھون ٿي ويو، ڪجھھ لکڻ جي حوالي سان ۽ ڪجھھ تعليم جي ڪري خاندان وارا منھنجو مثال ڏيندا ھئا، ائين نوڪري ڪراچي ۾ ملي.
اڄ دل چاھيو تھ پنھنجي ڳالھھ بھ ڪجي، جڏھن مان اڃا سنڌي پھرين درجي ۾ بھ داخل ڪا نھ ٿي ھئس، نٻل ڪمزور، عالم رواجي شڪل صورت، رنگ روپ بھ گھٽ، منھنجا ڀائر ڀينر سڀ رنگ جا گورا سھڻا، انھن وچ ۾ مان ڄڻ تھ پرائي پئي لڳندي ھيس، گھر ۾ ڪو مھمان اچي تھ منھنجي پڇا ڪري تھ ھي ڪير آھي؟ جڏھن خبر پويس تھ مان بھ ھن گھر جي ڄائي آھيان تھ عجب وچان اکيون ڦاٽيو وڃنس، ان ويل مان ڪنڊون پاسا ڳولھي وڃي لڪندي ھيس.
ان زماني ۾ اوچتو مان بيمار ٿي پيس ڳوٺ جي ڊاڪٽرن چڪاس ڪري گھر وارن جو ھانو ئي ڏاري ڇڏيو، انھن چيو ھن نينگريءَ کي ٽي بي آھي، امڙ ويچاري کڻي ھنيانو تي ھٿ رکيو، گھر ۾ ھئاسين، اڳيان پويان نو ڀائر ڀينر، بيماري بھ اھڙي خطرناڪ ھاڻ مون کي ڪن تھ ڪاڏي ڪن، سڀ ڪو چوي گھر جي ٻارن سان نھ ويھي نھ ڪُڏي نھ کائي نھ پيئي، ان وقت اسان جي گھر ۾ ھڪ مائي امان شاھل نالي رھندي ھئي، (اڃان بھ رھندي آھي، جھور پوڙھي ٿي ويئي آھي) ٻھ ٽي سال اڳ جڏھن مانجھند شھر ٻوڏ ۾ ٻڏي ويو ھو تھ ھو ٽپڙ کڻي اچي اسان جي ڳوٺ ٽنڊو آدم ۾ رھي ھئي.
شاھل جو گھر جو ماحول مٽجندي ڏٺو تھ ان کي ڏک ٿيو، ان صلاح ڏني تھ جيستائين حيدر آباد شھر مان ھن جي پوري چڪاس ٿئي ۽ علاج ھلي، ھيءَ ھلي اسان جي گھر ۾ رھي، امان بابا جن خوشيءَ سان اھو فيصلو منظور ڪيو، تھ امان شاھل جي ڌيءَ امان کتان جنھن جي گھر ۾ مون کي موڪلڻ جو بندوبست ڪيو ويو سو بھ صفا ويجھو ھو.
ھڪ ڏينھن ھڪ ننڍي پيتيءَ ۾ منھنجا لٽا ڪپڙا وجھي امان شاھل مون کي وٺي وڃي امان کتان وٽ ڇڏي آئي، ات پھچڻ سان منھنجي کير پيئڻ واري وٽڙي ۽ پاڻي پيئڻ وارو گلاس بھ ات پيو ھيو، ان رات کي مان اڄ تائين نھ وساري سگھي آھيان.
اھڙي طريقي سان ٽين چوٿين ڏينھن امان شامل مون کي گھر وٺي ويندي ھئي ۽ مان ھڪ عجيب ڪيفيت مان گذرندي رھندي ھئس. ھاڻ مان ھن گھر ۾ ٿورو ھري وئي ھيس، ڏھھ ٻارھن ڏينھن گذري ويا، منھنجي گھر مان جيڪو کاڌو ايندو ھو، اھو مان ڪو نھ کائيندي ھيس، ضد ڪري انھن جي اڻڀي ماني ۽ غريباڻيون ڀاڄيون کائيندي ھيس، امان شاھل جڏھن ماني کڻي ايندي ھئي تھ خبر پوندي ھئس تھ مان اڳ ئي ماني کائي ويٺي آھيان تھ ھو گھر ڀاتين تي ڪاوڙ ڪندي ھئي. ان دوران ھڪ دفعو مون کي حيدر آباد موڪليو ويو، جت منھنجا ايڪسري ۽ خون جون ٽيسٽون ورتيون ويون، اھي رپورٽون پندرھن ڏينھن کان پوءِ ملڻيون ھيون.
ھاڻ ان گھر ۾ رھڻ دوران محرم جو مھينو اچي ويو، ھي سڀ گھر جا ڀاتي ھئا تھ سني عقيدي وارا پر احترامن محرم ملھائيندا ھئا، ڪارا ڪپڙا پائيندا ھئا، رات جو پڙن تي ويندا ھئا، ھاڻ منھنجو رھڻ مشڪل بڻجي ويو، گھر جا ڀاتي پڙن تي وڃن ته پوءِ مان ڪيئن اڪيلي رھنديس. ھاڻ انھن مون کي سمجھايو تھ تون بھ اسان سان ھل، اتي ڏاڍو مزو ايندو آھي، کاڌي جون شيون ملنديون آھن، منھنجي لاءِ بھ ھڪ ڪارو جوڙو گھر ۾ رنگي تيار ڪيو ويو، رات جو ماتم ڏسڻ ويندي ھئس.
ھاڻ حيدر آباد مان منھنجون رپورٽون آيون، جن مان اھا خبر پئي تھ مان بلڪل ٺيڪ آھيان، مون کي ڪا بھ بيماري ناھي.......اھو ھڪ مھينو جيڪو مان گھر کان پري رھيس تنھن منھنجي وجود ۾ وڏي تبديلي پيدا ڪري ڇڏي، اسڪول ۾ داخن ٿيڻ ۽ پڙھائي دوران مون ۾ ھڪ عجيب قسم جي تبديلي ايندي رھي ھاڻ مان اڪيلائپ پسند ڪرڻ لڳس، ڪتابن پڙھڻ ڏي گھڻو ڌيان ڪيم، الڳ دنيا وسائي ڇڏيم.
.....ھا قدر ٿيو پيسي جو جڏھن مان ٻن ٻارن جي ماءُ ٿيس ۽ زندگي جي ھڪ وڏي حادثي مون کي آڻي وڏي چئو واٽي تي بيھاري ڇڏيو، ان وقت مان سال موڪل ورتي ھئي، ماما جمال ڪوشش ڪرڻ ۾ جيئن مان ٻيھر نوڪري تي چڙھي سگھان، ان لاءِ ڪڏھن اي جي سنڌ طارق روڊ وڃڻو پوندو ھو تھ ڪڏھن ڊائريڪٽر جي آفيس تھ ڪڏھن سنڌ سيڪريٽريٽ پئسو مون وٽ صفا ڪو نھ، رستن کان صفا ناواقف پوءِ نڪرندي ھيس پنڌ، پنھنجي ٻن سالن جي ڌيءَ پاڙي ۾ ڇڏي ۽ اٺن مھينن جي پٽ کي ھنج تي کڻي، ڪراچي جي رستن تي مان ميلن جا ميل پنڌ ڪيو، ھڪ تھ پئسو گھٽ مٿان اھا بھ خبر نھ ھوندي ھئي تھ ڪھڙي بس ڪھڙي پاسي پئي وڃي، آفيس ۾ وڃ تھ ڪير ڪجھھ ٻڌائڻ لاءِ تيار نھ ھڪ ڪم جي پٺيان ڪيترا ڏينھن پيا لڳن آخر آھستي آھستي بچيل پيسا بھ ختم ٿي ويا، سڄو ڏينھن بک تي پنڌ ڪري اچي پاڻي جو گلاس پي سمھي رھندي ھيس، شڪر رڳو اھو تھ منھنجي ٻارن لاءِ گھر ۾ کير موجود ھوندو ھو، اھو ڏينھن بھ ياد اٿم ٽن ڏينھن جي لنگھڻ کان پوءِ پاڙي وارن کان ٻه پٽاٽا وٺي اوٻاري کاڌم!
آخر اھو ڏينھن بھ آيو جو مون کي جوائننگ رپورٽ سان گڏ ساڍا ڇھھ ھزار پگھار جا مليا، ڪيترن ڏينھن جا ڌڪا کائي بکون ڪاٽي ذھن پريشانين کان پوءِ مون کي احساس ٿيو تھ پئسو ڪھڙي شيءِ آھي، گھٽ ۾ گھٽ ايترو تھ پئسو ھجي جو انسان پنھنجون ذاتي ضرورتون پوريون ڪري سگھي.
ھيءَ مختصر زندگي جي ڪيل سفر مان سلطانھ وقاصي پنھنجي ڪالمن ۾ ڪجھھ ھنڌن تي پنھنجي ڪھاڻي جا واقعا بيان ڪيا آھن، ائين ھر ھڪ انسان جي جيون چتر ۽ سفر ۾ سڀني کي کائڻ لاءِ سونا چمچا نھ مليا آھن.
ھونءَ بھ زندگي ڪشالن، سفر ڪٿائن، ٺڳين، ڪوڙن جي قافلي ۾ ھلندي رھندي عورتن تھ وڌيڪ ڀوڳيو آھي، ڀوڳن ٿيون، انھن واقعن، حادثن کي سلطانھ وقاصي ڪھاڻي جي شڪل ۾ چٽيو آھي، پر گھڻي ڀاڱي ھن ڪالمن ۾ سنڌ ۽ سنڌ جي صورتحال جو ھڪ داستان ھنن ڪالمن ۾ موجود آھي، جھن مان ھن جي ذھني دلچسپي سان گڏ سنڌ سان ٿيل زيادتين تي سڀني کي سلطانھ وقاصي پنھنجي تحرير جو حصو بڻايو، جيڪي 1990ع سالن تائين جي دور جا لکيل آھن پر سنڌ جي صورتحال اڃان وڌيڪ خراب ٿي چڪي آھي، جنھن مان پار پوڻ جي لاءِ گھڻ طرفي جدوجھد جي ضرورت آھي....!
**