سچا جذبا ۽ سلطانہ وقاصي سلطانہ وقاصي شاعريءَ کان ڪالم نگاريءَ تائين: ڊاڪٽر فهميدہ حسين

اها ستر واري ڏهاڪي جي شروعات هجي، مون کي پنهنجي هفتي وار ايڊيشن ”سگهڙين سٿ“ لاءِ ثميره زرين جو انٽرويو وٺڻو هو، پنهنجي ڀيڻ انيس کي چيم ته ان جي ائڊريس هٿ ڪري ڏي، تنهن ٻڌايو ته سندس ڪاليج ۾ هڪڙي ڇوڪري پڙهندي آهي، اُن کي ادب ۽ اديبن سان گهڻي دلچسپي آهي، ان کان پڇنديس. پاڻ اُن جو نالو اڪرم سلطانہ ٻڌايائين، ٻي ڏينهن هوءَ ساڻس ڳالهائي نه صرف ائڊريس معلوم ڪري آئي بلڪه ايئن به چيائين ته “اڪرم سلطانہ“ به پاڻ سان هلندي. ثميرا زرين جي گهر. سو اسين پهريان اڪرم سلطانہ جي گهر وياسين ۽ ان کي وٺي پوءِ ثميرا زرين جي گهر وياسين. اُتي ڳالهين، ڳالهين ۾ خبر پئي ته هوءَ، منهنجي صفحي ۾ پنهنجي شاعري موڪليندي رهندي آهي ۽ اُن کان سواءِ سندس ڪيترائي خط توڙي ٻيون لکڻيون سهڻي، سوجهرو، ملير ۽ ٻين رسالن ۾ ڇپجندا رهيا آهن، سندن قلمي نالو سلطانہ وقاصي آهي، اُهو نالو مون لاءِ واقعي اوپرو ڪونه هو. هن جا خط ۽ شاعري مون وٽ ايندا هئا، اُها منهنجي سلطانہ سان پهرين ملاقات هئي، اُهو دور اهڙو هو، جنهن ۾ سنڌ ۾ هڪ نئين سجاڳيءَ جي لهر ڊوڙي وئي هئي. ون يونٽ ٽُٽڻ کان پوءِ سنڌين کي پنهنجي وڃائجي ويل وجود ۽ سڃاڻپ کي واپس ڳولڻ (Rediscover) ڪرڻ جي ضرورت محسوس ٿي. سنڌ سڀني جو عشق هئي، سنڌي سڀني جا سڳا، سنڌ جي مختلف طبقن کي اڳتي آڻڻ ۽ سندن محرومين ۾ ٿيل حق تلفين جي تلافي جو تصور پڻ اڀريو هيو. اُن ڏس ۾ سڀني کان مختلف پر مثبت تبديلي آئي، سنڌياڻين جي سوچ ۾، هر نون استعارن ۽ اشارن جي مدد سان پنهنجي وجود ۾ هئڻ (Baing) ۾ لڳائڻ لڳيون هيون. انهن جي اظهار تي اڳ ۾ جيڪي پهرا پيل هُئا، حقن تي جيڪي ڌاڙا لڳل هئا، آزاديءَ تي جيڪي اعتراض ٿيندا هئا، انهن تي هاڻي انهن سوچن شروع ڪيو هو، کين اهڙو ادراڪ ڏيڻ وارا انهن مخلتف رسالن، اخبارن ۽ مخزنن جو اجراءُ ڪري کين همٿائي رهيا هئا. ۽ جن به انهيءَ سڏ ۾ سڏ ڏنو انهن ادب جي دنيا ۾ هڪ طوفان آڻي ڇڏيو، وڏي هلچل مچي وئي اُهو ڪجهه ٿي ويو جيڪو اڳ ۾ ڪڏهن به ڪو نه ٿيو، اُن دور جا چند وڏا نالا ته ڏسو، توهان پاڻ مڃي ويندو ته اهو هڪ وڏو انقلاب هو، جنهن سنڌي سماج ۾ اُٿل آڻي ڇڏي، ادب ۾ وڏا وڏا نالا اڀري آيا، اڳي جت صرف ثميره زرين، رشيد حجاب ۽ مهتاب محبوب مشهور هيون. ڪهاڻيءَ ۾ شاعريءَ ۾ ته نُور شاهين کان پوءِ بس هئي، ۽ هي سڀ ڪن خاص موضوعن تي لکنديون هيون، اُن کان پوءِ جي دور ۾ خيرالنساءَ جعفري تنوير جوڻيجو، نورالهديٰ شاه، تبسم مهتاب قريشي، شميم ميمڻ، سلميٰ صديق قاضي، فهميده ميمڻ، نيلوفر جويو، سعديه ميمڻ، ۽ ٻيا ڪيترائي نالا اڀري آيا، ۽ ڪهاڻيءَ جي ميدان ۾ اُهي نوان نوان تجربا ڪري مشهور ٿي ويون. شاعريءَ ۾ ڏسو ته سحر امداد، تسليم يعقوب، انيس ميمڻ، منور سلطانہ، شبنم موتي، ثريا سنڌي، نذير ناز، سلطانہ وقاصي ۽ ٻيا کوڙ سارا نالا نمايا حيثيت اختيار ڪري ويا، انهن مان ڪن ڪجهه وقت کان پوءِ لکڻ ڇڏي ڏنو ته ڪي اهڙيون ثابت قدم ليکائون آهن جيڪي اڄ به لکي مشهوري ماڻي رهيون آهن، ۽ پان مڃائي رهيون، جن مان سلطانہ وقاصي پڻ هڪ آهي، سلطانہ وقاصي جي شهرت سندس شاعري ۽ خاص ڪري نظماڻي نثر جي صنف جي ڪري ٿي، جنهن هن تمام خوبصورت انداز کي پنهنجي اندر جي اظهار ۾ آندو. هن جا شروعاتي نظم گهڻو ڪري پنهنجي دور مروج روايتن جا ئي عڪس آهن، مثال طور چوي ٿي:
عبادتن جو ڳالهيون
مون سان نه ڪر
مان آهيان مانوس
هن ڌرتي جي انسانن سان .
اهو ان وقت هي سنڌي عورت جو آواز هو، ڪجهه وقت کان پوءِ زندگيءَ جي ڪڙين حقيقتن کي منهن ڏيڻ کان پوءِ سلطانہ وقاصيءَ جي شاعري ۾ مداخلت جو عنصر وڌيڪ نظر اچڻ لڳو. هوءَ پنهنجي ذات جي حوالي سان اندر جي تلخي فرسٽيشن جو شڪار معلوم ٿئي ٿي.
هڪ سکئي گهر جي عيش ۾ پليل اهڙي ڇوڪري جنهن ڪڏهن به اڪيلي سر گهر قدم ٻاهر نه رکيو هو سا تن تنها ڪراچي جهڙي ظالم شهر ۾ پنهنجي ٻچڙن جي گذران لاءِ نوڪري ڪرڻ لڳي ۽ بسن ۽ رڪشائن ۾ چڙهي گهر جي سيڌي سامان کان ويندي گئس ۽ بجلي جا ڀل ڀرڻ تائين هر ڪم سر تي پيو. ڪراچيءَ ۾ سنڌين جي لاءِ اهو هڪ جدا قسم جو دور هو. جڏهن مارشل لا جي لڳڻ کان پوءِ سنڌي هڪقسم جي ويڳاڻپ، اڪيلائي ۽ شڪست جي احساس ۾ مبتلا ٿي ويا هئا. اهو ئي دور سلطانہ جي داخلي شاعري جو دور هو.
تون
مڌر آلاپ
پيو ٻُڌين
۽ مان
ڌرتيءَ تان پٿر پئي چونڊيان
ڪيئن ڪريان؟
مان ڇا ڪريان
دل ضد تي آ ته
ڀري هيءَ بندوق
توکي هڻان!
۽ مون دل کي
زنجيرن ۾ قابو ڪيو آهي.
ان دور ۾ آهستي آهستي سلطانہ ۾ تبديلي ايندي محسوس ٿئي ٿي، هوءَ مسئلن کي منهن ڏيڻ زندگيءَ کي گهارڻ جو ڏانءُ سکي، همت ۽ حوصلي سان جيئڻ جي نئين اتساهه سان هڪ بهادر ۽ باغي ڪالم نگار جي حيثيت ۾ سامهون اچي ٿي. ڪالم نگار سلطانہ وٽ ايتري سگهه ۽ ايترو ساهس هو جو اُها شاعر سلطانہ تي هاوي پئجي وئي ۽ اڄ سندس سڃاڻپ شاعر کان وڌيڪ ڪالم نگار جي حيثيت سان ٿئي ٿي.
سلطانہ وقاصي جا ڪالم ڄڻ ته باهه جا ڀنڀٽ هوندا هئا. جيڪي جنهن ڌُر سان به لاڳاپيل هوندا هئا، اُن کي ساڙي راک ڪرڻ لاءِ ڪافي هئا. هن نه ته مارشل لا جي پرواهه ٿي ڪئي نه ڄام صادق جو ٿي سوچيو ۽ نه ئي ڪنهن ڦني خان جو ڊپ لڳس. بس جيڪا ڳالهه سندس نظر ۾ غلط هئي اُن جي خلاف ٿي لکيائين، نتيجي ۾ ڪيترائي ماڻهو ناراض ٿيس، ڪيتريون ئي دوستيون وڃايون اٿس، ڪيترن ماڻهن جي ساڻس پوت ڪانهي. هڪ ليکڪ ته ڏاڍي ساڙ مان چيو هيس ته ڪي ماڻهو لکڻ کان اڳ سوڇيندا آهن، ڪي لکڻ کان پوءِ سوچيندا آهن، پر سلطانہ ته لکڻ کان اڳ ٿي سوچي نه لکڻ کان پوءِ ٿي سوچي. بس جيڪي ٿو اچيس سو بنا سوچي سمجهي ڦهڪايو ڇڏي.
اهو صحيح آهي ته هو ڏاڍي جذباتي عورت آهي پر جذباتي ماڻهو سچا ته هوندا آهن، هوءَ سچ چئي ڏيندي هئي، اُن ڪري ڪن ماڻهن کي ڪانه به وڻندي هوندي. پر سچ ته اُهو آهي ته مون سان سندس دوستي اڄ به قائم آهي، اُها دوستي جيڪا حيدرآباد ۾ تڪلف ۽ حجاب واري سلام دعا تائين هئي، سا ڪراچيءَ ۾ مضبوطيءَ سان قائم ٿي وئي. هر قسم جي علمي ادبي گڏجاڻين ۾ اسان جو ساٿ هر وقت هڪ ٻئي سان هوندو آهي. مختلف تنظيمن ۾ گڏ شامل هونديون آهيون ته ڏُک سُک به گڏ هونديون آهيون.
دعا آهي ته اهو ساٿ شال سلامت رهي. مارئي فورم طرفان کيس ملندڙ گولڊ ميڊل تي کيس لک مبارڪون هجن.
**

(20 اپريل 1996ع

روزاني عوامي آواز جو صفحو تخليق)

شخصيتون ۽ خاڪا

سڳنڌ (سلطانہ وقاصيءَ جي شخصيت ۽ فن)