تنقيد ۽ رايا: سلطانہ وقاصي
ادا ڀاءُ، هيءُ وقت جو گهڙيال هر ٽڪ ٽڪ کان پوءِ ڪا نواڻ هن جڳ کي ضرور ڏئي ٿو. ڪي اُن نواڻ کي جلدي پنهنجو ڪندا آهن ته ڪي وري دير سان، سهڻيءَ اُن نواڻ کي دير سان پنهنجو ڪيو آهي، پر اُن نواڻ کي ايترو ته ويجهو ڪيو اٿس جو پُٺيون سڀ ڳالهيون تمام پوئتي رهجي ويون آهن. اڄ سهڻيءَ جو مانُ سڀ کان مٿاهون آهي.
مان هاڻي امر جليل جي ڪهاڻي ”سرد لاش جو سفر“ ڏانهن اچڻ چاهيان ٿي. مان اچان ٿي پر واٽ رڪيل آهي.... ڪهڙي واٽ؟ لفظن جي واٽ... مون ڪافي ڪوشش ڪئي آهي پر مون کي ڪي اهڙا لفظ هٿ نه آيا آهن. جن لفظن کي ملائي مان هن ڪهاڻيءَ جي تعريف ڪيان. شايد منهنجي سوچ پختي نه آهي يا وري منهنجي ڄاڻ تمام محدود آهي. ڇو جو هن جڳ ۾ ڪافي بهترين ادب پيدا ٿي چڪو آهي ۽ اُن ادب جي تعريف ۾ به ڪيترائي ڪتاب لکيا ويا آهن ۽ اُهي ڪتاب به ادبي ٿي پيا آهن ۽ مون کي ڪجهه لفظ نه ٿا سجهن؟ ڪي جملا هٿ نه ٿا اچن؟ مون کي هن پنهنجي اوڻائيءَ جو احساس آهي، تمام گهڻو احساس آهي. منهنجي سوچ کوکلي آهي جنهن کي مان ٻاهران ليپو چيپو ته ضرور ڪيو آهي پر اُن جو پُور نه ڀري سگهي آهيان. منهنجي جهولي خالي آهي، مان هن ڪهاڻيءَ تي ڪجهه نه ٿي لکان. هاڻي ڏسجي امر جليل جي ضروري وضاحت کي- امر جليل لکيو آهي ۽ جيئن ته هي تاريخ جو خوني باب آهي، اُن ڪري ڪجهه تلخ ٿي ويو آهي ۽ ڪهاڻي به ڪي فني پابنديون اورانگهي وئي آهي. ان ڪري هن ڪهاڻي تي الزام لڳايو ويندو ته فحش آهي ۽ مذهبي عقيدن سان کنئوس ڪيل آهي، سيڪس تي لکيل ڪهاڻين کي فحش چيو ويندو آهي. ڇا هي ڪهاڻي فحش آهي؟ ڇا هي ڪهاڻي سيڪس تي لکيل آهي؟ اُن لاءِ ڪجهه ڏسڻ ۽ معلوم ڪرڻ جي ضرورت آهي. هي جڳ براين سان ڀريو پيو آهي، جيئن اڄ ڪلهه ڪيتريون ئي نيون بيماريون نڪري پيون آهن ۽ هر ڪو ماڻهو توبهائون پيو ڀري. اهڙي ئي نموني سان سيڪس جي مريضن سيڪس کي به ترقي ڏني آهي. نوان نوان طريقا ايجاد ڪيا آهن. هي هڪ معمولي نمونو توهان وٺو ته ڪا ڇوڪري رڪشا ۾ وڃي پئي، روڊ جي ڪناري تي ڪو نوجوان کيسن ۾ هٿ وجهي، ڳچيءَ ۾ رومال ٻڌي بيٺو آهي. ايندڙ ۽ ويندڙ کي پيو تڪي، اها رڪشا اُن وٽان لنگهي ٿي ته اُتان ئي چمي ڏئي ٿو(اصل لفظ هوائي چمي) اهو به سيڪس جو ترقي وارو ڏيکاءُ آهي اڄ جي دور جو انسان سٺاين ڏانهن گهٽ ۽ براين ڏانهن گهڻو آهي.
هي معاشري جو اهم موضوع آهي. اسان جا اديب ۽ جڳ جا اديب پاڻ کي اُن موضوع تي لکڻ کان آجو نه ٿا رکي سگهن. لکيو اٿن، لکن پيا ۽ لکندا رهندا، پر لکڻ جو به طريقو هوندو آهي، هن نازڪ مسئلي تي لکجي ڪيئن؟ اهو ئي اڄ جو اهم مسئلو آهي. ڪي ليکڪ ايئن لکندا آهن جيئن هڪ شئي کي هڪ جاءِ تان کڻي ٻي جاءِ تي رکجي. دنيا ۾ ڪا ڇوڪري آهي، اُها ڪنهن سان پيار ڪري ٿي پر گهر وارا اُن جي راهه ۾ اچن ٿا. آخر هوءَ گهر مان ڀڄي وڃي ٿي. پو کيس سندس محبوب به دغا ڏئي ٿو ۽ اُن کان پوءِ رُلي پني وڃي وڏو گهر وسائي ٿي.هيءَ ته ٿي علمي دنيا جي ڳالهه، ڪو اديب هن واقعي کان متاثر ٿي ڪهاڻي لکي ٿو. ڇا اديب جو ڪم فقط ايترو آهي؟ مان هن سڄي جڳ کان پُڇان ٿي ته ڇا اديب جو ڪم ايترو آهي. بلڪل نه، قطعي نه، اڄ جو انسان هن جڳ ۾ اهي واقعا پسي پيو انهن واقعن کي هو معمول جي ڳالهه سمجهي درگذر ڪري ٿو ڇڏي. جڏهن اُهو انسان اُن ليکڪ جي ڪهاڻي پڙهندو ته هو اُن ڪهاڻي کي هڪ واقعو سمجهي پڙهي ويندو. اُن جي ذهن تي ڪو به اثر نه ٿيندو. هو ڪڏهن به اُن ڪهاڻي تي سوچ ويچار نه ڪندو. هاڻ ڏسجي ته لفظ اثر ئي آهي جيڪو گهڻي اهميت رکي ٿو. اثر جي قوت اديب جي سڀ کان وڏي طاقت آهي. پنهنجي قلم جي ڄار ۾ پڙهندڙ کي اديب گهيري وڃي. پڙهندڙ کي انهن براين جو روپ پنهنجي لکتن ۾ ايئن ڏيکاري جو پڙهندڙ جو روح ڪانڊارجي وڃي. ضمير جاڳي پوي ۽ معاشري لاءِ ڏڪار محسوس ٿئي. اها ئي اديب جي سڀ کان وڏي ڪاميابي آهي اهڙي نازڪ مسئلي تي لکيل ڪهاڻين مان پڙهندڙن کي لطف يا مزو وٺڻ نه ڏجي. جيڪڏهن پڙهندڙ کي ڪهاڻي مان لطف آيو ته سمجهو ته اها ڪهاڻي ايتري خراب آهي جيترو ماحول پاڻ خراب آهي. هي ڪهاڻيون نوان نوان سيڪس جا مريض جنم ڏينديون آهن. ڪي ٿورا ماڻهو آهن جن کي پنهنجي جذبن تي ڪنٽرول هوندو آهي ۽ سُٺائي برائيءَ کي محسوس ڪن ٿا. گهڻا ماڻهو اهڙين ڪهاڻين جي ڪري ئي لڙهي وڃن ٿا.
سوچ جا محمل تعمير ڪيو اُن ۾ ويٺا مزا ماڻين. ڪيترن ماڻهن کي مون هئين چوندي ٻڌو آهي ته؛ هو جيڪو ڪهاڻيڪار آهي نه اُن جي ڪهاڻي مون رات پڙهي، اصل واهه جو مزو ڏنائين، هڪ رات جو وقت هو، مٿان وري ڪهاڻي. اصل لاهه نڪري ويا. هي آهي ڪهاڻي لکندڙن ۽ ان جي پڙهندڙن جو معيار،
هنن سٽن ۾ مان جليل سان مخاطب آهيان.
ادا مون هن ڪهاڻيءَ کي پڙهيو، منهنجو روح ڪانڊارجي ويو، ان ڪهاڻي پڙهڻ کان پوءِ مون خواهش ڪئي ته مان اُتي ئي مري وڃان. اکيون مٿي کڻي ڪنهن کي نه ڏسان، ڪنڌ کي ڦيرائي جڳ کي نه پسان، پر ايئن نه ٿيو... وري مون خواهش ڪئي ته ڪڪر ڪارونڀار ٿي مان ڳڙن جا وسڪارا ڪيان... پر پوءِ مون کي احساس ٿيو ته اُتيئي ڪُرسي تي ويٺي نه مان موت اچڻ کان اڳ مري سگهان ٿي، نه ئي ڪڪر ٿي وسڪارا ڪري سگهان ٿي. هن ڪهاڻي مون ۾ نئين قوت پيدا ڪئي آهي، نئون جذبو پيدا ڪيو آهي. اُهو اُن ڪري پيدا ٿيو آهي جو مون ان ڪهاڻيءَ کي به ان نظريي سان پڙهيو آهي، جنهن نظريي سان هن ڪهاڻيءَ کي پڙهڻ گهرجي. جيڪڏهن ڪي ننڍڙي سوچ وارا ماڻهو هن ڪهاڻيءَ کي پڙهندا ته اوهان جا پڪا دشمن ٿي پوندا. اوهان کي گاريون ڏيندا پر مان هن ڪهاڻي کي فحش نه ٿي سمجهان. هن ڪهاڻيءَ مان ڪهاڻيڪار لاءِ نه پر معاشري ماحول ۽ اهڙن انسانن لاءِ نفرت پيدا ٿئي ٿي، جيڪي جانور آهن ۽ پاڻ کي انسان ڪوٺائين ٿا. اوهان هن ڪهاڻيءَ ۾ عورت جي ڇاتيءَ کي ٻن گولن سان تشبيهه ڪانه ڏني آهي، جيڪي پاسي ورائڻ سان ڦرن ٿا، اوهان عورت جون سٿرون ڪو نه جاچيون آهن جن تي کُهرا نشان آهن يا نه- اوهان بند ڪمري ۾ ڪنهن عورت کي ننڍڙين سُڪل ٽنگن ۾ پاڻ اٽڪائي جن ڀوت ڪونه ڪبو آهي... اوهان ايئن نه ٻڌايو آهي ته عورت برقعي اندران ڪپڙن ۾ ڪهڙي آهي ۽ ڪپڙن اندران بغير ڪپڙن جي ڪيئن آهي.. اوهان ڪنهن مرد کي غسل خاني ۾ دڪيءَ تي ويهاري لوڙهيو ڪونهي. اوهان ڪو اهڙو ترقي پسند نوجوان ڪونه ڏيکاريو آهي جنهن ۾ هر
برائي موجود آهي. جيڪو هر گندو ڪم ڪري ٿو، هر گندي عمل جي باري ۾ سوچي ٿو وري به هو مظلوم آهي ۽ ڌرتيءَ لاءِ گهڻو ڪجهه ڪرڻ چاهي ٿو. اُهو صحيح آهي ته اوهان جي ڪهاڻي تلخ آهي پر فحش نه آهي، جيڪر ڪير فحش چوي ٿو ته پڪ اُن ننڍڙي ذهن سان اُن کي پڙهيو هوندو. اوهان انهن ڏي ڌيان نه ڏجو. هاڻ ڏسجي ته هن ۾ مذهب جي کنئوس ٿيل آهي يا نه- مذهب جو مفهوم ڇا آهي؟ مذهب حقيقت ۾ انسان ذات لاءِ آهي- اڄ جو انسان هيتري ترقي ڪرڻ باوجود به مذهب جي باري ۾ ڪيترو نه پوئتي پيل آهي. اڄ جي ماڻهن مذهب کي انسانن جي وجود مان ڪڍي مسلي تي اچي بيهاريو آهي. ۽ ڌڙا ڌڙ مذهب جا سجدا ڏياريا پيا وڃن. انسان اُگهاڙو هجي چاهي پيٽ بکيو هجي، پر هو چاهين ٿا ته هن جي سجدن ۾ ڪا ڪمي نه اچي. اوهان سچ لکيو آهي ته مذهب مري چڪو آهي ۽ ماڻهو اُن جو لاش کنيو پيا هلن ۽ ان جي نالي ماڻهن کي ڦُرين پيا. خبر نه آهي، ڪيستائين ڦُريندا رهندا. اڄ جي دور ۾ ماڻهن کي هيئن سوچڻ کپي ته هوند ڪيترو نه چڱو ٿئي. مذهب (اسلام) ايمان (انسانيت) عقيدو (خدمت) پيار محبت (ڌرتي) بس ان کان وڌ سوچڻ نه کپي. جبار جوڻيجي جي ڪهاڻي مڙيئي ٺيڪ هئي. غلام مبي مغل پنهنجي قلم ۽ سوچ ۾ ڏاڍي تبديلي آندي آهي.
غلام نبي مغل هڪ وڏو فنڪار آهي ان کان ڪير به انڪار نه ڪندو. قلم ۽ سوچ ۾ طاقت اٿس ڏاڍو سُٺو ٿئي جو هنن ننڍڙين ڪهاڻين وانگر هو هميشه ايئن ئي پنهنجي سوچ کي استعمال ڪري.
جهان آر سومري جي ڪهاڻي ڏاڍي سُٺي آهي. ڪهاڻيءَ جو مفهوم اردو افسانن وانگر آهي پر جهان آر وٽ قلم جي طاقت ڪافي ٿي ڏسجي. انسانن جي جذبن ۽ احساس کي چڱيءَ طرڦ ڏيکاري ويئي آهي. هر طرح هي هڪ مڪمل ڪهاڻي محسوس ٿي رهي آهي. ڀيڻ جهان آرا مبارڪ قبول ڪندا. انيد ته اڳتي به لکندا رهندا.
آغا سليم جون ڪهاڻيون لاجواب هونديون آهن. ”منزل جا دوکا“ ڪهاڻيءَ جو به ڪو جواب ڪونهي. آغا سليم هميشه سٺيون
ڪهاڻيون سنڌي ادب کي ڏنيون آهن. سندس هن وقت جون لکيل ڪهاڻيون بيحد سُٺيون آهن. شعر وارو حصو هميشه وانگر سُٺو آهي. ان جي باري ۾ ڪو خيال ظاهر ڪرڻ کان بهتر آهي ته چپ رهجي. سهڻيءَ جي ٻئي حصي تي آئون ڪجهه به نه ٿي لکان. مون کي لکڻ به نه گهرجي. ڇو جو وڏن اديبن جون لکڻيون آهن ۽ ترجمو به گهڻو ڪري وڏن اديبن ئي ڪيو آهي سو ڀلا ان ۾ ڪهڙي گهٽتائي هوندي.
**
نوٽ: هي منهنجو خط سهڻي رسالي ۾ مارچ 1973ع ۾ ڇپيو هو. ڪنڌڪوٽ ۾ هڪ واقعو ٿيو هو، جيڪو ڏاڍو دردناڪ ٿيو هو. اُن واقعي تي امر جليل ڪهاڻي ”سرد لاش جو سفر“ لکي هئي. هن ڪهاڻيءَ پٺيان وڏا واءِ ويلا ٿيا. امر جليل ۽ طارق اشرف جي خلاف وارنٽ گرفتاري نڪتا. امر جليل پاڻ هڪ هنڌ ٻُڌايو آهي ته اُن ڪيئن پاڻ کي گرفتار ٿيڻ کان بچايو. طارق اشرف گرفتار ٿي ويو ۽ ٻاويهه مهينا جيل ۾ رهيو.
مان جڏهن هي خط سُهڻي جي طارق اشرف کي موڪليو ته اُن کي يقين ئي ته نه پيو اچي ته ڪا ڇوڪري اهڙو خط لکي سگهي ٿي. اُن مون سان فون تي ڳالهايو ۽ پڪ ڪيائين ته اُهو خط مان لکيو آهي.