علم دوست، سوڀراج گيانچنداڻي
ان کان سواءِ لاڙڪاڻي جا ڪي عالم جھڙوڪ رامچندر پنجواڻي، بمبئي يونيورسٽي مان ۽ جوڌپور واري علائقي مان هريرام درياڻي دل گير ڪاليج سائيڊ تي سنڌي ادب ۽ ٻولي جي ميدان ۾ اورچائي سان ڪم ڪندي نثر توڙي نظم ۾رسالا، ميگزين ۽ ڪتاب شايع ڪري رهيا آهن.
مذڪوره لاڙڪاڻي واسين کان سواءِ گھڻا نام ڪٺيا عالم ۽ اديب جھڙوڪ تيرٿ سڀاڻي، ديو سڀاڻي، هوندا راج دکايل، پرپو وفا ڇڳاڻي، چندو لعل جئيه سنگھاڻي ۽ ارجن سنگ بجلاڻي ورهاڱي کان اڳ ۽ ورهاڱي کان پوءِ جي ادب تي پنهنجين لکڻي ۾ روشني وجھي رهيا آهن. جنهن سبب ادب جي کيتر ۾ جيڪي رسالا ڪتاب ۽ ساليانه جامع معلوماتي شمارا جيڪي منظرعام تي اچن ٿا تن مان ڳچ حصو لاڙڪاڻي جي ڏاهي سوڀراج گيانچنداڻي جي لائبريري جي زينت بڻجي ٿو تنهن ڪري مون پنهنجي دوست يارغار بشير احمد شاد کي عرض ڪيو ته يار مون کي مسٽر سوڀي گيانچنداڻي سان ملاقات ڪرڻي آھي. پروگرام ٺاھيو ته هلي ساڻس ملئون. شام جو ڏينهن ٺاري اسان ٻئي ڏينهن سوڀي گيانچنداڻي صاحب جي گهر پهتاسين. سوبراج گيانچنداڻي جي باري ۾ ٻڌائيندو هلان ته هي صاحب لاڙڪاڻي جي علمي ادبي آسمان جو روشن وهائو تارو هو. فڪري و علمي لحاظ کان سندس قدر ۽ منزلت جا قائل ماڻھو پوري پاڪستان ۽ ڀارت ۾ موجود آهن.
هڪ ڀيري ڀارت کان ڪيفي اعظمي ۽ ٻيا ڪمونسٽ لابي جا عالم، اديب ۽ شاعر پاڪستان ۾ آيل هئا. ڪراچي پريس ڪلب جي بلڪل سامهون واري عمارت جي ٻئي فلور تي ڪراچي جي لبرل سوچ رکندڙ اديبن جو هڪ مذاڪراتي پروگرام رکيل هو. پنهجي دوست فري لانسر افضل شيراني صاحب سان مان به ان تقريب ۾ مدعو هئس. ان تقريب ۾ اتفاق سان منهنجي ملاقات لاڙڪاڻه ۽ آرٽس اينڊ ڪامرس ڪاليج جي اڳوڻي پروفيسر مسلم شميم سان ٿي جيڪو منهنجي نشست جي ڀرسان تشريف فرما هو. ان تقريب ۾ مسٽر سوڀي گيانچنداڻي جي شرڪت هڪ مقرر جي حيثيت ۾ هئي.
مون زندگي ۾ گهڻن عالمن اديبن کي ٻڌو هو پر هن تقريب ۾ پنهنجي ننڍي کنڊ جي ريڊيڪل خيالن جي عالمن اديبن جي سامهون گيانچنداڻي صاحب جي خيالن جو اظھار ۽ بيان ٻڌي منهنجي خوشي جي حد نه رهي ۽ فخر محسوس ٿيو ته هي لاڙڪاڻي واسي سنڌ جي هڪ ننڍي ڳوٺ بگي جو ڄائو ڪيڏن وڏن خيالن جو مالڪ آهي.
بشير احمد شاد ۽ مان پنهنجي مطلب سارو جڏهن گيانچنداڻي هائوس پهتاسين ته اسان جي ملاقات سوڀي صاحب جي وڏي ڀاءُ سان ٿي جنهن اسان جو جو آڌر ڀاءُ ڪندي اوطاق ۾ ويهاريو. ڏهن پندرهن منٽن کان پوءِ سوڀراج صاحب اچي اسان سان گڏيو حال احوال جاري هئا ته سندس وڏو ڀاءُ ڪيڪ ۽ چانھن کڻي آيو. مون سوڀراج صاحب کي پنهنجي اچڻ جو مدو بيان ڪيو. جواب ۾ چيائين تون سڀاڻي شام جو پنجين وڳي مون وٽ اچجانءِ ته مان توکي پنهنجي لائبريري ڏيکاريندس.
ٻئي ڏينهن مقرر وقت تي آئون سندس گهر پهچي ويس. گيانچنداڻي کي تن تي رڳو گنجي ۽ گوڏ هئي. هو مون کي گهر جي پهرين منزل تي وٺي ويو، جتي سندس هڪ عاليشان لائبريري هئي.
لائبريري ۾ ٻه کٽون پيل هيون، هڪ پاسي رائيٽنگ ٽيبل ۽ ٻٽي ڪرسيون پڻ رکيل هيون. مون کي ڪتابن جي ڪيٽيگرائيزيشن جي باري ۾ ٻڌائيندي چيائين ته تنهنجي موضوع ۽ مطلب جي لحاظ کان ڀارت لڏي ويل اديبن ۽ شاعرن جا ڪتاب هن پاسي رکيل آھن.
صاحب موصوف پاڻ به ڪتاب ڪڍندو کٽ تي رکندو ويو. مسٽر گنگارام سمراٽ جي روائز ڪيل تخليق قديم سنڌ جي تاريخ ڪڍي منهنجي هٿ ۾ ڏيندي چيائين هي ڪتاب لاڙڪاڻي جي اوائلي تاريخ جو پسمنظر لکڻ ۾ تنهنجو مددگار ٿي سگهي ٿو. ان بعد پنهنجي گهر جي سامهون اشارو ڪندي چوڻ لڳو. هو سامهون وارو گهر ديو سڀاڻي وارن جو هو. وري چيائين ڀارت وڃي هن سنڌي ادب تي ڪافي ڪم ڪري ڪتاب ڇپايا آھن. تو وٽ آھي ڪجھ سڀاڻي جو. سندس سوال جي جواب ۾ مون وراڻيو؛ ٿورو گهڻو آھي پر توهان ڏيکاريو جيڪو ڪم هن ڀارت ۾ ڪيو آھي. مون کي ان ڳالھ جو احساس هو ته گيانچنداڻي صاحب ڪيڏو وڏو عالم، مفڪر، اديب ۽ مقرر آھي پر علمي ادبي معاملي ۾ هن گرمي جي مند ۾ مون کي ايڏو فيض پيو پهچائي. هن صاحب فهم و فراست ويھارو کن چونڊ ڪتاب منهنجي هٿن ۾ ڏنا جيڪي سمورا جا سمورا منهنجي ڪم جا هئا.
مون انهن ڪتابن جي ورق گرداني پئي ڪئي ته سندس نوڪر جڳ ۾ شربت کڻي آيو، جيڪو گيانچنداڻي صاحب پنهنجي هٿن سان مون کي سرو ڪيو. مون چيومانس سائين مون کي هنن ڪتابن جا ڪجھ حصا فوٽو اسٽيٽ ڪرائڻا پوندا. وراڻيائين ته ڪا ڳالھ ناهي ڀلي، مون چيومانس ڪو پنو يا ڪاپي جو پيج ڏيو ته مان هنن ڪتابن جي فهرست ٺاھي اوهان کي ڏيان. موٽ ۾ چيائين ته ان جي ڪا ضرورت ناهي، تون ڀلي کڻي وڃ پر کڻي ڪيئن ويندين؟ پنهجي نوڪر کي سڏيائين جيڪو نه رڳو ڪتاب هيٺ اوطاق ۾ کڻي آيو پر مون سان گڏ سيئو بازار فوٽو اسٽيٽ جي دڪان تائين ڪتاب کڻائي هليو. ايڏي علمي ادبي سخاوت، ايڏي خدمت ۽ ايڏو اعتبار سو به پهرين واري ۾. در حقيقت اهي آھن اسان جا سنڌي محبوب ۽ محسن ماڻھو جن جو جيترو مان مريادو ڪجي اوترو ٿورو آھي.
**