صدارتي تقرير اينٽي سيپريشن ڪانفرنس
الحمدلله وسلام عليٰ عباده الذين اصطفيٰ
اما بعد
توهان جي ڪانفرنس مون کي دعوت ڏني آهي ته آءٌ هن دور جي نئين نظريي متعلق توهان کي پنهنجا خيال ٻڌايان ان لاءِ شڪريو قبول فرمايو.
منهنجا خيال اتر هندستان ۾ ته عام مسلمانن کي ڪنهن قدر معلوم آهن، شايد ڏکڻ هندستان جا مسلمان ايترو نه ڄاڻندا هجن. اجازت ڏيو ته ڪجهه لفظ چئي آءٌ پنهنجي سڃاڻپ ڪرايان. اميد ته منهنجا ڪي ويچار ان کانپوءِ صفائيءَ سان سمجهي سگهبا.
[b]ديوبندي جماعت
[/b] آءٌ نو مسلم آهيان. علمي ۽ سياسي خيالن ۾ ديوبندي جماعت سان واسطو رکان ٿو. هيءَ جماعت امام ولي الله دهلويءَ جي طريقي جي محافظن جي هڪ مستقل پارٽي آهي، جيڪا هندستان جي مڪمل آزادي (پورن سوراج) کي پنهنجو ڪريڊ مڃي ٿي ۽ انهيءَ مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ هر هڪ آزادي پسند جماعت (مسلم هجي توڙي غيرمسلم) سان متحد ٿي سگهي ٿي. مسلمانن جي ٻاهرين ملڪن ۾ هن (ديوبندي پارٽيءَ) جي ڪافي سڃاڻپ آهي.
[b]شيخ الهند
[/b] شيخ الهند مولانا محمود حسن ديوبندي منهنجو استاد هن پارٽيءَ جي مرڪزي طاقت ۾ وڏو مرتبو رکندا هئا. آءٌ انهن جي حڪم پٽاندڙ 18 سال هندستان ۾ ڪم ڪندو رهيس. پوءِ سندن حڪم سان ڪابل هليو ويس. آءٌ اسلامي تعليم جي تحصيل لاءِ عمر جو وڏو حصو خرچ ڪري چڪو آهيان. هندستان جي اندر ۽ اسلامي ملڪن ۾ اسلام جي واڌاري جي ڪيترين اسڪيمن ٺهڻ ۽ انهن جي ڊهڻ جو تجربو رکان ٿو.
يورپ ۽ ايشيا جي ڪيترن ملڪن ۾ پراڻي بادشاهي حڪومتن جي تباهي ٿيندي ڏسي چڪو آهيان. انقلاب کان پوءِ نوجوانن جي ڪمزور جماعتن کي ڪاميابيءَ سان طاقتور حڪومتن ٺاهڻ جو به ڪافي مشاهدو رکان ٿو. آءٌ جنهن ڪم کي پنهنجي نالي چوان ٿو حقيقت ۾ اهو نوجوانن جي جماعت جو ڪم آهي، جنهن سان گڏجي ڪم ڪندو رهيو آهيان. منهنجا ڪن، اکيون ۽ هٿ پير هي نوجوان هندستاني آهن. انهيءَ ۾ عربي مدرسي جا طالب ۽ ڪاليج جا تعليم يافته شاگرد هڪ ئي درجي سان (مساوي) شريڪ رهيا آهن.
ساڳئي طرح تعليم يافته طبقي مان هندو ۽ سک به اسان جي ڪم ۾ شريڪ هئا. توهان کي تعجب ٿيندو ته هن وقت تائين آءٌ هڪ به يورپين ٻولي نه ڄاڻان، رڳو منهنجي مطالعي لاءِ انهن رفيقن هزارين صفحن وارا ڪتاب يورپين زبانن مان ترجما ڪيا.
منهنجي استاد پنهنجي جماعت جي نظرين جي اشاعت (پروپيگنڊا) لاءِ هڪ اجتماعي انجمن ٺاهي هئي. آءٌ ان جمعيت الانصار جو ناظم (سيڪريٽري) رهيو آهيان. ان کانپوءِ جمعيت علماءِ هند ۽ جامعه مليه دهليءَ جو افتتاح به منهنجي استادن جي نالي ٿيو.
[b]ڪاليج پارٽي
[/b] ديوبندي جماعت جي مقابلي ۾ اهي لبرل (نرم خيالن وارا) آهن جن عليڳڙهه ڪاليج کي پنهنجو مرڪز بڻايو. ”ڪاليج پارٽي“ مسلم ليگ پيدا ڪئي. آءٌ تقريباً 20 سالن تائين پنهنجي استاد جي حڪم سان ڪاليج پارٽيءَ سان ملندو رهيو آهيان. منهنجي استاد منهنجي سڃاڻپ ڊاڪٽر انصاريءَ سان ڪرائي، ڊاڪٽر صاحب مولانا ابوالڪلام آزاد ۽ مولانا محمد عليءَ سان ملايو.
هڪ دفعو ان کان اڳ ديوبند ڇڏڻ تي مجبور ٿيس ته پنهنجي استاد جي لاڳاپي سبب حڪيم اجمل خان اسان جو مربي بڻيو ۽ مون کي نواب وقارالملڪ ۽ نواب محمد اسحاق خان سان ملايائين. (اهي ٻئي علي ڳڙهه تحريڪ جا سيڪريٽري هئا)
هاڻي آءٌ هيءَ تمهيد ختم ڪريان ٿو ۽ پنهنجا خيال مختصر لفظن ۾ توهان کي ٻڌايان ٿو.
(1) نظام (حيدرآباد دکن) هڪ مسلمان حڪمران آهي، جيتري قدر سياسي ذميداري هو سمجهي سگهن ٿا، شايد هندستان ۾ رهندڙ ڪو به مسلمان ان کي محسوس به نٿو ڪري سگهي. هو جڏهن حڪومت هلائين ٿا ته ان حالت ۾ پنهنجو مسلمان هجڻ وساري ڪو نه ٿا ڇڏين پر هو پنهنجي حڪومت کي اسلامي نٿا چون (بلڪ هندن ۽ مسلمانن جي گڏيل حڪومت.) سندن ان سڃاڻپ واري فيصلي جو قدر ڪيو ۽ هندستان جي ڪنهن به حصي کي پاڪستان چوڻ صفا ڇڏي ڏيو.
(2) دهليءَ جو رهندڙ مسلمان جيڪڏهن گنگا ۽ جمنا جي دوآبي کي پنهنجو چوڻ لڳي ته هو سچو آهي ۽ هن پنهنجي حقن جو اعلان ڪيو آهي. ساڳيءَ طرح هت جيڪڏهن مدراسي مسلمان مدراس کي ۽ بمبئيءَ جو رهندڙ بمبئي کي پنهنجو بڻائي ته ان تي ڪو به اعتراض نٿو ٿي سگهي.
ليڪن ڇا ڪوبه سياڻو ماڻهو اهو فيصلو به ڪري سگهي ٿو ته دهلي، بمبئي يا مدراس کي پنهنجو بنائڻ ۾ فقط مسلمان کان سواءِ ٻيو ڪوبه شريڪ نه آهي. ان قسم جون ڳالهيون هڪ فاتح يا ان جو جائز وارث حڪمران ڪري سگهندو. ڇا هن وقت هن ملڪ هندستان جو ڪوبه مسلمان پنهنجي پيءُ ڏاڏي جو سچي معنيٰ ۾ وارث بڻجي ڪنهن خطي جو مالڪ چوائي سگهي ٿو؟ (هرگز نه) ان ڪري ”پدرم سلطان بود“ (منهنجو پيءُ بادشاهه هو!) جو فڪر دماغ مان ڪڍي ڇڏڻ گهرجي. توهان يقين رکو ته جيڪڏهن ان قسم جي فڪر ۾ ڪي قدر به سچائيءَ جو وزن هجي ها ته نظام (حيدرآباد دکن) پنهنجي مملڪت کي ”اسلامي حڪومت“ جي نالي سان سڏڻ پنهنجو فرض سمجهي ها.
(3) هندستان جو مسلمان ٻن سؤ سالن کان سمهيو رهيو آهي. هن پنهنجي اعليٰ درجي جي مفڪرن جي بي قدري ڪئي. هن پنهنجي خيرخواهن کي دشمن جي هٿان قتل ڪرايو، اهڙيون غلطيون اتر هندستان ۽ ڏکڻ هندستان جي مسلمانن کان گهڻائي دفعا ٿينديون رهيون آهن نه ته جيڪر ٽيپو سلطان ۽ مولانا محمد اسماعيل شهيد جون جماعتون ايئن شهيد نه ٿين ها. انقلاب جي مرڪز بنجڻ جي جيڪا قدرتي صلاحيت هندستان جي مسلمانن ۾ لڪل هئي انهن غلطين سبب سندن اها انفرادي ڏات برباد ٿي ويئي.
(4) گذريل پنجاهه سٺ ورهين کان وٺي هندستاني مسلمان انقلابي خوداعتمادي (پاڻ تي ڀاڙڻ جي طاقت) وڃائڻ کان پوءِ ٻاهرين مسلمانن جي پٺي ٺپڻ ڪري وڌيڪ غلط سوچڻ لڳا آهن. ٻاهريون مسلمان عام طرح يورپ جي زير اثر ٿي ڪري هندستان جي مسلمانن جو ليڊر بڻبو رهيو آهي. جنهن انقلاب يورپ جي زمين ۽ آسمان کي بدلائي ڇڏيو آهي يا بدلائي رهيو آهي ان جو اثر اسلامي سلطنت تي به پيو آهي. تنهن ڪري هو پنهنجي بچاءَ جي فڪر ۾ آهي. ان ڪري هو هندستاني مسلمان کي صفا وساري ڇڏيندا.
(5) آءٌ اوهان کي يقين ٿو ڏياريان ته هندستان به انهيءَ انقلاب جي اثر کان متاٿر ٿيڻ کان رهي نه سگهندو. يورپ جي وڏي سلطنت سؤ سال کان حڪومت ڪري رهي آهي: جا پنهنجي بادشاهه جي نالي ڊڪٽيٽر بڻجي ملڪ جي سڀني قوتن جي اڪيلي مالڪ آهي. ان جا ڪم ڪندڙ پنهنجي پاليسي يورپ جي انقلابي شڪنجي مطابق ٺاهڻ تي مجبور ٿي ويندا ۽ انهن انگريزن جي رستي تي هندستان ۾ انقلاب ايندو.
(6) جيڪڏهن توهان پنهنجي نوجوانن کي (جيڪو ايندڙ انقلابي يورپ (روس) کان واقف ٿي چڪو آهي) پنهنجو رهنما نه مڃي هن ايندڙ انقلاب کان پاڻ کي غافل رکندا ته توهان جو اهو حشر ٿيندو جو بخارا جي مسلمانن جو ٿي چڪو آهي. ان کي ڏسو، ان (بخارا) جي لٽڻ ۾ ڪيتري قدر مسلمانن حصو ورتو آهي.
انقلاب جڏهن ظاهر ٿيندو آهي ته هڪ مفلس عيسائي مالدار عيسائيءَ تي ۽ هڪ مفلس مسلمان مالدار مسلمان تي رحم نه ڪندو آهي. توهان مالدارن جي اهڙي جٿي تي ڀروسو نه ڪريو جو نه ته فوجي طاقت جو مالڪ آهي، نه قانوني اقتدار رکي ٿو ۽ نه ڪنهن انٽرنيشنل باڊيءَ سان پنهنجي سڃاڻپ ڪرائي سگهي ٿو. توهان رڳو پنهنجي نوجوانن جو ساٿ ڏيو، اهو پنهنجي ملڪ ۾ قومي حڪومت پيدا ڪندو. ان کي معلوم آهي ته هندستان ۾ اشوڪ يا شاهجهان جي حڪومت کي جيئري ڪرڻ جو امڪان نه رهيو آهي.
آءٌ توهان کي عاجزانه اپيل ٿو ڪريان ته پراڻي بادشاهي زماني جي واپس موٽڻ کان مايوس ٿي وڃو.
(7) جيڪڏهن ڪو به هندستاني مسلمان (عالم هجي يا ليڊر) توهان کي هي چوي ته ”هندستان جي جنهن به ٽڪري ۾ اسان جي چڱي چوکي اڪثريت آهي. اچو ته اسان ان تي پنهنجو بادشاهي نظام جاري ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون. ان سان اسان جو ڪلچر به محفوظ ٿي ويندو ۽ اسلام جي به خدمت قوم جي گهڻائي رکندڙ افرادن لاءِ آسان ٿي ويندي. مثلاً سنڌ، سرحد ۽ پنجاب جي ڪن حصن کي ملائي اسان حڪومت بڻايون. ان ۾ رڳو اها محنت ڪرڻي پوندي جو پنهنجي نوجوانن ۾ پروپيگنڊا ڪري کين انهيءَ ڪم لاءِ تيار ڪيو وڃي. جيڪڏهن دنيا ۾ لاديني نظام نوجوانن جي طاقت سان پيدا ڪري سگهجي ٿو ته اسان کي هڪ نئين نظام جي پيدا ٿيڻ کان مايوس نه ٿيڻ گهرجي. وغيره.“
انهن ماڻهن جو خيال آهي ته ”جيڪڏهن هندستان جي ڪهڙي به ڪنڊ ۾ اهڙي اسلامي حڪومت قائم ٿي ويئي ته ٿورائي وارن پرڳڻن ۾ رهندڙ مسلمان به غيرمسلمانن جي اسلام ڪش جذبي جي خونخواريءَ کان محفوظ ٿي ويندو ۽ ممڪن آهي ته هند ۾ اسلامي تاريخ پنهنجو پاڻ کي وري دهرائڻ لڳي.“
ان جي جواب ۾ آءٌ توهان جي خدمت ۾ اهو مشورو عرض رکندس ته توهان اهڙين اسڪيمن بنائيندڙن جي ڪابه ڳالهه نه ٻڌو ۽ ان کي به مشت بعد از هنگامه جنگ (جنگ کان پوءِ ٻانهون کنجڻ) سمجهي ڪري ٽاري ڇڏيو.
جڏهن ترڪش ايمپائر جهڙي مسلمانن جي هڪ مرڪزي سلطنت موجود هئي ته اسان خود ان قسم جون اسڪيمون بڻائيندا رهندا هئاسين. اسان سان گڏ نوجوانن جي هڪ انقلابي جماعت ان جي پوئواريءَ ۾ ڪوشش ڪندي رهي آهي. اسان کي بين الاقوامي سهولتون به مهيا ٿينديون رهيون آهن مگر جڏهن کان ترڪيءَ کي شڪست ٿي چڪي آهي، اسين ان قسم جي انقلاب انگيز تجويز جو خواب به نٿا ڏسي سگهون. اسين گويا پنهنجي اکين سان ڏسي رهيا آهيون ته هيءَ تجويز (جدا اسلامي حڪومت ٺاهڻ واري) جو اثر برطانيه ۽ رشيا ٻنهين سلطنتن تي تمام خراب پوندو ۽ انهيءَ جو نتيجو سڀ کان اول افغانستان جهڙي هڪ ننڍي اسلامي سلطنت کي ڀوڳڻو پوندو ۽ ان کانپوءِ جيڪو انقلاب ٿيندو سو بنهه لاديني ٿيندو.
هڪ سياسي ڄاڻوءَ جي نظر ۾ هن قسم جي تجويز لاءِ فقط هڪ سبب هن جي جائز ٿيڻ جو ڏيئي سگهجي ٿو ته سڀ کان پهريائين هيءَ تحريڪ انڊين نيشنل ڪانگريس ۾ پيش ڪئي وڃي. ڪانگريس هن ۾ جيتري قدر ڪاٽ ڪوٽ ڪري ترميم تجويز ڪري اهو فيصلو مڃڻ گهرجي. ان کان پوءِ انڊين نيشنل ڪانگريس جي نالي سان هن فيصلي کي برٽش پارليامينٽ جي سامهون آندو وڃي، جيتريقدر ترميمون گورنمينٽ ضروري سمجهي اهي به سڀ منظور ڪيون وڃن.
ڇا توهان سمجهو ٿا ته مسلم ليگ جو ڪرتا ڌرتا، جيڪو اڄ ڪلهه هنن تجويزن جو مرڪز آهي، ان ۾ هن قسم جي ڳڻ ڳوت جو ڪو لاڙو آهي؟ جي اهو ناهي ته بابا اهي سکڻيون ڳالهيون آهن.
(8) ان کان پوءِ جيڪڏهن توهان اسان کان مسلمانن جي ترقيءَ جو پروگرام پڇو ته اسان هن وقت ان کان زياده نه ٻڌائينداسين ته توهان پنهنجي نوجوانن تي جيڪو انقلابي يورپ کان واقف آهي ۽ هر قدم جي ڦيري کي نهايت غور سان ڏسندو آهي ان تي پورو ڀروسو ڪريو.
اسان هن جي قوت اجتهاد تي اعتماد ڪريون ٿا ته هو هر قسم جي حالتن جي مطابق پنهنجي لاءِ رستو ڳولي ڪڍندو. اسان ڏهن ويهن نوجوانن سان گڏجي ڪم ڪري چڪا آهيون. هو جيڪڏهن افغان نوجوانن سان ملي ڪري ڪم ڪندا آهن ته انهن کان اڳرا رهندا آهن. ان کان پوءِ يورپ جي مسلم ۽ غيرمسلم قومن جي ڊوڙ ۾ اهي ڪنهن کان به پٺتي نه رهيا.
منهنجو خيال آهي ته رڳو لاهور مان اسان کي ويهه هزار نوجوان اهڙا ملي سگهن ٿا جيڪي انهن نوجوانن وانگر ڪاميابيءَ سان اڳتي وڌي سگهن ۽ اهڙيءَ طرح اڪيلو ديوبندي نظام ان قسم جا چاليهه هزار نوجوان مهيا ڪري سگهي ٿو جيڪي انهن نوجوانن سان گڏجي ڪم ڪري سگهن.
پروگرام جي تفصيلات کي آخري شڪل ۾ متعين ڪرڻ جو ته هي وقت نه آهي پر اسان ڪجهه اهڙا اهم نڪتا ضرور بيان ڪرڻ گهرون ٿا، ته جيئن اسان جو نوجوان دوکو نه کائي.
(الف) اسلام حقيقت ۾ هڪ انٽرنيشنل پروگرام آهي جو انسانيت لاءِ ضروري آهي. قرآن عظيم عربي نيشن (قوم) کي واسطي طور استعمال ڪيو آهي. تنهنڪري سندس ٿڪجڻ کان پوءِ عجمي قومن اهو بار پنهنجي مٿي تي کنيو. حجاز ۽ دمشق کان پوءِ بغداد، بخارا، غزنيءَ ۽ دهليءَ جي تاريخ انهيءَ تي شاهد آهي پر هاڻي اسين پنهنجي نوجوانن کي انٽرنيشنلسٽ بنجڻ کان روڪيون ٿا. ڇاڪاڻ ته اسلامي انٽرنيشنلزم جو ڪو به اجتماعي مرڪز نه رهيو آهي ۽ لاديني انٽرنيشنلزم جي زورشور سان منظم پروپيگنڊا ٿي رهي آهي. اهي ماڻهو پنهنجي مطلب ۾ ڪامياب ٿيڻ لاءِ نهايت گهريون چالون هلي رهيا آهن. اسين ڊڄون ٿا ته اسان جو نوجوان ڌوڪي سان لاديني نه بڻجي وڃي. انهيءَ معاملي ۾ اسان پنهنجو تجربو رکون ٿا.
ساڳيءَ طرح اسان هڪ هندستاني عالم کي ان کان روڪيون ٿا ته هو ڪنهن مسلمان بادشاهه جو انتظار ڪري جيڪو ٻاهران ايندو. اسان ڄاڻون ٿا ته اهڙو ڪو به مسلمان بادشاهه ٻاهران نه اچي سگهندو ۽ هيءُ سادو مسڪين ڪنهن لاديني حڪومت جي چڪر ۾ نه ڦاسي وڃي.
(ب) اسان جو نوجوان جمهوري نظام کان سواءِ ٻئي ڪنهن نظام کي نه مڃي، قوم جي سڀني فردن جي پوري طاقت استعمال ڪرڻ کان سواءِ ان نظام تي قبضو ڪرڻ ممڪن نه آهي. اسان جي قوم جو اعليٰ طبقو عام طرح برباد ٿي ويو آهي. سواءِ انهن چند نيڪ ماڻهن جي، جيڪي پسمانده جماعت کي اٿارڻ لاءِ جدوجهد ڪري رهيا آهن. انهيءَ نظام کي اسين جمهوري (لوڪ شاهي) مڃون ٿا. بيڪار شاهوڪارن ۽ گوشه نشيني سيکاريندڙ عالمن جو هن نظام ۾ دخل نه آهي.
(ج) اسان جي تلقين (سمجهاڻي) جي موافق (پٽاندڙ) جنهن جماعت نيشنلزم (قوميت) ۽ جمهوريت (لوڪ شاهي) تي يقين پيدا ڪيو هجي ان کي پوري ذميداري سان اسان يقين ٿا ڏياريون ته انڊين نيشنل ڪانگريس جو نظام لادينيت کان بچڻ لاءِ هڪ مضبوط قلعي جو ڪم ڏيندو. ان جو تجربو اسان پنهنجو پاڻ تي ڪري چڪا آهيون. اسان جي خيال ۾ لادينيت جي پروپيگنڊا عام طرح هن غرض سان ڪئي ويندي آهي ته پنهنجي سياسي مرڪز جي ڊڪٽيٽرشپ کي وسيع ڪيو وڃي. ليڪن جڏهن هڪ نيشنلسٽ کي هي ماڻهو (لادين) پنهنجي اندر شامل ڪرڻ کان مايوس ٿي ويندا آهن ته ان پروپيگنڊا جو رخ به ڪمزور ٿي ويندو آهي. انڊين نيشنل ڪانگريس لادينيت جي اثر کان بلڪل پاڪ آهي. هو هر ڪنهن سوشلسٽ کي قبول ڪندا آهن پر جن ماڻهن ڪانگريس اندر پنهنجي پارٽي ٺاهي هجي انهن کي هو پنهنجي مرڪز سان نه ڳنڍيندا آهن.
(د) جڏهن توهان نيشنل ڪانگريس ۾ وڃڻ جو ارادو ڪيو ته اسان جو مشورو توهان لاءِ هي آهي ته توهان پنهنجي مستقل پارٽي بڻائجو. نه گانڌيءَ جي پارٽيءَ جي پٺيان هلي اسان جهڙو هڪ مسلمان ڪامياب ٿي سگهي ٿو ۽ نه سوشلسٽن سان گڏجي ڪري هو عام مسلمانن ۾ پنهنجي تحريڪ آسانيءَ سان هلائي سگهي ٿو. ان ڪري پنهنجي پارٽيءَ کي انهن اعليٰ اصولن تي منظم ڪيو جتي اوهان جو مذهب ۽ دنيا جو اقتصادي نظام پاڻ ۾ ملي وڃن ٿا.
ان پارٽيءَ جو آئيڊيا (تخيل) نهايت معقول ۽ نظام نهايت مضبوط هجي، ميمبرن جي گهاٽي واڌي تي نظر نه رکي وڃي. هندستاني مسلمان جي طاقت تمام زياده آهي، جنهن کي هو خود محسوس نٿو ڪري. هڪ عقلمند اقليت به پنهنجي پارٽيءَ کي ملڪ جي رهنما جماعت بڻائي سگهي ٿي ۽ هندستان جي ٻين قومن کان مسلمانن ۾ هيءَ صلاحيت زياده آهي. انهيءَ سان گڏ اسين نوجوانن کي وصيت ڪريون ٿا ته هم خيال نيشنلسٽ (مسلم ۽ غير مسلم) هندستانين کي پنهنجي پارٽيءَ ۾ گڏ ڪندا رهن ۽ نڪمي مالدارن کي ويجهو نه اچڻ ڏين ۽ ڪجهه ڏينهن جي بک کان نه گهٻرائين.
(هه) اها پارٽي اڳتي وڌي انگريز سرڪار کان ”ڊومينن اسٽيٽس“ جي چارج حاصل ڪري.
(و) اها پارٽي جرئت ڪري نيشنل ڪانگريس کي اندروني نقطه نظر کان انٽرنيشنل ڪانگريس بڻائي. هر اهڙو اجتماع جيڪو هڪ ٻولي ڳالهائيندڙ ۽ معاشرت ۾ هڪ ٻئي جي ويجهو آهي ان کي هڪ قوم تسليم ڪري، ان جي زمين کي صوبو نه چوي پر ان کي ”اسٽيٽ“ بنايو وڃي. اهڙي طرح آباديءَ ۾ مذهبي گهڻائي ٿورائي (اقليت ۽ ڪثرت) جو اثر رڳو صوبن تائين محدود ٿي ويندو. هر هڪ اسٽيٽ ۾ قانوني طاقت ته اڪثريت جي قبضي ۾ هوندي، مگر قوت تنقيد (نڪته چيني ۽ مخالفت) ۾ ٿورائيءَ جا لائق فرد پوري عزت ۽ مرتبي سان شريڪ ٿيندا. اهڙيءَ طرح ٿورائيءَ ۽ گهڻائيءَ جي نفرت هميشه لاءِ ختم ٿي ويندي.
(ز) فيڊريشن جي مرڪز ۾ برطانوي طاقت سان گڏ هر هڪ اسٽيٽ جا نمائندا شامل ڪيا ويندا جن کي اسٽيٽ ملڪ جي مرڪزي پارليامينٽ ۾ موڪليندي. مرڪز جي قبضي ۾ فقط ڊفينس (بچاءُ) ۽ ٻاهريان معاملات هوندا.
(8) (الف) مگر ان کان اڳ ۾ ضروري آهي ته هيءَ پارٽي انڊين نيشنل ڪانگريس کي ان سموري قرض کي مڃائڻ لاءِ تيار ڪري جيڪو انگريز سرڪار تي هندستان جي نالي سان لاڳو آهي.
(ب) ڪانگريس کي هيءَ ڳالهه پڻ مڃائي وڃي ته ڊفينس (دفاع) لاءِ ملڪ کي تيار ڪرڻ جي زماني ۾ فوجي آفيسر انگريزن کان ئي گهرايا ويندا.
اسان جي خيال ۾ جيستائين ڪانگريس هن قسم جا جيتري قدر ضروري فرض آهن انهن کي پوري ڪرڻ لاءِ تيار نه ٿيندي، تيستائين فقط سول نافرماني ڪرڻ سان ڊومينن اختيار نه ملندا.
(9) اسين چاهيون ٿا ته نيشنل ڪانگريس ۾ هڪ نئين پارٽي کڙي ڪريون، جيڪا مٿين اصولن جي پابنديءَ سان ملڪ لاءِ ترقيءَ جو رستو ڳولهي، ڇو جو اسان ”نان وائيلنس“ عدم تشدد جي پروگرام ۽ انقلاب ۾ مذهب جي احترام انهن ٻنهي اصولن کان سواءِ گانڌي جي ڪنهن پروگرام کي نٿا مڃون ۽ نه اسين سوشلسٽن جي لادينيءَ کي برداشت ڪري سگهون ٿا. انهن مصلحتن کي نظر ۾ رکندي اسين ”ولي الله فلاسافي“ کي پارٽيءَ جو عقلي اساس (بنياد) قرار ڏيون ٿا. بيت الحڪمت ۾ اسين اها ئي فلاسافي سيکاريون ٿا.
(10) جيڪڏهن اسان جي پارٽي انڊين نيشنل ڪانگريس کي هن جمود (ماٺائي) مان ڪڍڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي ته:
(الف) اسين پنهنجي معاشي نظام جا مالڪ ٿي وينداسون. ريزرو بئنڪ تي اسان جو قبضو ٿيندو. اسين پنهنجي بجيٽ آمدني سان برابر بڻائينداسون. اسين هر هڪ هندستانيءَ کي اٽو لٽو مهيا ڪري ڏينداسين. اسين پنهنجي ڪاشتڪار (هاري/ آبادگار) کي يورپ جي مزدور ۽ ڪاشتڪار کان معاشي حالت ۾ پوئتي رهڻ نه ڏينداسون.
(ب) اسين پنهنجي هندستاني ٻولين کي رومن صورت خطيءَ ۾ لکڻ ضروري بڻائينداسون. ان سان گهڻائي اجايا جهڳڙا ختم ٿي ويندا.
(ج) اسين هر مرد ۽ عورت لاءِ ان جي مادري زبان ۾ لکڻ پڙهڻ ۽ هر مرد ۽ عورت جو ملڪ جي بچاءَ ۾ حصو وٺڻ ضروري قرار ڏينداسون.
(د) اسين يورپ جي مختلف قومن مان جيتري قدر به نيڪ انسان اسان جي ملڪ جي ترقيءَ جي امداد لاءِ اسان جي ملڪ ۾ اچڻ چاهيندا اسين انهن کي پنهنجي اختيار سان ملڪ ۾ اچڻ جي اجازت ڏيئي سگهنداسون.
(11) هاڻي آءٌ پنهنجي تقرير ختم ڪريان ٿو، هن وقت گهڻين تفصيلي ڳالهين جو ذڪر هن پليٽ فارم تان مناسب معلوم نٿو ٿئي، ورنه جنهن قسم جي تجربن جو آءٌ مالڪ آهيان سي ننڍي وڏي کي سمجهائي ڇڏيان ها ته هندستان ۾ اسلام جي بچاءَ لاءِ انڊين نيشنل ڪانگريس کان سواءِ ٻيا سڀ رستا ڇو بند ٿي ويا آهن ۽ ڪيئن ڪانگريس ۾ غيرمسلم مئجارٽيءَ جي هوندي به خدام خلق جي تحريڪ سان اسلام جي واڌاري جو رستو کولي سگهجي ٿو.
اسان الله جا لک لک ٿورا مڃيون ٿا ته خدام خلق يا خدام انسانيت تيار ڪرڻ لاءِ اسان شيخ الهند جي يادگار جي نالي سان خدا تي ڀروسو رکي جامعه مليه ۾ ”بيت الحڪمت“ کوليو آهي. جيڪڏهن خدا کي منظور آهي ته اسين پنهنجي نوجوانن کي تمام جلد پنهنجو مطلب سمجهائي ڇڏينداسين.
صلی اللہ تعالیٰ علیٰ سیدنا محمد خاتم النبیین وسیدالمرسلین وعلیٰ آلہٖ واصحابہ وسلم
وآخر دعوانا ان الحمدللہ رب العالمین