قاسم المعارف سنڌ جا قانون ۽ مقصد
الحمدللہ وسلام علیٰ عبادہ الذین اصطفیٰ
اما بعد
(1) جنهن علمي جماعت جو مقصد سنڌ جي مسلمانن ۾ عربي ٻوليءَ کي عام رواج ڏيڻ ۽ ان جي وسيلي سان اسلامي علمن جو پڌرو ڪرڻ ۽ نئين نسل کي اسلامي لڇڻن ۽ عادتن جي پابند ڪرڻ واري تربيت هجي. ۽ انهيءَ مقصد جي پورائي ڪرڻ لاءِ الجامعت القاسميه الديوبنديه (دارالعلوم ديوبند جي انتظام هلائيندڙ جماعت) جي هٿ هيٺ آهي. جميعت الانصار جي قانونن موافق رڳو مسلمانن جي قومي چندي منجهان، دارالعلوم ديوبند جون شاخون سنڌ جي سڀني شهرن ۽ ڳوٺن ۾ قائم ڪري ۽ مؤتمرالانصار جي ٺهرائن تي عمل ڪري ان جو نالو ”قاسم المعارف سنڌ“ ٿيندو.
(2) برٽش گورنمينٽ (سرڪار) جي عام امن ۽ آسائش ۽ رعيت پروري ۽ مذهبي آزادي جي برڪتن مان فائدي وٺڻ جي عوض سرڪار جو دل جي سچائيءَ سان وفادار رهڻ ۽ مسلمانن کي ان جي چڱن نتيجن کان مذهبي طرح خبردار ڪرڻ ۽ ملڪي معاملن کان هميشه الڳ رهڻ قاسم المعارف سنڌ جي لاءِ لازم رهندو.
(3) قاسم المعارف سنڌ جو هيڊڪوارٽر ڪراچي رهندو ۽ ان جون شاخون سنڌ جي سڀني ضلعن ۽ خيرپور ميرس ۾ قائم ٿينديون.
(4) قاسم المعارف سنڌ پنهنجن مقصدن جي پورائي ڪرڻ ۾ مناسب وسيلن (مثلاً وعظ ڪندڙن ۽ سفيرن جي مقرري ۽ مقرر وقت تي پڌرن ٿيندڙ رسالن ۽ اخبارن جي جاري ڪرڻ ۽ علمي مجلسن جي مقرر ڪرڻ) سان مدد وٺندو.
(5) هر هڪ سنڌي مسلمان قاسم المعارف جو ميمبر ٿي سگهي ٿو.
(6) قاسم المعارف سنڌ جي عام انتظام جون اختياريون هڪ مجلس کي ملنديون جنهن کي مجلس شوريٰ چيو ويندو.
(7) قاسم المعارف سنڌ جي سڀ کان وڏي اختياري هلائيندڙ جماعت الجامعته القاسميه الديوبنديه رهندي.
(8) قاسم المعارف سنڌ جو خزانو جميعت الانصار جي قانون 49 موجب مدرسه عاليه ديوبند ۾ خزينة الانصار جي پيتي امانت جي کاتي جمع رهندو.
(9) قاسم المعارف سنڌ پنهنجي آمدنيءَ جو 10/1 حصو جميعت الانصار جي قانون 110 موجب دارالعلوم ۾ ڏيندو رهندو.
(10) قاسم المعارف سنڌ جي سموري ملڪيت متحرڪ خواه غيرمتحرڪ وقف سمجهي ويندي ۽ ان جي متولي (ٽرسٽي) الجامعة القاسميه الديوبنديه هوندي ۽ اُهي ماڻهو خدانخواسته قاسم المعارف سنڌ جي قائم نه رهڻ جي صورت ۾ سنڌ جي مسلمانن مذهبي علمي ضرورتن ۾ خرچ ڪرڻ واسطي پوري اختياري وارا رهندا.
(11) ايڪٽ نمبر 21 سال 1860 موجب قاسم المعارف سنڌ هڪ جماعت طور رجسٽر ڪرائي ويندي.
[b]ميمبر[/b]
(12) هر هڪ سنڌ جو رهندڙ مسلمان جنهن کي قاسم المعارف سنڌ جي مقصدن سان همدردي هجي، جو 4 آنه ماهوار جي حساب سان چندي جي ادا ڪرڻ جو انجام ڪري سو قاسم المعارف سنڌ جو ميمبر سمجهيو ويندو.
[b](نياري ڳالهه)
[/b] مجلس شوريٰ خاص حالتن ۾ ڪنهن ميمبر کي چندي ڏيڻ جي شرط کان نيارو ڪري سگهي ٿي.
(13) هر هڪ ميمبر کي هيٺيان حق ملندا:
(الف) عام قانونن جو سڌارو ۽ انهن جو رد ڪرڻ ان جي راءِ گهرائڻ ڌاران ٿي نه سگهندو.
(ب) آمدني ۽ خرچ جي ساليانه تخمينه (بجيٽ) منظور ڪرڻ کان اڳ ان جي راءِ گهرڻ ۾ ايندي.
(ج) مجلس شوريٰ ۽ ان جي هٿ هيٺ مجلسن (ڪاميٽين) جو ميمبر ٿي سگهندو.
(د) مجلس شوريٰ جي ميمبرن جي هڪ مقرر تعداد جي چونڊ ۾ ان جي راءِ وٺبي.
(هه) قاسم المعارف سنڌ جي سڀني معاملن مان واقفيت وٺي سگهندو.
(و) قاسم المعارف سنڌ جي لاءِ ڪوبه فائدي وارو ٺهراءُ مجلس جي ڪنهن ڪم تي اعتراض مجلس شوريٰ ۾ پيش ڪري سگهندو.
(ز) قاسم المعارف سنڌ جو رسالو ان کي مفت ڏنو ويندو.
(14) ميمبري جا حق هيٺين سببن جي ڪري بند ٿيندا:
(الف) ٻن سالن کان زياده چندي جو بقايا ان جي ذمه هجي.
(ب) مجلس شوريٰ جا 3/1ڀاڱي ميمبر يا جميعت الانصار ان کي ناپسند ڪري.
[b]مجلس شوريٰ
[/b](15) قاسم المعارف سنڌ جو سمورو بندوبست ۽ ان جي هر هڪ محڪمه جي نظرداري هڪ جماعت جي حوالي رهندي جنهن جو نالو مجلس شوريٰ آهي.
(16) قاسم المعارف سنڌ جي سموري ملڪيت متحرڪ ۽ غيرمتحرڪ الجامعة القاسميه الديوبنديه جي زيردستي ۾ مجلس شوريٰ جي حوالي ۽ نظرداري هيٺ رهندي ۽ مجلس شوريٰ هلندڙ وقت جي قانونن جي پابندي سان ان جي ذميدار هوندي.
(17) قاسم المعارف سنڌ جي مجلس شوريٰ ۾ 99 ميمبر رهندا، اُنهن مان 33 الجامعة القاسميه مقرر ڪندي. 33 جميعت الانصار پنهنجن ميمبرن مان چونڊ ڪندي ۽ 33 عام ميمبرن جي طرفان چونڊ ٿيندا ۽ مجلس شوريٰ جا جيترا ميمبر چونڊ کان اڳ جميعت الانصار ۾ شامل نه هوندا انهن جو جميعت جي قانون 106 موجب معاون مقرر ٿيڻ ضروري آهي.
(18) مجلس شوريٰ جو نصاب (ڪورم) ميمبرن جو 3/1حصو رهندو.
(19) شروع ۾ مجلس شوريٰ جي ميمبرن منجهان 3/1 حصو ميمبر هڪ سال لاءِ ۽ 4/1 حصو ميمبر ٻن سالن لاءِ ۽ 3/1 حصو ميمبر 3 سالن لاءِ چونڊ ٿيندا ۽ آئنده سڀ ڪنهن سال جي پوري ٿيڻ تي 4/1 حصو ميمبرن جو ٽن سالن لاءِ چونڊ ٿيندو رهندو.
(20) مجلس شوريٰ جو ميمبر ميمبري جي مدت پوري ٿيڻ تي ٻيهر ميمبر ٿي سگهي ٿو.
(21) مجلس شوريٰ جو ميمبر ميمبريءَ جي مدت پوري ٿيڻ کان اڳ جيڪڏهن
(الف) استعيفا ڏي يا
(ب) ان جي ذمه هڪ سال کان وڌيڪ مدت جو مجلس جو چندو رهيل هجي يا
(ج) مجلس شوريٰ جي ميمبرن يا الجامعة القاسميه جي راءِ ۾ ان جو شامل هجڻ مجلس جي مطلبن جي برخلاف هجي ته ميمبريءَ کان ڪڍي ڇڏيل سمجهيو ويندو.
(22) قاسم المعارف سنڌ جو ناظم مدرسه عاليه ڪراچي جو مهتمم پنهنجي عهدي جي ڪري الجامعة القاسميه جي طرف کان ۽ سڀ ڪنهن مدرسه ثانويه جا مهتمم ۽ قاسم المعارف جا سڀئي نائب ناظم ۽ مدرسه عاليه جا سڀيئي نائب مهتمم پنهنجي عهدن جي ڪري جميعت الانصار جي طرف کان مجلس شوريٰ جا ميمبر ٿيندا.
(23) مجلس شوريٰ پنهنجن ميمبرن منجهان ٽن سالن واسطي هڪ صدر ۽ ٻه نائب صدر ۽ هڪ ناظم ۽ هڪ نائب ناظم اول ۽ هيٺين ستن مجلسن لاءِ ست نائب ناظم مقرر ڪندي. ناظم هميشه الجامعة القاسميه جي مقرر ڪيل جماعت مان هوندو. اڳوڻا عهديدار ٻيهر چونڊجي سگهندا.
(24) سڀيئي فيصلا گهڻن راين موجب ٿيندا ۽ صدر جي راءِ هلندڙ رواج موجب ٻن جي برابر ٿيندي.
(25) مجلس شوريٰ جا فيصلا منظوري واسطي الجامعة القاسميه ڏانهن موڪلڻا ٿيندا، الجامعة لاچاري حالتن کان سواءِ مجلس شوريٰ جي گهڻن راين سان ٿيل فيصلا منظور ڪندي رهندي.
(26) مجلس شوريٰ جا ميمبر جڏهن شوريٰ واسطي گهرايا وڃن تڏهن انهن کي مسافريءَ جو خرچ ڏنو ويندو.
(27) مجلس شوريٰ مسلمانن جي ڪنهن به معزز (عزت، ديني هجي يا دنيوي) ميمبر کي پنهنجو مربي ٺهرائي سگهي ٿي. مربي عام ماڻهن (پبلڪ) ۽ گورنمينٽ جي تسليٰ هجڻ جي سبب ٿيندا. مربي پنهنجي تسليٰ ڪرڻ لاءِ مجلس جي ڪنهن به معاملي بابت لاڳاپو رکندڙ ڪيفيت گهري سگهن ٿا. جيڪڏهن ڪوئي ڪم اعتراض جوڳو نظر اچي ته مجلس شوريٰ کي خبردار ڪري سگهن ٿا. پر مجلس شوريٰ انهيءَ صلاح تي عمل ڪرڻ جي واسطي ٻڌل نه آهي. پر جن سببن جي ڪري عمل ڪرڻ ۾ نه اچي سي تفصيل وار ظاهر ڪيا ويندا.
(28) جيڪڏهن موقعي تي مجلس شوريٰ جا ميمبر 99 کان گهٽ ٿي وڃن ته ضرور ٿيندو ته پهرين ڪاميٽي ۾ انهيءَ کوٽ جي پورائي ڪندا. ۽ انهيءَ عرصي ۾ باقي رهيل ميمبر سڀ فرض ادا ڪندا ۽ اختياريون عمل ۾ آڻي سگهندا. شروع مجلس شوريٰ جي مقرر ڪرڻ جي وقت توڻي جميعت الانصار جا اُهي ميمبر ۽ معاون، جي سنڌ ۾ رهن ٿا سي هن مجلس ۾ قائم مقام رهندا.
(29) مجلس شوريٰ جي ڪميٽي سالياني آمدني ۽ خرچ جي تخميني منظور ڪرڻ واسطي پهريون ڀيرو مهيني شوال ۽ ٻيو ڀيرو عام ميمبرن کان راين گهرائڻ کان پوءِ ذي الحج ۾ ضرور گڏ ٿيندي ۽ سڀيئي ضروري حڪم انهن اجلاسن ۾ فيصلا ٿيندا رهندا.
[b]تشريح[/b]
هٿ هيٺ واريون مجلسون آمدني ۽ خرچ جو ساليانو تخمينو شعبان مهيني ۾ تيار ڪري ناظم ڏانهن موڪلينديون، جو ناظم پنهنجي راءِ سميت رمضان جي پهرين ڏهي ۾ سڀني اهل شوريٰ ڏانهن موڪليندو. شوال ۾ مجلس شوريٰ گڏ ٿي اهو پهرين ڀيري منظور ڪندي. ان کان پوءِ سڀني ميمبرن قاسم المعارف ڏانهن موڪليو ويندو. ذي الحج جي پهرين ڏهي ۾ مجلس شوريٰ ۾ ميمبرن جي راءِ ملڻ تي وري ٻي نظر ڪندي. ان کان پوءِ الجامعة القاسميه الديوبنديه ڏانهن موڪليوويندو. جتان 25 ذي الحج جي اندر منظور ٿي موٽي ايندو.
(30) جيڪڏهن الجامعة القاسميه ذي الحج ۾ مجلس شوريٰ جو رٿيل تخمينو (بجيٽ) سڌار ڪندي ته جيستائين الجامعة جي حڪم تي عمل ڪرڻ ناممڪن هجي تيستائين جيڪي خرچ ٿين سي الجامعة پاڻ تي کڻندي.
(31) الجامعة القاسميه الديوبنديه جڏهن قاسم المعارف سنڌ جي آمدني ۽ خرچ جو تخمينو منظور ڪندي، تڏهن جميعت الانصار جي قانون 103 موجب جيتري کوٽ رهجي ويندي تنهن کي پنهنجي خزاني مان پورو ڪندي.
(32) جيڪڏهن سال جي اندر ناظم ضرور سمجهي ۽ ڏهه ميمبر ان جي تائيد ڪن ته الجامعة القاسميه جي اجازت سان هڪ مهيني جي اڳواٽ اطلاع ڏيڻ تي مجلس شوريٰ گڏ ٿي سگهي ٿي.
[b]قاسم المعارف سنڌ جي هٿ هيٺ مجلسون ۽ عهدا
[/b](33) مجلس شوريٰ جي هٿ هيٺ قاسم المعارف سنڌ جي معاملن هلائڻ لاءِ ست ڪاميٽيون هيٺين کاتن بابت جدا جدا قائم ٿينديون:
(الف) ادارة المدرسته العاليه
(ب) ادارة المدارس
(ج) ادارة المڪاتب
(د) ادارة المؤتمر
(هه) ادارة المڪتبت
(و) ادارة التعمير
(ز) ادارة المال
(34) (الف) ادارة المدرسه العاليه، مدرسه عاليه ڪراچي ۽ ان سان تعلق رکندڙ بورڊنگ هائوس جو بندوبست ڪندي.
(ب) ادارة المدارس سنڌ جي هر هڪ ضلعي ۽ رياست خيرپور ۾ سيڪنڊري تعليم جا مدرسا ۽ تعلقن ۾ ابتدائي تعليم جا مدرسا قائم ڪندي.
(ج) ادارة المڪاتب محلن جي مسجدن ۽ ننڍن ڳوٺن ۾ ابتدائي مڪتب ۽ وڏن ڳوٺن ۾ سيڪنڊري تعليم جا مڪتب قائم ڪندي.
(د) ادارة المؤتمر جي ذمه مؤتمر الانصار جي ٺهراون کي سنڌ ۾ جاري ڪرڻ ۽ جميعت الانصار جي ٻين کاتن جو جيتريقدر انهي ملڪ سان لاڳاپو هجي ان جو انتظام ڪرڻو آهي.
(هه) ادارة المڪتبت جو ڪم مدرسه عاليه ۽ مدرسن ۽ مڪتبن لاءِ ڪتب خانو گڏ ڪرڻو آهي.
(و) ادارة التعمير جي قاسم المعارف سنڌ جي هٿ هيٺ جيتريون مجلسون ۽ مدرسا هوندا اُنهن لاءِ عمارتون موجود ڪري ڏيڻ (پنهنجيون عمارتون ٺهرائڻ يا مسواڙ تي وٺڻ) ٿيندو.
(ز) ادارة المال کي قاسم المعارف جي سڀني آمدني جي رقمن جي وصول ڪرڻ ۽ هر هڪ محڪمه جي خرچ جو انتظام رکڻو پوندو.
(35) اُنهن ستن ئي ادارتن جو بندوبست ۽ جوڙجڪ هن طرح ڪيو ويندو جو:
(الف) مجلس شوريٰ هر هڪ ادارة جي واسطي نائب ناظم، جو پنهنجي کاتي جو ناظم هوندو اهل شوريٰ مان چونڊيندي.
(ب) مجلس شوريٰ هرهڪ ادارة جي واسطي 10 ميمبر مقرر ڪندي جن جو اهل شوريٰ مان هئڻ هروڀرو ضروري نه آهي.
(ج) هر هڪ ادارة جا ميمبر 3 سالن جي مدت لاءِ پنهنجو صدر ۽ نائب صدر چونڊيندا.
(د) هر هڪ ادارة جي ڪورم واسطي ميمبرن جي مقرر تعداد جو 3/1 ڀاڱو هوندو.
(و) دفتر جي ذميداري لاءِ هرهڪ ادارة مددگار ناظم ۽ محرر موجود ڪندي.
(36) هر هڪ ادارة پنهنجي آمدني ۽ خرچ جو تخمينو (بجيٽ) پاڻ تيار ڪري ادارة المال ۾ پيش ڪندي. ادارة المال کي ان ۾ دست اندازي ڪرڻ جو اختيار رهندو. ناظم ادارة المال جي تصديق ڪيل تخمينو اهل شوريٰ ۽ قاسم المعارف سنڌ جي قانون 29 موجب پيش ڪندو.
(37) ناظم کان سواءِ ڪوبه ميمبر 2 کان وڌيڪ ادارتن جو ميمبر ٿي نه سگهندو.
(38) هٿ هيٺ وارين مجلسن ۽ نائب ناظم جي اختيارين جي حد مجلس شوريٰ سڀ ڪنهن ٽن سالن جي مدت لاءِ مقرر ڪندي رهندي.
ناظم
(39) قاسم المعارف سنڌ ۽ ان جي هٿ هيٺ سڀني مجلسن جا سڀ نوڪر ناظم قاسم المعارف سنڌ جي هٿ هيٺ رهندا.
(40) ناظم عام ڪمن جو ذميدار ۽ هٿ هيٺ وارين مجلسن جي نظرداري ڪندو رهندو.
(41) ناظم کي دفتر جي ذميداري لاءِ هڪ نائب ناظم (جو ضرورت جي وقت ناظم جو قائم مقام رهندو) ۽ ٻه مددگار ناظم ڏنا ويندا.
(42) ناظم قاعدن قانونن جي پابندي سان مجلس شوريٰ جو پورو قائم مقام ڄاتو ويندو تنهن ڪري عدالت جون سڀئي ڪارروايون ناظم جي نالي سان ٿينديون.
(43) ناظم کي قاعدي موجب عام خاص مختيار هڪ يا وڌيڪ رکڻ جو اختيار رهندو.
(44) ناظم جي ڪم ڇڏڻ جو اثر مختيارن جي اختيارين تي ڪجهه به نه پوندو.
(45) ناظم جي اختيارين جي حد 3 سالن لاءِ مجلس شوريٰ مقرر ڪندي رهندي.
(46) قاسم المعارف سنڌ جا سڀيئي عهديدار پگهار کڻندا بلڪ اهل شوريٰ جي لاءِ به پگهار مقرر ڪئي ويندي.
دفتر
(47) دفتر ۾ سڀ ڪنهن کاتي ۽ سڀ ڪنهن ادارة جي تفصيل وار آمدني ۽ خرچ جا عام رجسٽر ۽ سڀيئي لکپڙهون ۽ عام ميمبرن ۽ منتظمن ۽ نوڪرن ۽ مربين جون فهرستون ۽ سڀني مجلسن جون ڪارروايون هميشه لاءِ سنڀالي رکبيون.
[b]دارالرشاد جو سلسلو
[/b](48) دارالعلوم ديوبند جون جيتريون شاخون مدرسن ۽ مڪتبن جي صورت ۾ سنڌ منجهه قائم ٿينديون انهيءَ ساري سلسلي جو نالو دارالرشاد رکيو ويندو.
[b]مدرسه عاليه (دارالرشاد) ڪراچي
[/b](49) سنڌ جو هيڊڪوارٽر ڪراچي ۾ دارالعلوم ديوبند جي متعلق هڪ مدرسه عاليه رهندو، جنهن ۾ دارالتڪميل ديوبند جي ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ جيتري قدر تعليم ضروري آهي اوتري پوري ڪرائي ويندي. ان کان سواءِ طب، هنر، واپار ۽ پوک جي تعليم جو به بندوبست ڪيو ويندو.
(50) مدرسه عاليه ڪراچي ۾ علمن ۽ هنرن جا ڌار ڌار ٻه کاتا ٿيندا:
(51) علمي کاتي ۾:
(الف) مدرسه عاليه ديوبند جي خاص مذهبي عربي تعليم.
(ب) ديوبند جي سنه 1283هه واري ٺهرايل عربي جي مقرر انداز پڙهائيءَ سان گڏ انگريزي.
(ج) نئين عربي سان گڏ انگريزي.
(د) انگريزي تعليم ورتلن لاءِ عربي
(هه) عربي پڙهيلن لاءِ انگريزي
(و) خاص انگريزي سائنس سميت
[b]هنرن جي کاتي ۾
[/b](ز) مدرسه طبية (طب)
(ح) مدرسه صنعتيه (هنري)
(ط) مدرسه تجارتيه (سوداگري)
(ي) مدرسه زرعيه (پوک)
ڪل 10 شاخون رهنديون
[b]تعليم جو مقرر انداز
[/b](52) مدرسه عاليه جي شاخ (الف) ۾ هيٺيان تفصيل وارا ڪتاب 8 سالن ۾ پڙهايا ويندا:
گلستان، بوستان پڙهيل طالب علم هن ڀاڱي ۾ داخل ٿي سگهي ٿو. شروعات ۾ قرآن جو ترجمو ۽ لکڻ پڙهڻ جو استعمال ۽ حساب ڪرڻ سڀني طالب علمن جي ذمي رهندو. عام طرح درجن ٺاهڻ جي ڪوشش رهندي پر سڀڪو ڪتاب ڌار به پڙهي سگهجي ٿو.
[b]پهريون سال
[/b]ميزان منشعب-شرح ماته عامل
صرف مير- پنج گنج مصباح- هدايت النحو
دستور المبتدي-الياث جي قال اقول
زرادي مراح الارواح-مرقات ميزان منطق
مقول اڪبري-نحومير- ماته عامل
تهذيب
[b]ٻيو سال
[/b]شافيه مفيد الطالبين-شرح جامي- مير قطبي- سلم الطوم
نفحت اليمن- منيته المصلي- قدوري
ڪافيه- شرح تهذيب- قطبي- اصول الشاشي
[b]ٽيون سال
[/b]عروص المفتاح- تلخيص المفتاح
مقامات حريري- مختصر معاني
تصورات ملامبين- ملاحسن
مير زاهد رساله- غلام يحيٰ
ڪنزالدقائق
شرح وقاية
چوٿون سال
ديوان متنبي- عبدالعلي- مير زاهد رساله- ملاجلال
سبعه معلقه- مير زاهد- ملاجلال
مطول- عبدالعلي
رشيديه ميبذي- نورالانوار
شرح عقائد- حسامي
خيالي- خلاصة الحساب
پنجون سال
حماسه- نخبته الفڪر حمدالله سراجي
تاريخ يميني مشڪواة قاضي هداية جلد اول
ڇهون سال
جلالين هداية ثاني توضيح تلويح طحاوي
مدارڪ مسلم الثبوت بيضاوي در مختار
ستون سال
صدرا مير زاهد اقليدس
شمس بازغه عبدالعلي مساحت
شرح موافق امور عامه جبرو مقابله تصريح شرح چغميني- سبع شداد
اٺون سال
موطا امام مالڪ ابن ماجه نساني
موطا امام محمد ترمذي مسلم
شمائل ترمذي ابوداؤد بخاري شريف
۽ مدرسه عاليه جي شاخ (ب) ۾ هيٺين تفصيل وارا ڪتاب 10 سالن ۾ پورا ٿيندا. انهيءَ ڀاڱي ۾ سڀ ڪنهن سال جي جماعت ڌار ڌار ٿيندي ۽ چار درجا سنڌي يا اردو پڙهي ان ۾ شامل ٿي سگهي ٿو.
پهريون سال
ميزان منشعب تدريب الطلاب- 3/1 عم
صرف مير اربعين نودي- پهريون ڪتاب انگريزي
ٻيو سال
دستورالببتدي- شرح مانه درايته الادب- ترجمواهم 4/3 عم
2/1 عمدة الاحڪام
ٻيو ڪتاب انگريزي
ٽيون سال
هداية النحو- ايساغوجي منية المصلي- مراح الارواح-
اڌ عمدة الاحڪما
سلم الادب ترجمه 3 پاره
ٽيون ڪتاب انگريزي
چوٿون سال
ڪافيه- تهذيب قدوري- منتخبات عربيه جلستان
6 منزل قرآن شريف اڌبلوغ المرام چوٿون ڪتاب انگريزي
پنجون سال
اڌ شرح ملا- شرح تهذيب ڪليله منه اصول شاشي
ابوالعتاهيه 4 منزل قرآن شريف اڌ بلوغ المرام
پنجون سال انگريزي
ڇهون سال
اڌ شرح ملا- اڌ شرح وقاية قطبي- مير قطبي- نورالانوار
پنجون حصو مقامات حريري سبته معلقه
1-2 منزل قرآن شريف موطا امام محمد
ڇهون ڪتاب انگريزي
ستون سال
ميبذي- شرح عقائد سراجي- متبني مصابيح السنته
الفوزالڪبير ستون ڪتاب انگريزي
اٺون سال
جلالين- مشڪوة يميني- توضيح تلويح سائينس
نائون سال
هداية- ابو داؤد نسائي- ترمذي سائينس
ڏهون سال
بيضاوي- موطا صحيح بخاري صحيح مسلم
سائنس
شاخ (ج) ۾ انگريزي سان گڏ مصر ۽ شام جي اسلامي يونيورسٽيءَ جا نوان ٺهرايل ڪتاب پڙهايا ويندا ۽ شاخ (د) ۾ مدرسي ثانويه جيتري عربي 3 سالن ۾ ۽ شاخ (هه) ۾ انٽرنس تائين انگريزي 3 سالن ۾ پڙهائي ويندي. (و) ۾ انگريزي هاءِ اسڪول ۽ سائنس ڪاليج جي پيروي ڪئي ويندي.
باقي شاخن جي پڙهائي جو انداز جڏهن انهن کاتن جي جاري ڪرڻ جو وقت ايندو تڏهن ٺهرايو ويندو.
(53) الف ڀاڱي جي تعليم جي مقرر انداز ۾ ڦيرگهير ڪرڻ جو اختيار فقط الجامعته القاسميه کي هوندو. حصي ب جي پڙهائيءَ جي انداز ۾ جميعت الانصار الجامعة القاسميه جي منظوريءَ سان ڦيرگهير ڪندي رهندي. حصه (ج، د، هه ۽ و) جي پڙهائي جو انداز مقرر ڪرڻ قاسم المعارف سنڌ جي وس ۾ رهندو مگر الجامعت القاسميه کان منظوري ضرور وٺڻي پوندي.
(54) مدرسه عاليه ۽ ان جي شاخن جا نوڪر دارالعلوم ديوبند جي طرف کان جميعت الانصار جي قانون 115 موجب پينشن وٺڻ جا حقدار ٿيندا.
(55) مدرسه عاليه ۽ ان جي شاخن جا امتحان جميعت الانصار جي قانون 114 موجب دارالعلوم ديوبند جي طرف کان ٿيندا رهندا.
(56) مدرسه عاليه ۽ ان جي دارالاقامه جي متعلق بندوبست جي قانونن ٺاهڻ جو حق ادارة المدرسه العاليه کي هوندو.
[b]مدرسه عاليه جون شاخون
[/b](57) مدرسه ثانيه (جنهن ۾ مدرسه عاليه جي شاخ (الف) جي 6 سالن ۽ شاخ (ب) جي 7 سالن ۽ شاخ (و) جي 5 سالن جي تعليم ٿيندي.) هر هڪ ضلعي ۽ خيرپور ميرس ۾ قائم ٿيندو.
(58) مدرسه ابتدائيه (جنهن ۾ مدرسه عاليه جي شاخ (الف) جي 2 سالن واري ۽ شاخ (ب) جي 4 سالن واري ۽ شاخ (و) جي ٻن سالن واري تعليم هوندي) هر هڪ تعلقه ۾ قائم ڪيو ويندو.
(59) مدرسه ثانويه ڪنهن اهڙي شهر ۾ جو ضلعي جو هيڊڪوارٽر نه هجي ۽ مدرسه ابتدائيه ڪنهن اهڙي ڳوٺ ۾ جو تعلقه هيڊڪوارٽر نه هجي اتي جي مسلمانن جي خواهش موجب قائم ٿي سگهي ٿو.
(60) مدرسه ابتدائيه ۽ ثانويه سان گڏ هڪ دارالاخبار ۽ مدرسه ليليه (جتي ڌنڌي وارن ماڻهن کي دين جون ضروري ڳالهيون ۽ قرآن شريف جو ترجمو سيکاريو ويندو) قائم ڪرڻ ۾ ايندو.
(61) مدرسه ابتدائيه ۽ ثانويه جي لاءِ انتظامي قانون ادارة المدارس ٺاهيندي.
(62) ادارة المدارس جي طرف کان نائب ممتحن مقرر ٿيندو جو سڀ ڪنهن 3 سماهي ۾ پنهنجو گشت پورو ڪري سگهندو.
[b]مڪتب (اسڪول)
[/b](63) (الف) ادارة المڪاتب سان تعلق رکندڙن اوائلي مڪتبن ۾ قرآن شريف ۽ سنڌي چوٿين درجي تائين پڙهائي ويندي ۽ ان سان گڏ چار مذهبي رسالا پڻ پڙهائبا.
(ب) هيءُ مڪتب زنانا ۽ مردانا ڌار ڌار رهندا.
(ج) انهن مڪتبن ۾ 6 سالن کان گهٽ عمر وارا ٻار وٺڻ ۾ نه ايندا.
(د) هي مڪتب ٻارن جي مسجدن ۽ ڳوٺن ۾ جڏهن اتي جا مسلمان خرچ جو ضروري انداز گڏ ڪري پهچائيندا تڏهن قائم ٿيندا.
(هه) اُنهن مڪتبن سان گڏ مڪاني ضرورتن سارو هڪ هنري ڪلاس به کوليو ويندو.
(و) تعليم جي مدت 4 ورهين کان وڌيڪ نه ٿيندي.
(ز) اُنهن مڪتبن جو نظرداري ڪندڙ ادارة المڪاتب جي طرف کان هڪ ممتحن رکڻ ۾ ايندو جو سڀ ڪنهن مهيني ۾ هڪ ڀيرو ڏسي سگهندو.
(ح) ادارة المڪاتب جو فرض ٿيندو جو انهن ڪمن جو ضرور خيال رکي جو جيڪڏهن پرائمري تعليم لازمي ٺهرائي وڃي ته اُهي مڪتب پرائمري اسڪولن جي درجي تي قبول ڪري سگهجن.
(ط) ادارة المڪاتب جي ڪوشش رهندي ته جيتري قدر ٿي سگهي اوتري قدر مسلمانن جو ڪو ٻار هن تعليم کان خالي نه رهي.
(ي) جيستائين اُنهن مڪتبن سان گڏ يتيم خانا ٺهن تيستائين ادارة تي فرض آهي ته يتيمن جي رهڻ جو بندوبست آسودن مسلمانن جي گهرن ۾ ڪري.
(64) (الف) ادارة المڪاتب جي متعلق ثانويه مڪتبن ۾ اردوءَ جا چار ڪتاب، فارسي جا چار ڪتاب، قرآن شريف جو ترجمو، آلجبرا مساحت اُقليدس جو پهريون ڪتاب، دنيا جي جاگرافي ۽ اسلام جي تاريخ پڙهائي ويندي.
(ب) تعليم جي مدت 4 سال ٿيندي.
(ج) ثانويه مڪتب ۾ اُهي شاگرد داخل ٿي سگهندا جي اوائلي مڪتبن جي تعليم کان واندا ٿيندا يا ڪنهن سرڪاري اسڪول ۾ 4 درجي تائين پڙهي چڪا هوندا.
(د) جي ڪنهن سرڪاري اسڪول جو پڙهيل شاگرد داخل ٿئي ۽ اُن قرآن شريف اڃا نه پڙهيو هجي ته کيس قرآن شريف پڙهڻ ضروري ٿيندو.
(هه) هڪ ابتدائي هنري مدرسو ثانيه مڪتبن سان گڏ رهندو.
(و) ادارة المڪتب جي طرف کان هڪ ممتحن، جو اُنهن مڪتبن جي نظرداري ڪري سو مقرر ٿيندو.
(ز) وڏن ڳوٺن ۾ جتي ضروري خرچ گڏ ٿي سگهندا اُتي مڪتب ثانويه قائم ڪيا ويندا.
(ح) مڪتبن ثانويه سان گڏ مڪتب ليليه (جن ۾ نماز جي ترتيب ۽ ضروري مسئلا ۽ ابتدائي حساب سيکاريو ويندو.) قائم ٿيندا.
(65) مڪتبن ۾ ڏينهن جي تعليم جا ڇهه گهنٽه ٿيندا، جنهن مان هڪ حصو هنري تعليم ۾ ويندو.
(66) مڪتب جي انتظامي قانونن ٺاهڻ جو حق ادارة المڪاتب کي هوندو.
[b]ادارة المؤتمر
[/b](67) مؤتمر الانصار ۾ جيتريون رٿون منظور ٿيون يا ٿينديون، تن کي سنڌ ۾ جاري ڪرڻ ادارة المؤتمر جو ڪم هوندو. مرڪزي مدرسه عاليه ديوبند يا دارالعلوم ديوبند جون جيتريون خدمتون جميعت الانصار جي طرفان سنڌ تي جاري ٿينديون تن جي تعميل به ادارة المؤتمر جي ذمي رهندي.
(تشريح)
مؤتمر الانصار جي رٿن جي ياداشت
رٿ پهرين
انگريزي مدرسن ۾ مسلمانن شاگردن جي مذهبي تعليم ۽ انهن جي دارالاقامة ۾ مذهبي تربيت جي لاءِ جيڪي جميعت الانصار جا ميمبر ۽ مددگار وقف ٿين تن جي ضرورتن جي جميعت پورائي ڪري.
رٿ ٻي
هر هڪ انگريزي مدرسه (اسڪول ۽ ڪاليج) ۾ گهٽ کان گهٽ في صدي 25 اهڙا شاگرد هجن جن جي ٻي زبان عربي هجي ته انهن جي لاءِ جميعت انعامي اسڪالر شپون جاري ڪري ۽ بندوبست ۽ سهوليت پيدا ڪرڻ لاءِ لائق استاد موجود ڪري.
رٿ ٽين
اهڙا منتهي طالب علم (گريجوئيٽ يا انڊر گريجوئيٽ) جن جي ٻي زبان عربي هجي تن لاءِ مدرسه عاليه ديوبند ۾ ديني تعليم جو خاص انتظام هجي ۽ جميعت 30 يا 40 روپيا ماهوار جي اسڪالرشپ جاري ڪري.
رٿ چوٿين
جميعت مدرسه عاليه ديوبند ۾ ٻن سالن لاءِ هڪ اهڙي جماعت کولي جا قرآن شريف تي اسلام جي مخالفن جي اعتراضن جو جواب ڏيئي سگهي ۽ جيترا ڪتاب هن وقت تائين انهيءَ بابت لکجي رهيا آهن سي انهن جي مطالع هيٺ هجن ۽ انهن کي 10 کان 20 روپين تائين اسڪالرشپ ڏني وڃي.
رٿ پنجين
مسجدن جي بندوبست ۾ جنهن هنڌ ڪٿي ضرورت هجي ۽ اُتي جا مسلمان جميعت کان گهرن ته جميعت انهن لاءِ لائق عالم امامت ۽ واعظ جي لاءِ موجود ڪري ڏئي.
رٿ ڇهين
جميعت پنهنجن ميمبرن ۽ مددگارن ۾ اميد رکي ٿي ته قرآن شريف ۽ ٻين ديني ڪتابن جي ڇاپائڻ ۽ واپار ۾ مسلمانن کي ٻين قومن جو محتاج رهڻ نه ڏيندا.
رٿ ستين
جميعت اهڙا ننڍا ننڍا ڪتاب گهڻا مفت پڌرا ڪندي جن ۾ اسلامي عقائد جي تعليم ۽ آرين ۽ٻين معترضن جي جوابن ۽ گورنمينٽ جي وفاداري جون هدايتون هونديون.
رٿ اٺين
دارالتڪميل ديوبند مان جيترا به اهل ڪمال نڪرن سي جيڪڏهن مددگار دارالعلوم جا شرط الجامعة القاسميه وارا ٺهرايل پورا ڪندا ته جميعت انهن کي پگهار ڏيندي رهندي، جنهن جو تعداد پنجويهن روپين کان هڪ سو روپين ماهوار تائين هوندو. جيترا اهل فضل هن وقت تائين دارالعلوم سان لاڳاپي رکندرن مدرسن عاليه مان پيدا ٿيا آهن اُهي الجامعه جي چونڊ تي انهيءَ وظيفي ملڻ جا حقدار ٿي سگهن ٿا.
رٿ نائين
جيترا گريجوئيٽ رٿ نمبر 3 جي موجب حديث شريف کان فارغ ٿي دارالتڪميل ۾ داخل ٿيندا تن کي جميعت چئن سالن تائين گهٽ کان گهٽ (50) روپيا ماهوار وظيفو ڏيندي ۽ انهن کي وجهه (موقعو) ڏنو ويندو ته عربي ايم اي پاس ڪري وٺن.
رٿ ڏهين
درجي تڪميل جا فارغ ٿيل فاضل ۽ گريجوئيٽ جيڪڏهن دارالعلوم جي خدمت لاءِ وقف ٿين ته ڪن فنن جي تڪميل واسطي ڌارين ملڪن ۾ ٻن سالن لاءِ موڪليا ويندا ۽ جميعت انهن کي ويهه پائونڊ (ٽي سو روپيا) جي حساب سان مسافري جي خرچ کان سواءِ وظيفو ڏيندي.
رٿ يارهين
دارالعلوم جي مقصد جي پورائي تي قاسم المعارف جي وسيلي سان جميعت مڪتب ۽ ڌار ڌار قسمن جا مدرسا قائم ڪندي. رڳو اسلام جي پڌرائي لاءِ هندستان ۽ ٻين ملڪن واسطي واعظ مقرر ڪندي.
رٿ ٻارهين
مدرسن ۽ ڪاميٽين سان گڏ جميعت، اسلامي دارالاخبار ۽ رات جا مدرسا قائم ڪندي.
رٿ تيرهين
جميعت پنهنجن مقصدن جي پڌرائيءِ لاءِ هڪ اردو اخبار به جاري ڪندي جنهن جو نالو الانصار ٿيندو، ان جو ضميمو عربي ۽ انگريزيءَ ۾ پڌرو ڪبو ۽ گهرج آهر ٻين ٻولين ۾ به ان جا ضميما ٿي سگهندا.
رٿ چوڏهين
جميعت الانصار ۽ ان سان تعلق رکندڙ مدرسن ۽ مڪتبن ۽ ڪاميٽين جي نوڪرن کي باقاعدي اضافا ۽ پينشن ڏني ويندي.
[b]ادارة المڪتبه
[/b](68) ادارة المڪتبه جو فرض ٿيندو ته مدرسه عاليه ڪراچي ۾ هڪ اهڙو ڪتب خانه قائم ڪري جنهن ۾ ملڪ جي مسلمانن جي پراڻي علم جون گڏ ڪيل موڙيون حفاظت ۾ رهي سگهن ۽ اُن سان گڏ دارالمطالع ۽ دارالتصنيف ٺاهين جتي علم وارا آسانيءَ سان رهي سگهن.
(69) ادارة المڪتبه تمام وڏي درجي جو دارالاخبار مدرسه عاليه ڪراچي ۾ قائم ڪري جنهن ۾ سڀني زبانن جون چڱيون اخبارون ۽ رسالا ۽ اسلامي ملڪن جون ترڪي، عربي، فارسي اخبارون ۽ هندستان جون سڀئي اسلامي اخبارون اينديون رهن.
(70) مدرسه ثانويه ۽ ابتدائيه سان گڏ هڪ اهڙو ڪتب خانو قائم ڪرڻ جنهن ۾ عام طرح استادن جون ضرورتون پوريون ٿين سو پڻ ادارة المڪتبه جي ذمي رهندو.
(71) سلسلي دارالرشاد لاءِ سڀيئي ڪتاب ۽ تعليمي سامان (شاگردن جي ڪم آڻڻ لاءِ بهاتي) گڏ ڪري پهچائڻ ادارة المڪتبه جي فرض ۾ داخل ٿيندو. قاسم المعارف سنڌ جي متعلق سڀني مدرسن ۽ مڪتبن ۾ ادارت المڪتبه جا موجود ڪيل ڪتاب ۽ سامان ئي ڪم ۾ آڻبو.
(72) ڪتب خانن جي متعلق بندوبست جا قانون ادارة المڪتبه ٺاهيندي.
[b]ادارة التعمير
[/b](73) سڀني مدرسن ۽ مڪتبن لاءِ جايون ملڪيت ڪيل يا اڌاريون ورتل يا ڪرائي تي ورتل موجود ڪرڻ کان سواءِ ادارة التعمير جو فرض آهي ته مدرسه عاليه ۽ مدرسه ثانويه سان گڏ ايتري قدر عمارتن جو سلسلو جاري ڪري جو انهن جي ڪرائي مان انهن مدرسن جو ضروري خرچ پيدا ڪري سگهي.
(74) قاسم المعارف يا سلسله دارالرشاد جي متعلق جيتري قدر زرعي زمين وقف ٿي ملي يا ڪرائي تي ملي ان جو بندوبست به ادارة التعمير جي ذمه رهندو.
[b]ادارة المال
[/b](75) ادارة المال سڀني مڪتبن (اوليه ۽ ثانويه) ۽ سڀني مدرسن (اوليه ۽ ثانويه) جي سموري موڙي مان پنجون حصو وٺي، اڌ مدرسه عاليه ڪراچي کي ۽ اڌ دارالعلوم ديوبند کي ڏيندي رهندي.
(76) ادارة المال مدرسه عاليه ڪراچي جي آمدني جو ڏهون حصو دارالعلوم ۾ ڏيندي رهندي.
(77) قاسم المعارف سنڌ جي متعلق جيتري قدر هنر، واپار ۽ پوک وغيره جا ڪارخانا هجن تن سڀني ۾ دارالعلوم ديوبند ڏهين ڀاڱي جو حصيدار رهندو. ادارة المال سڀني جي موڙيءَ جو ڏهون حصو ۽ وري نفع جو ڏهون حصو دارالعلوم ديوبند ۾ ڏيندي.
(78) قاسم المعارف سنڌ جي عام چندي جو اڌ مدرسه عاليه ڪراچي ۾ خرچ ٿيندو ۽ باقي اڌ مان هر هڪ ادارة کي سندس ضرورتن آهر حصو ملندو رهندو پر انهيءَ مان گهٽائڻ يا وڌائڻ جو اختيار ادارة المال کي رهندو.
(79) قاسم المعارف سنڌ کي جيتري قدر خاص مطلبن لاءِ چندو ملي ان جو انهيءَ خرچ ۾ ڪم آڻڻ ادارة المال جو فرض رهندو.
(80) قاسم المعارف سنڌ جا روپيا ادارة المال ڪنهن شخص يا جماعت کي قرض ڏيئي نه سگهندي پر هڪ ادارة ٻئي ادارة کان قرض وٺي سگهي ٿي.
(81) قاسم المعارف سنڌ جي متعلق اول شوريٰ کي وظيفن ڏيڻ ۽ نوڪرن ۽ بندوبست ڪندڙن جي پگهارن ۽ اضافن ڏيڻ ۽ پينشن سان لاڳاپي رکندڙن بابت قانونن ٺاهڻ جو حق ادارة المال کي رهندو.
قاسم المعارف سنڌ جي قانونن ۾ ڦيرگهير ڪرڻ يا اُنهن جو رد ڪرڻ
(82) قانون نمبر 1، 2 ، 7، 8، 9، 10، 11، 16، 17، 21، 22، 23، 25، 28، 29، 30، 31، 32، 52، 53، 54، 66، 74، 75، ۽ 76 انهن پنجويهن قانونن ۾ جيتري قدر گورنمينٽ يا الجامعة القاسميه الديوبنديه يا جمعيته الانصار يا عام ميمبرن جي لاءِ جي حق قبول ڪيا ويا هجن سي ڪڏهن به ڦري نه سگهندا. ان کان سواءِ باقي سڀيئي قانون الجامعة القاسيمه جي منظوري سان اهل شوريٰ ڦيري گهيري ۽ رد ڪري سگهندا.
وآخرين ان ان الحمدلله رب العالمين-
ڪراچي ذي الحج سن 1329هه
عبيدالله
ناظم جمعيت الانصار ديوبند ۽ قاسم المعارف سنڌ