شهدادڪوٽ ۾ محمد قاسم ولي الله ٿيالوجيڪل اسڪول جي افتتاحي تقرير
الحمدلله وسلام عليٰ عباده الذين اصطفيٰ-
اما بعد
اسان هند جي يارهين صدي هجري جي تاريخ پڙهائڻ گهرون ٿا. مسلمانن جي تاريخ جو اهو سنهري دور آهي. انهيءَ ۾ چار اولو العزم بادشاه گذريا جن جو مثال تاريخ ۾ گهٽ ٿو ملي.
(1) جلال الدين محمد اڪبر- جنهن نئون منڊل ٺاهيو ۽ ان ۾ نورتن وهاريا. سندس مددگار دهلي جا علماءَ هئا. ابوالفضل ۽ فيضي هڪ طرف ۽ خواجه محمد باقي جي اولاد ۽ پوئلڳ ٻئي طرف. انهيءَ تحريڪ جي شروعات شيخ شهاب الدين سهروردي کان هلندي پئي اچي. هُن تيمور کي دهليءَ موڪليو، پوءِ خواجه عبيدالله احرار جنهن جو مولوي جامي هن طرح تعارف ڪرايو آهي:
چو فقر اندر قبائے شاہی آمد
بتدبیر عبیداللھی آمد
ان جي پوئلڳ خواجه محمد باقي کي سڏائي خصوصي هدايتن سان دهليءَ ۾ ترسايو، هي اڪبر اعظم جو مرشد هو.
(2) نورالدين جهانگير: هو نئين مندر کي مسجد بنائڻ جي تحريڪ شروع ڪري ٿو. هو ابوالفضل کي قتل ڪرائي ٿو، شراب پيئي ٿو، هندو جوڳين سان ملي ٿو. پر بخاري ترڪن جو وڏو عالم شيخ عبدالحق محدث دهلوي جهانگير جو مددگار آهي. هو (پنهنجي ڪتاب) ”اخبار الاخيار“ ۾ دهلي جي وڏن اڪابر عارفن جون سوانح عمريون گڏ ڪري ٿو ۽ جهانگير ان کي قبول ٿو ڪري. اڪبر اعظم دهليءَ تي ٻاهرين سياسي اثرن کي ختم ڪري ڇڏيو هو. جهانگير هندستاني ديسي تحريڪ کي ٻاهرين اثرن کان بي پرواهه ڪرڻ شروع ڪيو. ٻاهريان جيڪي اهل علم اچن سي هندي سوسائٽي ۾ رل مل ٿي وڃن. هو انصاف کي هندستاني حڪومت لاءِ ڪسوٽي بنائڻ گهري پيو ۽ پنهنجي پيءُ جي جمهوري تحريڪ لاءِ ماڻهن جي تربيت ڪري رهيو هو ۽ آصف جاه جهڙو مدبر سندس مددگار هو.
(3) سلطان شهاب الدين شاهه جهان: هو هند جي مهذب سوسائٽيءَ لاءِ شاهه جهان آباد (دهلي) ٺاهي ٿو. هو هند ۾ نئين زبان، نئين تهذيب، هند جي ديني تعليمات جو جوهر فقه حنفي ۽ نقشبندي طريقو جيڪو امام رباني مجدد الف ثاني شيخ احمد سرهنديءَ منظم ڪيو، جاري ڪري ٿو. هُن پنهنجي اولاد ۽ پوئلڳن کان ان جي تڪميل ڪرائي. اهي هن نواڻ جو......
شاهجهاني مسجد کي انهيءَ جو مرڪز بنايو، اسان لاءِ شاهجهاني مسجد بيت الله ۽ مسجد قدس (بيت المقدس) کان پوءِ ٽيون ديني مرڪز آهي، ان جو تفصيل امام عبدالعزيز دهلوي کان ٻڌندا.
(4) سلطان محي الدين اورنگزيب عالمگير: هن هند جي ديني تحريڪن کي مسلمان قومن مان ڪمزوريون ختم ڪرڻ لاءِ دهليءَ جي مرڪز سان ملائڻ گهريو، ان ڪري هن فتاويٰ عالمگيري لکرائي ۽ مسلم سوسائٽي کي غيرمسلم مداخلت کان پاڪ رکيو. پنجاه سال هند ۾ حڪومت ڪيائين جيڪا عدل ۽ انصاف لاءِ هڪ نمونو آهي. ٻارهين صدي جي منڍ ۾ سلطان محي الدين عالمگير وفات ڪئي.
دهليءَ ۾ انهيءَ روشني وسامڻ کان پوءِ جيڪي نتيجا پيدا ٿيا، اسين هاڻ انهن جي سڃاڻ ڪرايون ٿا: عالمگيري تحريڪ وڏي زبردست هئي. دهلي جي سوسائٽي انهيءَ بار کي نه سنڀالي سگهي، محمد شاهه جي زماني ۾ نادر شاهه جي حملي سبب سلطنت جو وقار ختم ٿي ويو. امام عبدالعزيز سنه 1233هه کان اڳ ۾ دهليءَ جي دارالحرب هجڻ جو حڪم ڏنو، جنهن جو ذڪر اشاري طور مولانا شاه اسماعيل شهيد ”صراط مستقيم“ ۾ ڪيو آهي ۽ ”صراط مستقيم“ ۾ ئي مولانا عبدالحي جن لکن ٿا ته سلطنت شاهجهان آباد ”اسم محض بلا حقيقت است کہ اصلا معنی از سلطنت نماندہ”
(ترجمو: شاهجهان آباد جي حڪومت حقيقت کان سواءِ رڳو هڪ نالو آهي. ڇاڪاڻ ته حڪومت نالي جي ڪا شئي موجود ڪونهي.)
جيڪڏهن اوهان معلوم ڪرڻ گهرو ته ٻارهين صدي ۾ امام عبدالعزيز ڪيئن ملت کي سجاڳ ڪيو ته ”صراط مستقيم“ جيڪو امام عبدالعزيز جي ڪارڪنن گڏجي ڪري لکيو آهي ان کي غور سان پڙهو ته ڪيئن انهن مهذب پبلڪ کي ظاهر ۾ ڊڪٽيٽرشپ ۽ اندر ۾ جمهوريت سيکاري آهي. جيئن امام ولي الله پهرين دور جي بادشاهن کي جمهوريت ماب بنايو هو. اسان جي امام ولي الله جي ڪتابن کان پوءِ ”صراط مستقيم“ اسان جو لبرل ازم ئي آهي جو هن ۾ لکيو ويو آهي ته-
الحمدللہ الذی ھدانا لھذا۔
(ترجمو: سڀ ساراهون الله لاءِ آهن جنهن اسان کي ان جي هدايت ڏني آهي.)
انهيءَ وچ ۾ نه ڪو تيموري، عالمگيري، هندي نيشنلزم کي انٽرنيشنل بنائي سگهيو ۽ نه ڪوئي عثماني پنهنجي خلافت کي يورپ وارن کان مڃائي سگهيو. انهن جي مقابلي ۾ نيپولين جي زماني کان يورپ وارن پنهنجي نيشنل تهذيب کي انٽرنيشنل بنايو. ڄڻ ته دهلي يورپ کان هار کائي وئي. اناللہ وانا الیہ راجعون۔ يورپ پنهنجي غلبي سان چئن تحريڪن جو تعارف ڪرائي ٿو:
(1) لبرل ازم (2) انڊسٽري ازم (3) ملٽري ازم (4) آخر ۾ سوشلزم جنهن ۾ مذهب کي قطعي طور خارج ڪيو ويو آهي.
اسان پنهنجي اڀياس مطابق جيڪو فيصلو ڪيو آهي، ان جو خلاصو هي آهي ته لبرل ازم کي اسان امام عبدالعزيز دهلوي جي (ڪتاب) صراط مستقيم (کي) سمجهون ٿا ۽ انڊسٽري ۽ ملٽري ازم يورپ وارن جوئي قبول ڪيون ٿا. ۽ سوشلزم ۾ اسان جو امام ولي الله دهلوي آهي جيڪو فلسفي ۽ اڪانامڪس ۾ وڏي مٿاهين مرتبي وارو آهي. ان ڪري امام ولي الله جو سوشلزم اسلام سان موافق آهي. انهيءَ کي مڃيندي اسان پنهنجي تحريڪ کي آل انڊيا تحريڪ نٿا سڏيون بلڪ دهلي کي پنهنجو مرڪز بنائي اتر الهندي هند ۾ پنهنجي قومن کي تربيت ڏيون ٿا ۽ برٽش گورنمينٽ جي هٿ هيٺ برٽش ڪامن ويلٿ ۾ سٺي پوزيشن حاصل ڪرڻ لاءِ ڏهه ويهه سال امن جي زندگي گذارڻ گهرون ٿا. هي اسڪول ۽ ڪاليج اسان ان ڪري شروع ڪيون ٿا ته پنهنجي نوجوانن ۾ سياسي شعور پيدا ڪيون. واللہ المستعان ولہ الحمد.
(ب) اسان هاڻ وري دهليءَ جي تاريخ جو ورق ياد ڏياريون ٿا. جڏهن سلطنت قائم هئي ته عالمگير جي دور ۾ ملت کي سنڀالڻ وارا ٻه امام پيدا ٿين ٿا: (1)امام ابو الرضا محمد ۽ (2) امام عبدالرحيم. ٻئي ڀائر شيخ وجيهه الدين عمري جا اولاد آهن. ۽ امام محمد باقيءَ جهڙي تربيت يافته بزرگن جي اثر هيٺ رهڻ سان اولوالعزمي حاصل ڪري چڪا آهن. امام عبدالرحيم جي اولاد مان ٻه صاحبزادا آهن: اسان جو امام الائمه امام ولي الله دهلوي جن پهريون دور پاڻ هلايو ٻيو دؤر سندن فرزند امام عبدالعزيز هلايو. هي دور 27 ذوالقعد سنه 1246هه (1831ع) ۾ بالاڪوٽ ۾ ختم ٿيو. امام عبدالعزيز کانپوءِ امام محمد اسحاق ۽ امام محمد يعقوب تحريڪ کي اڳتي وڌايو مگر ڪمزوري ختم نٿي سگهي ته ان کي عثماني سلطنت سان ملايو ويو. وڏي جنگ ۾ ترڪيءَ جي هارجڻ ۽ خلافت جي خاتمي سان هي پروگرام به هار کائي ويو. حفيدين (شاهه محمد اسحاق ۽ شاهه محمد يعقوب) هي ڪم دهلي جي هڪ ٻي صديقي جماعت (مولانا مملوڪ علي نانوتوي، مولانا محمد قاسم نانوتوي وغيره) جي حوالي ڪيو، جيڪا امام امدادالله جي ماتحت مولانا محمد قاسم جي رهنمائيءَ ۾ ڪم ڪندي رهي. آخري شڪست کان اڳ ۾ ئي دهلي جي مفتوح ٿيڻ تي هيءَ تحريڪ ٽڙي پکڙي ٻن حصن ۾ ورهائجي ويئي: (1) علي ڳڙهه پارٽي ڪوآپريٽر، سر سيد احمد ان جو ليڊر هو. (2) ديوبند پارٽي نان ڪوآپريٽر، مولانا محمد قاسم ۽ پوءِ مولانا شيخ الهند محمود حسن ديوبندي، ان جا اڳواڻ هئا.جڏهن هيءَ اسڪيم به فيل ٿي وئي ته مولانا شيخ الهند آئيندي لاءِ ڪجهه اشارا ڏئي ويا آهن، آءٌ پنهنجي ذميداريءَ تي تحريڪ جو ٽيون دور هلائڻ گهران ٿو.
واللھ المستعان ولا حول ولا قوۃ الا باللہ۔
ياد رکڻ گهرجي ته اسان دهليءَ جي تاريخ پڙهائڻ لاءِ محمد قاسم ولي الله ٿيالاجيڪل ڪاليج محمود نگر کي شيخ الهند مولانا محمود حسن ديوبنديءَ جي يادگار طور قائم ڪيو آهي، انهيءَ ساري اداري جو نالو سنڌ ساگر انسٽي ٽيوٽ رکيو آهي. ياد رکڻ گهرجي ته سنڌ ساگر انسٽيٽيوٽ پنهنجا 3 مرڪز ٺاهيندي:
(1) بيت الحڪمت جيڪو محمد قاسم ولي الله ڪاليج جو جزو بنجي ويندو.
(2) سنڌ ساگر اڪيڊمي جيڪو ڪاليج لاءِ (الف) نشر و اشاعت (ب) شاگردن کي گڏ ڪرڻ (ج) فارغ شاگردن جي تنظيم، هي ٻئي مرڪز خالص علمي آهن.
(3) جمنا نربدا سنڌ ساگر پارٽي: هيءَ خالص سياسي جماعت آهي. انهيءَ لاءِ تعليم ڏني ويندي پر پارٽي ڪانه ٺاهي ويندي. جيڪڏهن اسيمبلي ۾ انسٽيٽيوٽ جو اجمالي تعارف ٿي ويو، ته ان جي مدد لاءِ محمد قاسم ولي الله ٿيالاجيڪل اسڪول شهدادڪوٽ ۾ مولانا غلام مصطفيٰ ۽ سندس ساٿي قاضي عزيزالله جي همٿ سان کوليو وڃي ٿو. اسان ان جو هي مطلب سمجهون ٿا ته ڪاليج تحريڪ سنڌي نوجوانن ۾ پهچي وئي. والحمدللہ علی ذالک۔
پارٽيءَ جي نالي ۾ هڪ قسم جو اشڪال محسوس ٿئي ٿو. ان کي هن طريقي سمجهڻ گهرجي ته نربدا ۽ سنڌ ساگر جو ذڪر ته اتر اولهه هند جي نواڻ لاءِ آهي ۽ جمنا جي ڪناري تي آگري ۾ اڪبراعظم ۽ دهليءَ ۾ شاهجهاني تحريڪ وڌي ويجهي. اهو اسان جي قومي پيڙهه جو سامان آهي. هاڻ اسان الله جو نالو وٺي هن تحريڪ کي شروع ڪيون ٿا.
وآخر دعوانا ان الحمدللہ رب العالمین وصلی اللہ علی سیدالمرسلین وعلی آلہ و اصحابہ وجمیع الصالحین اجمعین۔
12 شعبان 1363هه/ 2 آگسٽ 944 هندي