شيخ الهند مولانا محمود حسن ديوبنديءَ جو علمي ۽ سياسي يادگار
سرحد صوبي ۽ افغانستان ۾ ديوبندي تحريڪ جي اثرن جي مطالعي جو اسان کي ڪابل جي ستن سالن جي رهڻ دوران سٺو موقعو مليو. ان سلسلي جي عملي تحقيقن جو ذوق اسان مولانا شيخ الهند جي صحبت ۽ تربيت سان حاصل ڪيو هو. ان سان گڏ مولانا شيخ الهند پنهنجي جماعتي تنظيم جو ڪم به اسان کان جميعت الانصار ۾ ڪرايو هو، ان کان پوءِ پاڻ اسان کي پنهنجي حڪم سان ڪابل موڪليو، ۽ ڪابل حڪومت سان اسان جو تعارف سندن ئي جماعت جي ڪري ٿيو، ان طرح اسان جي سياسي ذوق جي تربيت امير ڪابل جي خاص ماڻهن ۾ رهي مڪمل ٿي. ان کان پوءِ اسان کي ديوبندي تحريڪ جي تاريخ سمجهه ۾ اچڻ لڳي. اسين هن حقيقت کان واقف ٿي چڪا آهيون ته پهرئين دور ۾ امام ولي الله علمي صديق آهن ۽ امام عبدالعزيز عملي شهيد، ان کانپوءِ ٻئي دور ۾ جيڪڏهن مولانا محمد قاسم علمي صديق مڃيا وڃن ته منهنجو استاد مولانا محمود حسن عملي شهيد جي مرتبي تي تسليم ڪيا ويندا.
منهنجي استاد جي وفات جي جڏهن ڪابل ۾ خبر پهتي، ته امير امان الله خان، مون کي وزارت خارجه ۾ گهرايو ۽ تعزيتي ڪلمن سان مون کي دلداري ڏيندا رهيا. ان کانپوءِ سلطنت طرفان رسمي طور فاتحه خواني جي گڏجاڻي ڪرايائين. لڳ ڀڳ چاليهه هزار ماڻهن کي ماني کارايائين، ۽ سلطنت جي اميرن ۽ رئيسن جي هڪ ميڙ کي تقرير ڪيائين، ان تقرير جو سندس هڪ جملو تاريخ ۾ ياد رکڻ جهڙو آهي: ”مولانا محمود حسن هڪ نور هو، آءٌ چاهيان ٿو ته ان نور مان ڪيترائي نور پيدا ٿين. مولانا محمود حسن هڪ ڪم جي شروعات ڪئي، اسان ان ڪم کي پورو ڪنداسين.“
ان وقت کان وٺي منهنجي هيءَ خواهش لاڳيتو زور وٺندي رهي ته مولانا شيخ الهند جو علمي ۽ سياسي يادگار ضرور قائم ڪرڻ گهرجي. علمي يادگار جو خاڪو اسان جي ذهن ۾ هي پڪو ٿيو، ته امام ولي الله دهلويءَ جي حڪمت، مولانا محمد قاسم ديوبنديءَ جي طريقي تي سيکارڻ جي هڪ مرڪزي درسگاهه هجي (بيت الحڪمت)، ان کان پوءِ پهرئين نمبر تي ان جون شاخون هندستان جي ڪنڊڪڙڇ ۾ ته ٻئي نمبر تي اسلامي ملڪن ۽ يورپ ۾ ڦهلايون وڃن. اسان ان درسگاهه کي هڪ هندستاني سياسي پارٽيءَ جي سرپرستيءَ ۾ ڏئي ڇڏينداسين ته جيئن ٻئي مسلڪ جي ماڻهن جو ان علمي تحريڪ تي قبضو نه ٿي سگهي ۽ هندستاني نيشنل تحريڪ ۾ ڏاڪي بڏاڪي انٽرنيشنل لاڙو پيدا ٿيندو رهي.
اسين مارچ 939 هندي ۾ ڪراچيءَ پهتاسين، اسان پنهنجو علمي ۽ سياسي جدوجهد جو پروگرام پڇاڙيءَ تائين سوچي چڪا هئاسين، الله جي فضل سان ٻاهرينءَ دنيا ۾ ان غور ويچار جي پورائي لاءِ هندستاني دوست ۽ مسلمان توڙي غيرمسلم دوستن جا مشورا ملندا رهيا. ان ڪري اندرون هند جي جماعتن وٽان ڪا نئين ڳالهه سکي ان مطابق پروگرام تبديل ڪرڻ جو اسان کي ڪڏهن به خيال نه آيو.
البته پنهنجو ڪم ڪهڙيءَ طرح ۽ ڪٿان شروع ڪجي؟ ان جي باري ۾ اسان کي ملڪ جي عام حالتن جو اندازو ڪرڻ ضروري هو، ان سلسلي ۾ سڀ کان پهريون اسان جو ڪم حڪومت کي مطمئن ڪرڻ هو ته اسين ڳجهيءَ يا ظاهريءَ طرح گورنمينٽ جي خلاف ڪنهن به تحريڪ ۾ حصو نه وٺنداسين، ان کانپوءِ اهو طئي ڪرڻو هو ته ڪهڙا دوست اسان جو تعاون ڪري سگهندا ۽ پڇاڙيءَ تائين اسان جا رهي سگهندا ۽ گڏ هلي سگهندا.
اسان سنڌ گورنمينٽ کي سڀ کان پهريائين يقين ڏياري ٿي سگهياسين ڇاڪاڻ ته اسيمبلي ءَ ۾ اسان جا همدرد ميمبر کوڙسارا موجود هئا، منسٽرن کي اسان تي ڀروسو هو، پهريون دفعو جڏهن اسان گورنر سنڌ سان ملياسين ته اسان ڪنهن حدتائين تفصيل سان پنهنجو پروگرام بيان ڪري ڇڏيو، جنهن تي ان کي تسلي ٿي، گڏوگڏ پنهنجو تبديل ٿيل نقطه نظر به پيش ڪري ڇڏيو، پر دهلي ۽ لاهور جون حڪومتون اسان جي ٻاهرين معاملن کان پوريءَ طرح واقف ناهن. انهن کي ٿورو ٿورو ڪري ذهن نشين ڪرائڻ ۾ اسان جا ڪيئي سال خرچ ٿيا. هندستان جي ڪنهن به حصي ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ دهليءَ جي مرڪزي حڪومت جو فيصلو اسان جي موافق هئڻ گهرجي. دينپور، رياست بهاولپور سان اسان جو خصوصي تعلق ۽ اسان جي مولانا احمد علي جو پنجاب ۾ موجود مرڪز، اسان کي لاهور جي حڪومت ۾ پنهنجي صفائي پيش ڪرڻ تي مجبور ڪندو رهيو.
دهليءَ جي حڪومت ۾ جيڪڏهن اسان جامعه مليه جي صدر (ڊاڪٽر ذاڪر حسين) ۽ ان جي دوستن جي مدد حاصل نه ڪيون ها ته اسان جو معاملو صاف نه ٿي سگهي ها، اسان زندگيءَ جي پڄاڻيءَ تائين انهن دوستن جا هميشه ٿورائتا رهنداسين. اهڙيءَ طرح لاهور جي حڪومت ۾ جيڪڏهن ڪجهه سرڪاري آفيسرن جي همدردي نه هجي ها ۽ سر سڪندر جي دوستن مان مولانا غلام رسول (مهر) سان اسان جي ذاتي دوستي ۽ محبت جو ڊگهي عرصي کان سلسلو نه هجي ها ته شايد اسان گهڻيءَ پريشانيءَ ۾ ورتل هجون ها.
رياست بهاولپور جا حڪمران به اسان سان سهڻي هلت هلندا رهيا، انهن کي اسان جي ڪجهه دوستن جي واسطي سان اسان جي فڪرن، سوچن، خيالن ۽ حالتن جي صحيح ڄاڻ ملندي رهي. ان معاملي ۾ اسان پنهنجي عزيز دوست جو ٿورو ظاهر ڪرڻ جا محتاج ناهيون، ڇاڪاڻ ته اهو اسان جي ئي مرشد جي مريدن مان آهي.
الحمدلله، جو اسان انهن حدن ۾ رهي ڪنهن حدتائين ڪم ڪرڻ جي لائق ٿي پياسين. اسان جي انهن معاملن کي سمجهڻ لاءِ اسان جي پراڻن دوستن منجهان تمام گهٽ اهڙا دوست ملي سگهندا، جيڪي ڪجهه وقت ڏئي سگهن. عام طور ماڻهن جي خواهش اها آهي ته جيڪو پروگرام انهن پنهنجي حال سارو اختيار ڪيو آهي ۽ ان ۾ انهن تڪليفون سٺيون آهن، اسان به ان ئي رستي تي انهن سان گڏجي پئون، ڪاش! انهن کي اسان جي مشڪلاتن، ڏکيائين ۽ اسان جي زندگيءَ جي حالتن جو ڪو خاص علم هجي ها ته انهن کي يقين ٿي وڃي ها ته اهو اڻ ٿيڻو آهي.
اسان اهو پهريان ئي فيصلو ڪري چڪا هئاسين (1) ته پنهنجو علمي مرڪز دهليءَ ۾ قائم ڪنداسين، ان معاملي ۾ اسان دهليءَ جي دوستن سان مڪي شريف جي وقت کان ئي خط و ڪتابت شروع ڪري ڇڏي هئي. (2) هي معاملو اسان پڇاڙيءَ تائين سوچي چڪا هئاسين ته پنهنجي سياسي پارٽيءَ جو مرڪز سنڌ جي ڪنهن ڳوٺ ۾ قائم ڪري ڪم شروع ڪنداسين ۽ پارٽيءَ جا ٻيا مرڪز ڪراچي، لاهور ۽ دهليءَ ۾ ٺاهينداسين.
[b]عملي جدوجهد
[/b] اسان سنڌ جي ان ڳوٺ جي نشاندهي ڪرڻ ۾ ۽ هندستان جي ڪنڊڪڙڇ ۾ پنهنجي ٽڙيل پکڙيل دوستن سان ملڻ ۾ اندازاً ڏهه مهينا خرچ ڪيا. دينپور، لاهور، ديوبند، دهلي، مراد آباد، ڪلڪتو، بنارس، الهه آباد، سرائي مير، لکنؤ ۾ اسان خاص ڌيان سان ڪم ڪندا رهياسين. اڳتي هلي اسان کي مدراس، بمبئي، ڊاڀيل، رانڌير، احمد آباد ڏسڻ جو به موقعو مليو، ان سير سفر سان اسان کي جيڪا واقفيت حاصل ٿي ان بنيادي ۽ شروعاتي پروگرام تجويز ڪرڻ ۾ اسان جي رهنمائي ڪئي.
اسان محسوس ڪيو ته اسان کي پنهنجي پروگرام جو سياسي حصو پهريائين شروع ڪرڻ گهرجي. مراد آباد ۽ ڪلڪتي جي تجربي مان اسان ڏٺو ته اسان جي خواجه تاش علم وارن ماڻهن مان به فقط اهي ماڻهو اسان جي علمي پروگرام جي تائيد ڪندا، جيڪي سياست ۾ اسان جا هم فڪر هجن. اسان سنڌ ۾ پنهنجي پراڻن دوستن جو هڪ چڱو چوکو حصو تيار ڪري ورتو جيڪي اسان جي سياسي پروگرام جي تائيد ڪندا.
اسان پنهنجي نيشنل تحريڪ جي عمارت امام ولي الله جي فلسفي ۽ حڪمت جي بنيادن تي تعمير ڪرڻ گهرون ٿا، ان لاءِ اسان کي هڪ اهڙي زمين جي ٽڪري جي گهرج ۽ ضرورت آهي جنهن ۾ ان فلسفي جي حنيفي شڪل مطابق نموني جي هڪ سوسائٽي قائم ٿي سگهي. ان ڪري اسان سنڌ کي پنهنجي تحريڪ جو مرڪز بنايون ٿا. سنڌ اسان جي اسلامي زندگيءَ جو وطن آهي، ان ڪري اسان سنڌ کي پنهنجي نيشنل تحريڪ جو مرڪز بنايو آهي. اسان ڇاڪاڻ ته سنڌي سوسائٽيءَ جي پوئتي پيل حصي کي سجاڳ ڪرڻ گهرون ٿا، ان جون ضرورتون مهيا ڪرڻ کي پنهنجي حياتيءَ جو مقصد بڻائي چڪا آهيون، ان ڪري اسان جو مرڪزي ڪاروبار ٻهراڙيءَ جي آباديءَ ۾ هئڻ گهرجي، پوئتي پيل سوسائٽيءَ جي لاءِ ترقيءَ جو سامان ۽ نموني جي زندگي، ترقي ڪندڙ شهري سوسائٽي ۾ ملي سگهي ٿي، ان ڪري سنڌ جي گادي جي هنڌ ڪراچيءَ کي ٻيو مرڪز بنائڻو پوندو.
پنجاب منهنجي ڄمڻ جو هنڌ آهي اسان جو تعلق ان سرزمين سان ڪڏهن به قطعي طور تي منقطع نه ٿيو آهي ان ڪري ڪراچي جيان ٻئي درجي تي لاهور به اسان جو مرڪز آهي. مون شروعاتي تعليم پنجاب جي اسڪولن ۾ رهي حاصل ڪئي. اسلام جي حقانيت اسان پنجاب ۾ رهندي سڃاتي، البت اسلام آڻڻ کان پوءِ اسان جو گهڻو تڻو تعلق سنڌ، ديوبند، دهليءَ سان پيدا ٿيو، پر جيستائين منهنجي والده مون سان گڏ رهي، اسان پنهنجي مائٽن کان ڪونه ڇناسين. هندستان ڇڏڻ جي زماني ۾ اسان جا مائٽ وري پنجاب ۾ وڃي رهيا. پوئين سال ڪجهه نوجوانن اسان کي گمنام خط لکيا انهن هڪ طرح جي اسان کي ڌمڪي ڏني ته لاهور ۾ پنهنجي تحريڪ ڦهلائڻ کان پاسو ڪيو. اسان پنهنجي خاص دوستن ۾ اها ڳالهه ڪئي ته لاهور ۾ خدا جي فضل سان اسان جي عزيز ڀائٽين جا ٻه گهر آهن مولانا احمد علي ۽ حڪيم رشيد احمد ۽ جيڪڏهن ڪنهن مصلحت جي ڪري پنهنجي انهن گهرن کي استعمال نه ڪرڻ گهرون، ته منهنجي ماروٽ سردار منگل سنگهه جو گهر موجود آهي. مان اتي رهي به پنهنجي علمي ۽ سياسي تحريڪ کي بنا خطري جي جاري رکي سگهان ٿو.
دهلي اسان جي ديوبندي اسڪول جو علمي ۽ سياسي مرڪز آهي ۽ هندستان جي ڪنهن به حصي ۾ ڪوبه ڪم جنهن جو دهليءَ سان تعلق نه هوندو ڪامياب نه ٿي سگهندو. ان ڪري ان جي مرڪزيت هميشه قائم رهندي. اسان جي ذهنيت مولانا محمد قاسم جي ديوبندي اسڪول ۾ تعليم ۽ تربيت حاصل ڪري شاهه ولي الله جي حنفي اسلامي رنگ کي اپنايو آهي. (هن صفحي ۾ هڪ هنڌ مولانا هي جملو لکي وري نامناسب هجڻ ڪري ڊاهي ڇڏيو آهي اهو هن جڳهه تي مناسب ٿو لڳي جنهن سان ”حنيفي اسلامي رنگ“ جي وضاحت ٿئي ٿي اهو هيءُ آهي: ”شاهه ولي الله جو فلسفو صابي دينن توڙي حنيفي دينن ٻنهي جي تشريح ۾ برابر طريقي تي استعمال ٿي سگهي ٿو پر شاهه ولي الله پنهنجي فلسفي فڪر جا مثال عام طور حنيفي دينن مان پيش ڪندو آهي. اسان دينن جي حنيفي طريقي جو انٽرنيشنل پروگرام قرآن شريف ۾ عمر جو ڊگهو عرصو خرچ ڪري سمجهي سگهيا آهيون.“-سنڌيڪار) اسان مولانا محمد قاسم جي واسطي سان ئي امام ولي الله جي اعليٰ (انٽرنيشنل) فلاسافيءَ کي هندستاني نيشنل ازم جي صورت ۾ قابل عمل بڻائي سگهون ٿا. ان ڪري جنهن استاد جي صحبت ۾ اسان هي علم سکيو ان جي ئي علم ۽ عمل کي ان جو يادگار بنائڻ چاهيون ٿا. سندن ئي نالي تي اسان جمنا نربدا سنڌ ساگر پارٽيءَ جو اعلان ڪري ڇڏيو.
(الف) 10 ڊسمبر 939هندي ڳوٺ پيرجهنڊي ۾ پارٽيءَ جو مرڪز قائم ڪيو. دارالرشاد جي ويجهو پارٽيءَ جي هيڊڪوارٽر جي لاءِ هڪ زمين جو ٽڪرو حاصل ڪرڻ جي ڪوشش شروع ڪري ڇڏي ان جاءِ جو نالو سنڌ ساگر تجويز ڪيو ويو.
(ب) 10 ڊسمبر تي پير جهنڊي ۾ ويهي پارٽيءَ جو بنيادي ۽ اساسي قانون بنايو، ۽ پنهنجي پراڻن دوستن کان ان جي تصديق ڪرائي ۽ ڪانگريس جي سنڌي مسلمان ڪارڪنن کان (جيڪي اسيمبليءَ جا ميمبر به آهن) تصديق ڪرائي.
(ج) 28 ڊسمبر تي ڪراچي ۾ ج-ن سنڌ ساگر پارٽيءَ جو ٻيو مرڪز قائم ڪيو ويو.
(د) دارالرشاد جي چاليهه ساله اجلاس 12 جنوري 940 هندي ڪراچيءَ ۾ پارٽيءَ جي مرڪزي ڪاميٽي قائم ڪئي وئي.
(هه) ان کان پوءِ سنڌ ڪانگريس ڪاميٽي ٺٽي جي ڪانفرنس ۾ اسان کي خطاب ڪرڻ جو موقعو مليو، اسان پنهنجي افتتاحي خطبي ۾ (پنهنجا خيال پيش ڪيا.)
(ل) پارٽيءَ جي ڪراچي مرڪز پارٽيءَ جو بنيادي پروگرام اردو، سنڌي ۽ انگريزيءَ ۾ شايع ڪيو.
(د) لاهوري مرڪز پارٽي جو اردو پروگرام شايع ڪيو.
(ج) دهليءَ جي مرڪز مان اسان جو رسالو ”اسان ڇا ٿا گهرون“ شايع ٿيو.
(ز) 10 جون 940 هندي تي لاهور واري مرڪز جو ڪم شروع ڪيو ويو جنهن ۾ خدام خلق جو پروگرام شروع ڪيو ويو. لاهور ۾ آهستي آهستي اسان جو مضبوط مرڪز جڙي رهيو آهي.
(ح) لاهور جي دوستن جي مدد سان اسان امام ولي الله جي علمي ۽ سياسي تحريڪ جي تعارف ڪرائڻ لاءِ ٻه رسالا شايع ڪري سگهياسين. ان لٽريچر تيار ڪرڻ ۽ شايع ڪرڻ ۾ اسان جي لاهور جي دوستن جو تعاون ساراهه جوڳو آهي.
(ط) دهليءَ ۾ علم دوست ماڻهن جي ڪانگريسي گروپ مان ڪجهه دوستن سنڌ ساگر پارٽيءَ جي شاخ کولڻ جو فيصلو ڪيو.
جامعه نگر مان اسان جو رسالو ”اسين ڇا ٿا گهرون“ شايع ٿيو. دارالرشاد جي ويجهو جناب پير صاحب العلم دامت برڪاتهم جن اسان کي گهر ٺاهڻ ۽ ان سان گڏ پارٽي مرڪز قائم ڪرڻ لاءِ زمين جو ٽڪرو ڏنو، جيڪو پهرئين زماني ۾ اسان هالن واري مخدوم صاحب کان حاصل ڪيو هو، ان زمين ۾ ”سنڌ ساگر نيشنل اسڪول“ ۽ پارٽيءَ جو هيڊڪوارٽر ٺهندو ۽ ان سان گڏ ”بيت الحڪمة“ جي شاخ هوندي. 10 جمادي الثاني 1316 هجري ۽ 20 جون 942 هنديءَ ۾ ”سنڌ ساگر نيشنل اسڪول“ جي شروعاتي درجن جو افتتاح عمل ۾ آيو.
10 رجب 1361هجري ۽ 25 جولاءِ 942 هندي تي سنڌ ساگر ۾ ”بيت الحڪمة“ جي شاخ ”ولي الله اڪيڊمي“ جو افتتاح ڪيو ويو.
والله هوالموفق.