انڊين نيشنل ڪانگريس ۽ انڊين مسلم ليگ
ڪامل آزاديءَ جو صحيح خيال رکڻ وارا هندستاني، شروعات ۾ صرف مسلمانن جي هڪڙي جماعت هئا، جيڪا مجاهدين آزادي ۽ استقلال هند جي پيروڪار آهي. اها شهادت يا آزاديءَ جي وچ ۾ ڪائي ٻي تجويز نه ٿي ڪري. جهاد ۽ استقلال ۾ شڪست کائڻ تي انهن مان بقيه السيف وري مناسب وقت جي پروگرام مطابق تياري ۾ مصروف رهندا هئا. ان ڪوشش کي جاري رکڻ لاءِ جيڪڏهن انهن کي گورنمينٽ سان وفاداريءَ جي اقرار ۽ اظهار جي ضرورت پوندي هئي ته هو جماعت جي مرڪزي فيصلي مطابق ڪشمڪش جي حالت ۾ شرعي حڪمن تي قياس ڪري وفاداريءَ جي فتويٰ ڏيندا هئا. اهو ڪم گهڻو ڪري پريس ۾ نه ڇپبو هو.
دراصل ان جماعت جا ٻه مرڪز هئا: (1)دهلي، (2) عظيم آباد. دهليءَ کان ديوبند پيدا ٿيو ۽ عظيم آبادي ياغستان پهتا. ان جنگ ۾ جڏهن ديوبندي ڪابل پهتا ته سڀ ملي ويا. ان ۾ هندو آزادي پسند به افغان حڪومت جي اجازت سان شامل ٿي ويا. پوءِ ڪابل صرف ان جماعت جو مڪمل مرڪز بڻجي ويو. هي ماڻهو اصل ۾ ڪابل کي هندستان ۽ دهليءَ جو مرڪز ثانوي مڃيندا هئا.
ڪجهه عرصي کان پوءِ هندو سوسائٽيءَ ۾ يورپين تعليم ڦهلجڻ لڳي، ان ڪري انهن تي قومي هستيءَ جو احساس غالب اچڻ لڳو ۽ هندو نوجوانن ۾ ڪامل آزاديءَ جا جو ذهن ۽ نظريو پيدا ٿيو. (ان کان سواءِ) انهن نوجوانن جي سياسي تربيت انڊين نيشنل ڪانگريس ۾ ٿيڻ لڳي. بنگال ۽ مهاراشٽر جا قابل استاد انهن جا رهنما هئا.
ان جو اثر يو پي، مدراس ۽ پنجاب ۾پکڙيو ۽ پوءِ ڪانگريس ۾ هڪ اڪسٽريمسٽ پارٽي پيدا ٿي. بنگال جو ورهاڱو منسوخ ڪرائڻ ۾ ان جماعت ڪافي جهاد ڪيو ۽ ڪامياب ٿي. گورنمينٽ هندستان کي اصلاحات ڏيڻ جو فيصلو ڪيو، اهو سڀ جو سڀ ڪانگريس جي ان تيز رفتار گروپ جي محنت جو نتيجو هو.
ان موقعي تي برٽش گورنمينٽ سان وفاداريءَ جو عهد ڪرڻ وارا هندستاني مسلمان جن جو مرڪز علي ڳڙهه ڪاليج هو (جهڙيءَ طرح هندستاني مسلمان جهاد پسند جو مرڪز ديوبند هو) اڳتي وڌيا ۽ اصلاحات ۾ مسلمانن جو حق هندن جي برابر هجڻ جا دعويداربڻيا.
عليڳڙهه پارٽي پهرئين وائسراءِ وٽ وفد وٺي ويئي ۽ پوءِ ان وفد کي انڊين مسلم ليگ جي شڪل ۾ منظم ڪيو. انگريزن مسلم ليگ کي نيشنل ڪانگريس جي برابر ته ڇا مڃيو، انهن اڪسٽريمسٽ ڪانگريس جي خلاف برٽش گورنمينٽ جي تائيد جو هڪ محاذ بڻايو ۽ ان جي سگهه کي تحريڪ آزاديءَ کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو.
ترڪي سرڪار مسلمانن جي مذهبي مرڪز جي نمائنده هئي. نوجوان ترڪ، جرمن سان دوستي رکڻ ۾ اتحاد اسلام جي پروپيگنڊا، هندستاني مسلمانن ۾ انگلستان جي مرڪز کان ڦهلائن ٿا، ان سان به مسلم ليگ ۾ انگريزن کان متنفر گروپ پيدا ٿي پيو. هي هندستاني مسلمانن جو نئون حصو آهي، جيڪو آزادي ۽ استقلال جو حامي آهي. ان جو مرڪز پهريائين عليڳڙهه (جامع مليه) پوءِ دهلي منتقل ٿي ويو، نه هتي ديوبند پارٽي ان نوجوان پارٽي سان گڏجي دهليءَ ۾ آزادي پسندمسلمانن جي تنظيم بڻائي، ان جو تعلق بظاهر ترڪي ۽ خلافت سان وڌيڪ هو. هي نوجوان مسلم جي ذهنيت جو اثر هو، جيڪو سڀني تي غالب اچي ويو ته ديوبند پارٽي سواءِ آزاديءَ جي ٻيو ڪوبه مقصد نه رکندي هئي. هوءَ پنهنجي مقصد کي پورو ڪرڻ ۾ ترڪيءَ سان هڪ قسم جو تعلق رکندي هئي. مگر پنهنجي مرڪزي طاقت ڪنهن به حالت ۾ ان جي سپرد ڪرڻ جي قائل نه هئي.
ديوبند پارٽي ڪابل گورنمينٽ ۽ سرحدي افغاني قومن کي پنهنجي هندستاني تحريڪ جو ٻيو مرڪز مڃيندي آهي. ترڪيءَ جي شڪست جو هندستان ۾ مسلمانن تي ڏاڍو گهرو اثر پيو، انهن جي ڪابل واري مرڪز پنهنجي تحريڪ کي ختم ته نه ڪيو، بلڪ ديوبند پارٽيءَ جي توسط سان افغانستان جي هڪ هلڪي جنگ انگريزي حڪومت سان ٿي پئي. ان جي پڄاڻيءَ تي هندستاني مسلمانن جي دهليءَ واري مرڪز ۾ هڪ طوفان کڙو ٿي پيو. ڪانگريس جو هڪ تيز رفتار گروپ انهن سان شامل ٿي پيو. هاڻي هڪ خالص آزادي پسند جماعت پهريون دفعو ظاهر ٿي، جيڪا پهريائين ڪابل ۾ ٺهي چڪي هئي.
ڪجهه مدت اُميد ۽ آسري ۾ گذري. ترڪيءَ ۾ نئين جمهوريت خلافت جو خاتمو آڻي ڇڏيو. هندستاني مسلمان نوجوانن جو ڪجهه حصو مايوس ٿي ويو، جن ۾ هندستان جي آزادي جو خيال مستحڪم نه هو. نه انهن کي ڪو اهڙو پروگرام ئي سمجهه ۾ پئي آيو، جنهن وسيلي هندو اڪثريت جي غلبي کان محفوظ رهي سگهن.
ان جي ابتڙ مسلمانن جو جهاد پسند طبقو يا ديوبند پارٽي تحريڪ آزاديءَ کي لڳاتار هلائڻ لاءِ جدوجهد ڪندي رهي. پنهنجي نوجوان گروپ کي مطمئن ڪرڻ لاءِ هڪ پروگرام به تجويز ڪيو، پر ان کي عليڳڙهه جي پراڻي ذهنيت رکڻ وارا هضم نه ڪري سگهيا، انڪري ان ۾ موثر حرڪت پيدا نه ٿي سگهي.
ديوبند جا رهنما حڪيم اجمل خان، ڊاڪٽر انصاري، مولانا ڪفايت الله، مولانا حسين احمد مدني، جيڪو مولانا شيخ الهند ڏانهن نسبت رکي ٿو، ڪانگريس ۾ شامل رهيا ۽ هميشه منفي اثرن کي روڪڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا، آخر نئون اصلاحي دور آيو. ان وقت مسلمانن جو ڪافي حصو ڪانگريس کي ڇڏي چڪو هو.
ديوبند پارٽيءَ جي مرڪزي جماعت ۽ ان جي اول درجي جا ساٿي، جيڪي مسلمانن جي اقليت واري حيثيت رکندڙ هئا، سي ڪانگريس ۾ ئي رهيا.
اصلاح جو عمل 1935ع وارو ايڪٽ نافذ ٿيڻ شروع ٿيو. هندستان جي يارنهن صوبن مان ستن تي ڪانگريس جي حڪومت رهي. بنگال، آسام، پنجاب ۽ سنڌ ۾ مخلوط حڪومت قائم ٿي، جنهن ۾ اڪثريت مسلمانن جي هئي. آهستي آهستي اُهي حڪومتون مسلم ليگ ۾ نالي ماتر شامل ٿيڻ لڳيون.
مسلمان عام طور اعتراض ڪن ٿا ته ڪانگريسي صوبن ۾ هندو مهاسڀا جا ماڻهو پنهنجو پروگرام هلائي رهيا آهن، جيڪي مسلمانن جي، قومي، مذهبي ۽ سياسي وجود جا بلڪل مخالف آهن، ان ڪري مسلمانن کي ڪانگريس کان جدا رهڻ گهرجي.
جيستائين اسان جي سمجهه ۽ سياسي واقفيت مدد ڏئي سگهي آهي، اسان ان اعتراض کي صحيح مڃون ٿا ۽ انهن صوبن جي ڪانگريس ۽ هندو مهاسڀا جي اتحاد ٿيڻ کي حقيقت تسليم ڪري سگهون ٿا، پر اسان وٽ ان عمل کي روڪڻ جي ڪا طاقت ڪانهي. نه برطانيه حڪومت ان معاملي ۾ مسلمانن جي مدد ڪندي نه مسلمانن جي اقليت ڪانگريس يا مهاسڀا کي مجبور ڪري سگهندي.
اسان جي نظر ۾ ان جو جواب اهو هجڻ گهرجي ها ته جن صوبن ۾ مسلمانن جي گهڻائي آهي، جيئن پنجاب ۽ بنگال، اتي مسلمانن جو ڪانگريس جي صوبي وار نظام تي قبضو هئڻ گهربو هو ۽ انهن صوبن ۾ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس اهڙيءَ طرح متحد ٿي وڃن، جيئن هندو سڀا ۽ ڪانگريس يارنهن صوبن ۾ متحد ٿي سگهن ٿيون.
مقصد هي آهي، ته صوبه سرحد ۽ سنڌ ۾ اسان جي تخيل جو نمونو موجود ٿي وڃي. پر عليڳڙهه پارٽيءَ جي دل ۾ انگريزن سان وفاداري ۽ هندن سان نفرت ۽ گڏوگڏ هندستان ۾ علي ڳڙهه پارٽي جي ڊڪٽيٽرشپ (انگريزن جي امداد سان) ايتري قدر اثر پيدا ڪري چڪي آهي، جو اها هندستان ۾ پنهنجو استقلالي وجود ۽ ان جو تخيل فنا ڪري چڪي آهي ۽ ان جو ظاهري سبب هي به آهي ته اُهي پنهنجي مرڪز ۾ هندو اڪثريت جو مقابلو نٿا ڪري سگهن، ان ڪري هو يوپي ۾ پنهنجي مرڪزي قوت بحال رکڻ لاءِ هميشه برٽش طاقت طرف ڏسن ٿا. اِها حالت مسلمان هندستاني نوجوان لاءِ جذام ۽ تپ دق آهي، جنهن کان هن کي جلد شفا حاصل ڪرڻ گهرجي. بلڪه مسلمانن کي ان ناپاڪ مرڪز کان نجات حاصل ڪرڻ خاطر هڪ جهاد ڪرڻو پوندو.
اڄڪلهه هندستاني مسلمانن جي آزادي پسند جماعت، اشتراڪي خيالن ڏانهن لاڙو رکي ٿي، ۽ ڇاڪاڻ ته امام ولي الله دهلويءَ جو فلسفو ان جي تائيد ڪري ٿو، جيڪو هندستاني مسلمانن جو پهريون باب آهي. ان ڪري هو امام ولي الله دهلويءَ جي اشتراڪيت کي اسلام جو مخالف نٿا سمجهن ۽ ڪانگريس جو سوشلسٽ گروپ ان جي تائيد ڪري ٿو. مسلم ليگ اڄڪلهه ان اشتراڪيت واري مسلمان کي فنا ڪرڻ لاءِ جهاد ڪري ٿي ۽ سموريون رجعت پسند طاقتون ان جي مدد ڪن ٿيون. جيڪڏهن خدا کي منظور آهي ته امام ولي الله جو اتباع غالب ۽ سوڀارو ٿيندو.
ويجهڙائي ۾ مسلمانن جي ان آزادي پسند جماعت جو اڳواڻ مولانا محمد بن قاسم ديوبندي آهي.
اللهم ار ناالحق حقاً وارزقنا اتباعه –
11 جمادي الثاني 1357هه – 7 آگسٽ 938 هندي