مسيح ۽ مهديءَ جو عقيدو
مسيح جي ٻيهر اچڻ جو هي مسئلو قرآن ۾ بلڪل ڪونهي، بلڪ ان جي خلاف قرآن ۾ موجود آهي، جو حضور ﷺ جن کي خاتم النبيين چيو ويو آهي. هاڻي جا به ڳالهه ان جي ابتڙ سامهون ايندي اها رد ڪرڻ جي لائق آهي ۽ حضور ﷺ جن کي ”اليٰ ڪافة اللناس“ (سڄي انسانيت ڏانهن) موڪليو ويو آهي ۽ ان جي تعليم ۾ ”اليوم اکملت لکم دينکم“ (اڄ توهان لاءِ توهان جو دين پورو ٿي چڪو آهي) چيو ويو آهي ۽ کوڙساريون اهڙيون آيتون آهن جن مان هر عقلمند اهو نتيجو ڪڍي سگهي ٿو ته قرآن ۾ اهڙي ڪابه جاءِ ناهي جٿان ڪنهن نبيءَ يا مهديءَ جو انتظار هجي.
[b]قرآن کان پوءِ حديثون
[/b] مهديءَ جي باري ۾ آيل روايتن کي غيرمعتبر (غلط) ثابت ڪرڻ لاءِ کوڙسارن عالمن، محدثن ۽ مؤرخن قلم کنيو آهي، ڇاڪاڻ ته وقت بوقت مهديت جون دعوائون ورجائبيون رهيون آهن ۽ ان سان هڪ عقل واري ماڻهوءَ کي تسلي ٿي وڃي ته هيءَ ڳالهه شيعي ازم ۾ ٺاهيل آهي جتان اهل سنت وارن ورتي آهي، پر مسيح ؑ جي ٻيهر اچڻ جي باري ۾ ڪنهن به جدوجهد نه ڪئي آهي (ڇاڪاڻ ته) مسيح هجڻ جون دعوائون گهٽ ٿيون آهن، ان سلسلي ۾ اسان جي ذهن ۾ جيڪا ڳالهه آهي اها عقل وارن آڏو پيش ڪري ٿو ڇڏيان.
[b]پهريون دور
[/b] مسيح ؑ جي ٻيهر اچڻ جي باري ۾ پهرئين دور ۾ ڪوبه ثبوت نه ٿو ملي. موطا امام مالڪ جيڪو حديث جي ڪتابن جو متن آهي، ان ۾ صرف ايترو آهي ته مالڪ عن نافع عن ابن عمر: ان رسول الله ﷺ قال اراني الليلة... الخ
ترجمو: امام مالڪ پنهنجي استاد نافع جي ذريعي ابن عمر کان روايت ڪري ٿو ته رسول الله ﷺ جن خواب ۾ ڏٺو ته هڪ ڪڻڪ رنگو ماڻهو ڪعبي جو طواف ڪري رهيو آهي، پڇڻ تي چيو ويو ته هي مسيح ابن مريم آهي. وري ان کان پوءِ هڪُ هڪ اک وارو ماڻهو ڏٺم جو طواف ڪري رهيو هو پڇڻ تي چيو ويو ته هي مسيح دجال آهي. (مؤطا امام مالڪ)
هن حديث جي روايت جي صحيح هجڻ ۾ ڪوبه شڪ ناهي پر هي حضور ﷺ جن جو هڪ خواب آهي. هن ۾ ڪو شڪ ناهي ته ڪجهه خواب اهڙا ٿيندا آهن جيڪي تعبير جا محتاج هوندا آهن ۽ جهڙي شڪل ۾ هو بظاهر ڏسڻ ۾ ايندا آهن ان مان هڪ لطيف (باريڪ) اشارو هڪ ٻئي مطلب ڏانهن هوندو آهي.
ان حديث جو مطلب اسان هي سمجهيو آهي ته هڪ زماني تائين مسلمانن جون جماعتون متفق رهنديون، پر اڳتي هلي ٻه حصا ٿي وينديون. هڪ اهڙن نيڪ ماڻهن جي جماعت هوندي جيڪي خدا پرست، ذاڪر، شاڪر، ڪنهن کي ڪو نقصان نه پهچائيندڙ مسيح ؑ جهڙا ماڻهو نظر ايندا، جيئن اسان جا صوفي متقي ۽ عالم فاضل پيدا ٿيا، ۽ ٻي انهن دنيادار ماڻهن جي جماعت جيڪي دين جو نالو وٺي حڪومت جا مزا وٺندا، ان کان سواءِ ڪجهه ڄاڻن ئي نه ٿا، اهوئي نمونو آهي جيڪو دجال جي شڪل ۾ پاڻ سڳورن تي ظاهر ٿيو ۽ هيءَ تاريخي حقيقت آهي ته مسلمان اڳتي هلي ٻه حصا ٿي ويا. صالح هڪ طرف ٿي ويا ۽ ٻئي طرف اهي دنيا طلبيندڙ ٿيا جن جو مقصد صرف دنيا ئي هو ۽ انهن جو حڪومت تي غلبو رهيو. اهو جيتوڻيڪ حضور ﷺ جن کان چار پنج سؤ سال پوءِ ٿيو، پر مسلمانن جون هي ٻئي جماعتون ڪعبي جو طواف ڪن ٿيون ۽ پاڻ کي مسلمان چونديون ٿيون رهن، انهن دنيادار بادشاهن جي شامت جي ڪري اسلام تي تاتارين جا حملا ٿيا ۽ مسلمانن ۾ هڪ وڏو انقلاب ٿيو. جيڪڏهن رسول الله ﷺ جن جي خواب ۾ ان وڏي واقعي جي طرف اشارو هجي ته اها ڳالهه ڪا پري ڪانهي. پر عالمن جي جماعت مان ڪجهه ماڻهو منڍ کان اهڙا نڪتا، جيڪي ان خواب جو مطلب حقيقي طور تي ڏيکارڻ پيا گهرن، بس اهوئي هڪ خيالي بنياد هو جنهن تمام وڏن عالمن کي غلط يا صحيح روايتن جي مڃڻ لاءِ تيار ڪيو.
هاڻي امام مالڪ کان پوءِ بخاريءَ جو درجو آهي جنهن کي موطا جو شرح مڃيو وڃي ٿو.
امام بخاري پنهنجي ڪتاب ۾ ان حديث کي ٻن سندن سان حضرت ابوهريره ؐ جي روايت سان لکن ٿا.
ترجمو: خدا جو قسم ابن مريم ضرور نازل ٿيندو، اهو حڪومت ڪندو، انصاف ڪندو، صليب کي ڀڃي ڀور ڪندو، خنزير کي قتل ڪندو، ابوهريره اهي لفظ رسول الله ﷺ جن جي طرفان نقل ڪري ٿو. ان کان بعد چوي ٿو ته جيڪڏهن توهان چاهيو ته قرآن جي هن آيت کي ان جي شاهديءَ ۾ پڙهي سگهو ٿا، ته مسيح جي موت کان اڳي سڀيئي اهل ڪتاب ان تي ايمان آڻيندا، هن آيت سان ابوهريره ڄڻ ته حديث جي تائيد ڪئي آهي. اسان کي ابوهريره جو منڍان ئي طرز حديث معلوم آهي. مشڪل سان اهڙا واقعا ملندا جو هو هڪ حديث جي تائيد ۾ قرآن جي شاهدي پيش ڪري. يعني ابوهريره ؐ اهڙي ضرورت ئي ڇو سمجهي جو ان جيڪو رسول الله ﷺ جن کان ٻڌو آهي ان جي تائيد قرآن شريف کان ڪرائي مطلب ته ابوهريره کي اهڙي قسم جو خيال ئي ڪونه ايندو. اسان کي صرف هي شبهو پيدا ٿئي ٿو ته ڪٿان هي ابوهريره جو پنهنجو قول نه هجي جنهن کي غلطيءَ مان رسول الله ﷺ جو قول چيو ويو هجي ۽ جيئن ته انهيءَ لاءِ ثبوت ڪونه هو ان ڪري عرصي تائين آءٌ چپ رهيو هئس، ايتري تائين جو ذهبيءَ جي ڪتاب تذڪرة الحفاظ ۾ هڪ روايت ملي ”هاشم بن قاسم ابوهريره کان نقل ڪري ٿو ته ابوهريره چوي ٿو ته قيامت نه ايندي جيستائين عيسيٰ پٽ مريم جو نازل نه ٿيندو. امام عادل هوندو، خنزير کي قتل ڪندو صليب کي ڀڃندو، اهو ابوهريره جو قول آهي ۽ انهيءَ تي صاف لکيل آهي ته رسول الله جو قول ناهي. جن ماڻهن کي علم حديث ۾ ڪافي بصارت حاصل آهي، اهي انهيءَ کان ناواقف ناهن ته جيڪا جماعت صحابه اڪرام جي قول جي روايت ڪرڻ واري هوندي آهي انهن کان ان وقت هڪ اهڙو آواز نڪرندو آهي جيڪو غلطيءَ سان ان کي رسول الله جو قول بڻائي ڇڏيندو آهي ۽ ان سان گڏ اهو ماڻهو به معتبر هوندو آهي. انهيءَ قسم جي غلطي پڪڙڻ ڪامل محدثن جو ڪم آهي ۽ جنهن حديث ۾ اهڙي غلطي ثابت ٿي وڃي ان کي ”معلل“ چوندا آهن. بخاريءَ جي گهڻين حديثن کي بعد جي ڪامل ماڻهن معلل ثابت ڪيو آهي. هاڻي اسان جي هن خيال مطابق عيسيٰ جي نزول واري حديث به معلل آهي. ان طرح انهن سو معلل حديثن ۾ هڪ وڌيڪ حديث جو اضافو ٿي ويندو. مطلب ته اسان جي سمجهه ۾ هي ٿو اچي ته اهو قول ابوهريره جو آهي، اهو ان ڪنهن اهل ڪتاب کان ٻڌو هوندو. ڪعب احبار هڪ يهودي عالم هو جيڪو بعد ۾ مسلمان ٿيو هو اهو تورات جون ڳالهيون عام طور ٻڌائيندو رهندو هو ۽ ابوهريره ان کان بي تڪلف روايتون ڪندو رهندو هو يعني ان جون ڳالهيون ماڻهن کي ٻڌائيندو هو پر غلطيءَ سان اهو سمجهيو ويو ته ابوهريره ڪنهن اهل ڪتاب کان ڪوبه جملو نقل نه ڪندو آهي ۽ هاڻي ته محدثن وٽ قاعدو ٿي ويو آهي ته هڪ ته جيڪا ڳالهه هڪ صحابي چوي ۽ اها عقل سان سمجهه ۾ نه ايندي هجي ۽ ٻيو اهو ته اها اهل ڪتاب کان نه ورتي وئي هجي ته اها معنيٰ جي لحاظ کان حديث مڃي ويندي ۽ اهو قول رسول الله ﷺ جن جو سمجهيو ويندو.
نمبر اول مان مراد آهي ته ڪو فوق الفطرت ڳالهه ڪري جيئن قيامت جي باري ۾ عمومي طور نبي ئي ڳالهه ڪندو آهي، عام ماڻهو ان قسم جي اڳڪٿي نه ڪري سگهندا آهن ۽ ٻئي نمبر مان مراد ته اها اهل ڪتاب کان ڪنهن سکي ڳالهه ڪئي هجي ڇو ته اهل ڪتاب وٽ ان قسم جون اڳ ڪٿيون موجود آهن. انهن کان ٻڌي ڪو ماڻهو اهڙي ڳالهه ڪري سگهي ٿو. اسان چئون ٿا ته جن ماڻهن هي خيال ٺاهي رکيو آهي ته ابوهريره اهل ڪتاب کان روايتون نه ٿو وٺي، انهن ابوهريره جي ڳالهه کي رسول الله جي ڳالهه سمجهي روايت ڪري ڇڏيو آهي ۽ ايئن ڪرڻ ۾ هو عيب به نه ٿا سمجهن. بخاريءَ جي پهرين زيربحث حديث ۾ ابراهيم بن سعد راوي آهي جيڪو صالح کان روايت ڪري ٿو. ان ابراهيم جي باري ۾ جنهن تي هن حديث جو مدار آهي حافظ ابن حجر ”تهذيب التهذيب“ ۾ لکي ٿو ته يحييٰ بن سعيد ان ماڻهوءَ کي ضعيف سڏيندو هو، هاڻي جيڪڏهن انهن سندن جو مدار ابراهيم بن سعيد تي آهي ته گهڻو ممڪن آهي ته انهيءَ صاحب غلطيءَ مان هن حديث کي مرفوع يعني رسول الله ﷺ جن جو قول بڻائي ڇڏيو هجي. انهيءَ سان گڏ ئي اسان کي هاشم بن القاسم جيڪو هڪ وڏو حافظ آهي جي ذريعي خود ابوهريره جي پنهنجي ڳالهه هجڻ جو ثبوت ملي ٿو، جنهن ۾ هو صاحب واضح طور چوي ٿو ته هي قول ابوهريره جو پنهنجو آهي ۽ رسول الله جو قول نه آهي ۽ ان سان گڏوگڏ اسان کي هي به معلوم آهي ته حضرت ابوهريره رضي الله عنه اهل ڪتاب کان به روايتون وٺندو هو. مطلب ته ان حديث جي باري ۾ اهوئي گمان گهڻو آهي ته ان جي حقيقت صرف ايتري آهي ته ابوهريره ان حديث کي اهل ڪتاب کان ٻڌو ۽ روايت ڪيائين، جا پوءِ رسول الله ﷺ جن ڏانهن منسوب ٿيڻ لڳي ۽ بس.
مؤطا امام مالڪ ۾ آندل عبدالله بن عمر واري حديث مان ماڻهن ۾ هي خيال عام ٿي ويو ته حضور ﷺ جن خواب ۾ مسيح بن مريم کي ڪعبي جو طواف ڪندي ڏٺو، ان خيال کي نظر ۾ رکندي ماڻهو بخاريءَ جي ابوهريره واري ان حديث جي به بنا سوچڻ سمجهڻ جي تائيد ڪرڻ ۾ لڳي ٿا وڃن. امام بخاريءَ ابوهريره جي جيڪا ٻي روايت لکي آهي جنهن جو مطلب آهي ته رسول الله ﷺ جن فرمائين ٿا ته توهان جو ڪهڙو حال ٿيندو جڏهن ابن مريم توهان ۾ نازل ٿيندو ۽ توهان جو امام توهان مان ٿيندو. ان حديث جي روايت ڪندڙ ابوهريره جو شاگرد ابوقتاده انصاري موليٰ نافع آهي. ان جي باري ۾ حافظ ابن حجر لکي ٿو ته هي ماڻهو تمام گهٽ روايتون ڪندڙ آهي.
سو اهڙي مسئلي جي باري ۾ هڪ گهٽ حديثون بيان ڪندڙ، ويهي روايتون ڪري ته ڪيترو نه تعجب ۽ اچرج جهڙي ڳالهه ٿيندي، ۽ مزي جي ڳالهه ته ابوهريره جي سوين شاگردن جي هوندي ٻئي ڪنهن به اها حديث بيان نه ڪئي آهي ۽ ان مان صاف معلوم ٿئي ٿو ته اها مهديءَ جي خيال سان به مليل ڳالهه آهي، ان ڪري چيائين ته ”ابن مريم نازل ٿيندو ۽ توهان جو امام توهان مان ٿيندو.“ يعني مهدي.
مهديءَ جي متعلق ٺوس ثبوت بلڪل ناهن، اسلام جي پهرئين دور ۾ ان جو نالو به ڪٿي ڪونه ٿو ملي. ان دور کان پوءِ جيڪي ڪتاب صحيح ۽ ضعيف حديثن جا گڏ ٿيل آهن انهن کي ڏسڻ سان اهڙيون ڪئي حديثون نڪري ٿيون اچن، پر انهن مان هڪ به صحيح ناهي. پر جڏهن دماغن ۾ هڪ خيال پلجي رهيو هوندو آهي ته ان کي ثابت ڪرڻ لاءِ کوڙسارا اصول بنائي سگهجن ٿا. هڪ پاسي ته چيو ويو ته هي نزول مسيح جو عقيدو قرآن شريف جي مٿي ذڪر ڪيل آيت: (سورة نساء 109) مان ثابت ٿئي ٿو، جڏهن ته قرآن شريف جو جيڪو مشهور تفسير ٿيندو ٿو اچي ان ۾ لفظ ”موته“ جي ضمير جو اشارو اهل ڪتاب ڏانهن بنايو ويندو آهي، مسيح ڏانهن نه. (يعني اهل ڪتاب پنهنجي موت کان پهريائين ان تي ايمان آڻيندا. سنڌيڪار) ۽ مسلم شريف جي شرح ۾ امام نوويءَ اهو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي ۽ چيو آهي ته ان ضمير جو اشارو مسيح ڏانهن سمجهڻ غيرمعروف تفسير آهي. امام مسلم جي ڪتاب صحيح ۾ هڪ ٻي روايت به آهي ته جڏهن هي ڏهه ڳالهيون ٿينديون ته قيامت ٿيندي ۽ انهن ڏهن مان هڪ عيسيٰ بن مريم جي اچڻ جي متعلق آهي ۽ حسن اتفاق سان اها حديث به صحيح ناهي. مسلم کان پوءِ ان کان هيٺئين درجي جي ڪتابن ۾ جيتريون به حديثون ملن ٿيون، انهن سڀني جون غلطيون آسانيءَ سان ڪڍي سگهجن ٿيون پر ڇاڪاڻ ته عالمن ۾ ان عقيدي جي ثابت ڪرڻ جو خيال ڄمي ويو آهي ان ڪري اهي پنهنجي طبيعت کي هي چئي خوش ڪري ٿا ڇڏين ته گهڻيون ضعيف روايتون (ڪچيون ڳالهيون) ملي ڪري ”قوي“ يعني صحيح ٿي وينديون آهن. معنيٰ ته گهڻا ڪوڙ ملي هڪ چڱو ڀلو سچ ٺهي پوندا آهن.
اسان جي پنهنجي ڪيفيت به اهڙي رهي، جيئن ٻيا علماءَ قائل آهن اسين به قائل هئاسين، پر دل کي اطمينان نه ايندو هو، اسان کي معلوم هو ته سر سيد اهڙي قسم جو خيال نه رکندو هو ۽ مسيح ؑ جي ٻيهر اچڻ جو قائل نه هو پر اسان کي معلوم هو ته ان جي حديث کي مڃڻ جو اهو طريقو نه هو جيڪو ٻين عالمن جو حديث مان مسئلا اخذ ڪرڻ جو طريقو هو. ان کانپوءِ مرزا قادياني آيو ان انهن حديثن کي صحيح مڃي پاڻ کي انهن حديثن جو مصداق ۽ مراد بڻائي ڇڏيو. اسان ان تي ڪافي غور ڪيو ۽ ان باري ۾ مرزا صاحب جو لٽريچر پڙهيو. جنهن مان اسان کي ان ڳالهه تي شڪ ٿيڻ لڳو. مرزا صاحب جي استدلال کي ته اسين غلط ثابت ڪري ٿي سگهياسين، پر اسان ۾ اها همت نه هئي ته ڪنهن منڪر جي سامهون پنهنجي دعويٰ ثابت ڪري سگهون ۽ ان جو ڪوبه رد نه ٿئي، اسان جي هر دليل جو جواب ڏئي سگهيو ٿي. اسان وٽ صرف هڪ شئي (مصيبت) هئي جنهن جو اسان ٽوڙ پيش نه پيا ڪري سگهون، اها هئي اسان جي عام اهل علم ماڻهن جو متفق عقيدو ته اهل سنت والجماعت جا عالم انهيءَ مسئلي کي عقيدي جي طور تي مڃين ٿا ۽ ان کان وڌيڪ هيءَ (مصيبت) ته اسان جي صوفي سڳورن جي ڪشف جي مشق جي به ايتري تائيد، جو ان مهدي ۽ مسيح جي اچڻ جي عقيدي جي خلاف تصور به نه ٿي ڪري سگهيو، ان ڪري تقريباً ويهن سالن تائين خاموش رهيس. جڏهن به ڪڏهن ان مسئلي جي باري ۾ ڳالهه ايندي هئي ته اسان چئي ڇڏيندا هئاسين ته آءٌ حل نٿو ڪري سگهان.
صوفين سڳورن جي ڪشف جي مشق مان مراد آهي ته اهي پنهنجي ڪشفي حالتن جي ذريعي مهديءَ ۽ مسيح جي ٻيهر لهڻ جو عقيدو رکڻ ٿا ۽ ان کي پنهنجي ڪشف مان ثابت ڪن ٿا، ۽ هي صوفين جي جماعت جا ماڻهو الاهيات جا وڏا عالم ٿيندا آهن، سندن عالم مثال سان تعلق هوندو آهي. انهن جو عقيدو هوندو آهي ته عالم مثال جو هيٺيون طبقو اهڙو آهي جيڪو انهن الاهيات جي عالمن الله جي ولين جي خيالن جو محافظ آهي. ان جاءِ جي باري ۾ انهن جو عقيدو هوندو آهي، اهو غلط هجي يا صحيح ان سان انهن جو ڪوبه تعلق نه هوندو آهي، ته هو جنهن شيءِ کي پنهنجو عقيدو سمجهندا آهن. اها انهن کي اتاهان کان منڪشف ٿيندي آهي، ان طرح جيترا به غلط مذهب آهن انهن جي اصليت به اهائي آهي.
اسان جي نظريي مطابق ڪشف ان صورت ۾ حجت بڻجي سگهي ٿو جڏهن اهو ثابت ٿي وڃي ته اهو قرآن حديث جي مطابق آهي. ڇاڪاڻ ته ڪشف ته هر مذهب جي الاهيات جي ڄاڻندڙن کي ٿيندو آهي. حضرت شاهه ولي الله پنهنجي ڪتاب ۾ تحقيق سان ثابت ڪيو آهي ۽ ان طرح شاهه اسماعيل شهيد عبقات ۾ پڻ لکيو آهي ته عالم مثال جا ٻه طبقا آهن. هڪ ”اعليٰ“ طبقو، جنهن ۾ شين جي حقيقت محفوظ آهي، اتي ڪابه غلط شيءِ نه آهي، اتي وهمي ڳالهين کي ڪوبه دخل ناهي هوندو ۽ ٻيو طبقو ”ادنيٰ“ ۽ هيٺيون آهي، ان ۾ هر طرح جي خيالن جو خزانو آهي، غلط عقيدا، مذهب ۽ خيال سڀ اتي محفوظ آهن ته ان طبقي جي اهل الله جا اهڙا ميل جول وارا خيال جيڪي انهن جي عقيدن ۾ شامل آهن ۽ انهن کي ان هنڌان منڪشف ٿين جتي غلط شيون، سوچون، مذهب ۽ خيال صحيح ڏسڻ ۾ اچن، ته ان طبقي جي ڪشف تي ڀروسو ڪرڻ ان ڳالهه جو دليل ناهي ته ”اها ڳالهه حق آهي.“ وڌيڪ تحقيق عبقات ۾ ڏسو. اسان جڏهن ان مسئلي کي قرآن حديث مان ثابت ڪري ٿا سگهون ته ڪشف جي ذريعي اسان تي ڪوبه الزام نه ٿو اچي سگهي. مطلب ته جيڪڏهن ڪو ڪشف وارو مسلمان ڪشف جي ذريعي ٻڌائي ته مهديءَ جي ظاهر ٿيڻ ۽ مسيح جي نازل ٿيڻ جو عقيدو صحيح آهي ته اسان ان کي ايستائين نه ٿا مڃي سگهون جيستائين اهو عقيدو قرآن ۽ حديث جي مطابق نه ٿو اچي سگهي. مٿي ٻڌائي چڪا آهيون ته انهن جو عقيدو عالم مثال جي هيٺئين ”ادنيٰ“ طبقي ۾ محفوظ رهندو آهي ۽ اهي ان جي مطابق ڪشف ڏسندا آهن، ان ڪري انهن جو هر ڪشف جيستائين قرآن ۽ حديث جي مطابق نه هوندو اسان لاءِ حجت نه ٿو بڻجي سگهي.
اسان هندستان ڇڏڻ کان پوءِ جڏهن دنيا جي سياست جو سٺي نموني مطالعو ڪيو ۽ ٻئي پاسي مسلمانن جي عام ذهني ويڳاڻپ ۽ پريشان حالت اسان جي سامهون هئي ته ان جو اسان کي ڏاڍو اثر ٿيو ته دنيا ۾ اڄ قومن جي جدوجهد جاري آهي ۽ ان جي مقابلي ۾ مسلمان سيهڙ جي ننڊ ۾ پيل آهن ۽ اهي جيڪڏهن ايئن ئي پيا رهيا ته وري شايد کين ڪڏهن به اٿڻ جو موقعو ئي نه ملي سگهي. ان ڪري تن ڏينهن ۾ طبيعت ۾ سخت پريشاني هئي ۽ اتفاق سان اسان انهن ڏينهن ۾ انجيل جو مطالعو شروع ڪري ڏنو، ان کي وري وري ڏسڻ سان اسان کي سمجهه ۾ آيو ته مسيح پنهنجي حوارين کي هيءُ يقين ٿا ڏيارين ته اسين واپس وينداسي، پر ان مضمون کي انهن ٻن طريقن سان واضح ڪيو آهي: پهريون ته جڏهن پاڻ ايندا ته هڪ وڏي عظيم الشان سلطنت قائم ٿيندي، ۽ جهڙي طرح آسمان تي خدا جي حڪومت آهي ايئن ئي زمين تي خدا جي حڪومت قائم ٿيندي، هيءَ سندن پهرين آمد آهي ۽ ٻي آمد ۾ پاڻ قيامت جون نشانيون بيان ڪن ٿا. ان بيان کان پوءِ پاڻ چون ٿا ته ابر ۾ خدا نازل ٿيندو، فرشتا ايندا ۽ آءٌ الله تعاليٰ جي ساڄي پاسي کان هوندس ۽ دشمن اسان جي اڳيان پيش ٿيندا. (مولانا سنڌي هيٺئين سڀني حوالن مان اهو ثابت ڪرڻ ٿو گهري ته تورات ۾ آيل حضرت عيسيٰ جن هن چوڻ ته مان وڃان ٿو وري ٻيهر ايندس جو حضور اڪرم جن ڏانهن اشارو آهي. سنڌيڪار)
(الف) جڏهن هو زيتون جي جبل تي ويٺو هو ته ان جا شاگرد ان وٽ آيا ۽ چيائون ته ٻڌايو ته اهي ڳالهيون ڪڏهن ٿينديون، ۽ تنهنجي اچڻ ۽ دنيا جي پڄاڻيءَ جون نشانيون ڪهڙيون هونديون. يسوع جواب ۾ انهن کي چيو ته خبردار ڪو توهان کي گمراهه نه ڪري، ڇاڪاڻ ته گهڻائي منهنجي نالي سان ايندا ۽ چوندا ته اسين مسيح آهيون ۽ ڪيترن ئي ماڻهن کي گمراهه ڪندا ۽ توهان جنگين جا افواهه ٻڌندؤ. خبردار گهٻرائجو نه ڇاڪاڻ ته انهن ڳالهين جو ٿيڻ ضروري آهي ته قوم تي قوم ۽ بادشاهت تي بادشاهت چڙهائي ڪندي ۽ هنڌ هنڌ تي ڪال پوندو ۽ ڏڪر ٿيندو پر اهي سڀ ڳالهيون مصيبتن جو آغاز هونديون ۽ ڪيترائي ڪوڙا نبي اٿي بيهندا، گهڻن کي گمراهه ڪندا، ۽ بي ديني وڌي وڃڻ ڪري گهڻن جي محبت ٿڌي ٿي ويندي، پر جيڪو پڇاڙيءَ تائين بادشاهت ڪندو اهو نجات حاصل ڪندو، ۽ بادشاهت جي ان خوشخبريءَ جو سڏ سڄي دنيا ۾ ٿيندو ته جيئن سڀني قومن لاءِ گواهي هجي ۽ ان وقت پڄاڻي ٿيندي. (متي بابت 24 صه 3-14)
(ب) يسوع چيو مون هيءَ ڳالهه توهان سان گڏ رهي ڪئي پر فارقليط جنهن کي پيءُ منهنجي نالي سان موڪليندو، اهو توهان کي سڀ ڳالهيون سيکاريندو ۽ جيڪو ڪجهه مون توهان کي چيو آهي اهو سڀ توهان کي ياد ڏياريندو، آءٌ توهان کي اطمينان ڏئي ٿو وڃان ۽ پنهنجو اطمينان توهان کي ڏئي ٿو وڃان، جهڙيءَ طرح دنيا ڏئي ٿي آءٌ توهان کي ايئن ٿو ڏيان، توهان جي دل نه دهلجي ۽ ڊڄي، توهان ٻڌي چڪؤ ته مون توهان کي چيو ته ”وڃان ٿو توهان وٽ وري اچان ٿو.“ (يوحنا بابت 14، صفحه 25-28 -123)
(ج) پر جڏهن فارقليط ايندو جنهن کي مان توهان ڏانهن پيءُ جي طرفان موڪليندس يعني سچائي جو روح جيڪو پيءُ جي طرفان نڪرندو آهي، ته اهو منهنجي شاهدي ڏيندو ۽ توهان به شاهد آهيو ڇاڪاڻ ته منڍ کان مون سان گڏ آهيو. (يوحنا باب 10 صفحه 26-27)
(د) ۽ مون منڍ ۾ توهان سان اهي ڳالهيون ان ڪري نه ڪيون جو مان توهان سان گڏ هوس پر هاڻي آءٌ پنهنجي موڪليندڙ ڏانهن وڃان ٿو ۽ توهان مان ڪوبه مون کان اهو نه ٿو پڇي ته تون ڪيڏانهن ٿو وڃين، بلڪ توهان سان منهنجي هنن ڪيل ڳالهين ڪري توهان جي دل غم سان ڀرجي وئي، پر مان توهان کي سچ چوان ٿو ته منهنجو وڃڻ توهان لاءِ فائديمند آهي، ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن مان نه ويندس ته فارقليط توهان وٽ نه ايندو، ۽ جڏهن ويندس ته ان کي توهان ڏانهن مون موڪلي ڇڏيندس. (7-8)
پر هاڻي توهان ان کي برداشت نه ٿا ڪري سگهو پر اهو فارقليط ايندو ته توهان کي پوري سچائيءَ جي راهه ڏيکاريندو. ان ڪري جو اهو پنهنجي طرفان ڪجهه نه چوندو، بلڪ اهو جيڪو ٻڌندو اهوئي چوندو ۽ اهو توهان کي آئيندي جون خبرون ٻڌائيندو، ۽ منهنجو جلال ظاهر ڪندو (جلال هميشه سلطنت جي صورت ۾ استعمال ٿيندو آهي) ڇاڪاڻ ته مون کان حاصل ڪري توهان کي ٻڌائيندو، جو ڪجهه پيءُ جو آهي اهو سڀ منهنجو آهي، ان ڪري مون چيو ته اهو مون کان حاصل ڪري ٿو ۽ توهان کي خبر ڏيندو.
(هه) يسوع اهو ڄاڻي ته مون کان هي سوال ڪرڻ گهرن ٿا، انهن کي چيو ته ڇا توهان پاڻ ۾ منهنجي هن ڳالهه جي نسبت هڪ ٻئي کان پڇو ٿا ته ٿوري دير ۾ توهان مون کي نه ڏسندؤ ۽ وري ٿوري دير ۾ توهان مون کي ڏسي وٺندؤ. آءٌ توهان کي سچ ٿو چوان ته توهان ته روئندؤ ۽ ماتم ڪندؤ، پر دنيا خوش ٿيندي، توهان غمگين ته ٿيندؤ پر توهان جو غم ئي خوشي بڻجي ويندو. جڏهن عورت ويامندي آهي ته غمگين ٿي ويندي آهي ڇاڪاڻ ته ان جي ڏک جي گهڙي اچي وئي آهي، پر جڏهن ٻار پيدا ٿيندو آهي ته ان خوشيءَ ۾ ته دنيا ۾ هڪ ٻيو ماڻهو پيدا ٿيو، انهيءَ سور کي وري ياد ئي نه ڪندي آهي. سو هاڻي توهان کي به ڏک آهي پر مان توهان سان وري ملندس ۽ توهان جي دل خوش ٿيندي ۽ توهان جي خوشي توهان کان ڪوبه کسي نه وٺندو. (19-22)
مون هي ڳالهيون توهان کي تمثيلن ۾ چيون، (يوحنا 1677- 25)هنن حوالن ۾ فارقليط جي اچڻ ۽ وري خود مسيح جي پنهنجي ٻيهر اچڻ جون ڳالهيون ۽ وري اهو چوڻ ته هي ڳالهيون تمثيلي انداز ۾ آهن مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته ان مان مراد مسيح جو اچڻ نه پر حضور جن جو اچڻ آهي. ۽ قرآن ۾ به اهوئي لکيل آهي ته اڳين ڪتابن ۾ حضور جن جي اچڻ جي بشارت هئي، پر اهو ڪٿي به ڪونهي ته مسيح جي ٻيهر اچڻ جي بشارت به اڳين ڪتابن يا قرآن ۾ هئي يا آهي. سنڌيڪار)
يسوع جيڪا نماز انهن کي سيکاري ٿو اها هيءَ آهي:
”اي اسان جا پيءُ تون جيڪو آسمان تي آهين تنهنجو نالو پاڪ مڃيو وڃي، تنهنجي بادشاهت اچي تنهنجي مرضي جيئن آسمان تي پوري ٿيندي آهي تيئن زمين تي به ٿئي.“ (باب 16، 9-10)
ان بادشاهت مان مراد رسول ڪريم ﷺ جن آهن.
(ح)پوءِ جيڪو به انهن ننڍن ننڍن حڪمن مان به ڪنهن کي ٽوڙيندو ۽ اهو ئي ماڻهن کي سيکاريندو آسمان جي بادشاهت ۾ سڀ کان وڌيڪ ننڍو سڏبو پر جيڪو ان تي عمل ڪندو ۽ ان جي تعليم ڏيندو آسمان جي بادشاهت ۾ وڏو سڏبو، ڇاڪاڻ ته مان توهان کي چوان ٿو ته جيڪڏهن توهان جي سچائي فقيهن ۽ فريسين جي سچ گوئيءَ کان وڌيڪ نه هوندي ته توهان آسمان جي بادشاهت ۾ هرگز داخل نه ٿيندؤ. (متيٰ باب 10، 19-27)
حضرت عيسيٰ آسمان جي بادشاهت جي باري ۾ ٻڌائي رهيو آهي ۽ ان جي قانون جي ننڍن وڏن احڪامن جو ذڪر ڪري رهيو آهي.
(ط) يسوع انهن کي چيو ته ڇا توهان ڪتاب غورس ۾ ناهي پڙهيو؟ ته (زبور 18، 22-23) جنهن پٿر کي معمارن روڪيو آهي اهوئي ڪنڊ جي سري جو پٿر ٿي ويو. اهو خداوند جي طرفان ٿيو ۽ اسان جي نظر عجيب آهي.
هاڻي سيدنا عيسيٰ ان پٿر جي تشريح ٿو ڪري:
ان ڪري آءٌ توهان کي چوان ٿو ته خدا جي بادشاهت توهان کان کسي ويندي ۽ اها قوم جيڪا ان جو ڦل آڻيندي ان کي ڏني ويندي ۽ جيڪو ان پٿر تي ڪرندو ان جا ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويندا ۽ جنهن تي اهو ڪرندو ان کي پيهين ڇڏيندو. (متيٰ باب 11، 42-44)
مطلب ته انجيل جي انهن آيتن ۾ مسيح جي اچڻ جو ذڪر آهي ۽ ان کي بادشاهت جي پيرائي ۾ بيان ڪيو ويو آهي، ۽ اها بادشاهت حقيقت ۾ رسول الله ﷺ جي ذريعي دنيا ۾ ظاهر ٿيندي.
ان ۾ صاف ٻڌايو ويو آهي ته دنيا تي الله تعاليٰ جي بادشاهت قائم ٿيندي ۽ دنيا جي ختم ٿيڻ کان پهرين ان زبردست بادشاهت جو قائم ٿيڻ ضروري هو ۽ اهو رسول الله ﷺ جن فرمائن ٿا ته منهنجي ۽ قيامت جي وچ ۾ ايترو فاصلو آهي جيترو ٻن آڱرين جي وچ ۾، هاڻي مون کان پوءِ ڪوبه نبي اچڻ وارو ناهي.
پر جيڪي ماڻهو قرآن کي نٿا سمجهن انهن جي دل ۾ طبعي طور اهڙا خيال پيدا ٿين ٿا ته ڪو اهڙو هجي جيڪو دنيا کي ٻيهر روشني ڏئي سگهي ۽ ان لاءِ انهن نصارن جي خيال کي مڃي انهن سان گڏ پنهنجي خيال کي ملائي ورتو ته نصارن جو عيسيٰ ۽ اسان جو مهدي ٻئي ايندا. ان جو مطلب ته اهو آهي ته اسلام جي ترقي صرف رسول الله ﷺ جن جو ذاتي ڪمال هو جيڪو سندن زندگيءَ سان يا ان جي ويجهو ئي ختم ٿي ويو، هاڻي دنيا ۾ ٻئي نبيءَ کي اچڻ گهرجي جيڪو دنيا کي ٻيهر روشني ڏئي سگهي جڏهن ته بقول سيدنا عيسيٰ جي قيامت تائين ڪوبه ٻيو نبي نٿو اچي سگهي. هاڻي صرف هيءُ ئي ڪتاب قرآن مجيد آهي جيڪو دنيا کي تيرهن سو سالن کان هدايت ڏئي رهيو آهي ۽ قيامت تائين هدايت ۽ روشني دنيا کي ڏيندو رهندو.
امام باقر بن علي بن حسين حضرت جابر بن عبدالله کان روايت ڪئي آهي ته رسول الله ﷺ جن حجت الوداع جي موقعي تي اعلان ڪيو ته آءٌ پنهنجي پويان هڪ اهڙي شيءِ ڇڏي آيو آهيان، جو جيڪڏهن ان کي جهليو هلندؤ ته گمراهه نه ٿيندؤ ۽ اهو قرآن آهي. (مسلم شريف)
مؤطا امام مالڪ جي هڪ حديث آهي ته رسول الله ﷺ جن فرمايو ته منهنجا پنج نالا آهن: (1) محمد (2) احمد (3) ماهي، منهنجي ذريعي الله ڪفر کي مٽائيندو ۽ (5) حاشر، جيڪي ماڻهو منهنجي قدمن ۾ اٿاريا ويندا ۽ (5) عاقب، زهريءَ ان جي معنيٰ ٻڌائي ته مون کان پوءِ ڪوبه نبي نه ايندو يعني آءُ سڀ کان آخري نبي آهيان.
ان حديث ۾ پاڻ سڳورن پنهنجا ٻه نالا ٻڌايا آهن. هڪ هيءُ ته الله تعاليٰ منهنجي ذريعي ڪفر کي مٽائيندو. يعني بادشاهي الله جي هوندي ۽ ٻيو اهو ته مون کان پوءِ ڪوبه نبي نه ايندو، يعني ان کان پوءِ خاتمو ٿيندو. خاتمي مان مراد آهي ته قيامت (انقلاب) منهنجي ذريعي سان ايندو. اها مسيح جي پهرين آمد آهي يعني حضور ﷺ جن ئي مسيح آهن جنهن جي متعلق عيسيٰ ٻڌائي رهيا آهن. مسيح جي معنيٰ آهي نجات ڏيندڙ.
[b]مسيح جي ٻي آمد جو ذڪر
[/b] ”ابن آدم جو ظهور“ ۽ فوراً انهن ڏينهن جي مصيبت کان پوءِ سج اونداهو ٿي ويندو ۽ چنڊ پنهنجي روشني نه ڏيندو، ۽ ستارا آسمان مان ڪري پوندا ۽ آسمان جون قوتون هلاڪ ڪيون وينديون ۽ ان وقت ابن آدم جو نشان آسمان تي ڏسڻ ۾ ايندو، ۽ ان وقت زمين جون سڀ قوتون ڇاتيءَ تي ڌڪ هڻنديون ۽ ابن آدم کي وڏي قدرت ۽ جلال سان آسمان کان ڪڪرن تي ايندي ڏسندا، ۽ اهو سڱ جي وڏي آواز سان پنهنجي فرشتن کي موڪليندو ۽ اهي چئني طرفن کان آسمان جي هڪ سري کان ٻئي سري تائين ماڻهن (؟) کي جمع ڪندا. (متيٰ باب 24 ص 29-41)
ان ٻيءَ آمد ۾ محشر جو صاف نظارو آهي، شخص اڪبر جو ظهور آهي جيڪو حظيرة القدس ۾ آهي، ۽ ملاءُ الاعليٰ جو نزول آهي.
افسوس جو نصارن ۽ مسلمانن جي مفسرن انهن ٻنهي آمدن کي ملائي ڇڏيو آهي، نه ته ڳالهه مان ظاهر ٿئي ٿو ته پهرين آمد رسول الله ﷺ جن جي بادشاهت ۾ ظاهر ٿي، ۽ ٻي آمد مان محشر جو ڏينهن ثابت ٿئي ٿو.
هڪ ڳالهه ياد رکڻ جي قابل آهي ته مسيح چون ٿا ته ”مان ايندس“ ته ان جو مطلب آهي ته ٻين انبيائن جيان ايندو، جهڙيءَ طرح مسيح پنهنجي امت لاءِ ايندو اهڙي طرح ٻيا انبياءَ به پنهنجي پنهنجي امتن جي لاءِ ايندا ۽ اهو محشر جو ڏينهن آهي.
نصارن فارقليط جو غلط تعبير ڪري روح القدس قرار ڏنو پر مسلمان مناظرن انهن جي اها غلطي ثابت ڪري ڇڏي.
ان طرح نصارن بادشاهت جو به غلط تفسير ڪيو آهي ۽ افسوس جو بدقسمتيءَ سان مسلمانن ان طرف ڌيان ئي ڪونه ڏنو. مطلب ڳالهه جو، جيئن پهريائين ٻڌايوسين ته انجيل ۾ ٻه مختلف بيان آهن. انهن مان طبيعت ۾ هڪ ڳالهه سجهي ته سلطنت ٺاهڻ وقت واري جيڪا آمد آهي، ان مان مراد حضور ﷺ جن آهن خود حضرت عيسيٰ چئي ٿو ته آءٌ توهان کي هي ڳالهيون تمثيل جي طور تي ٻڌايان ٿو. جيڪڏهن اها ڳالهه صحيح آهي ته ان مان مراد رسول الله ﷺ جن آهن، ته پوءِ مسئلو شروع کان ئي صاف ٿي ٿو وڃي. نصارن انجيل جي ان مطلب سمجهڻ ۾ غلطي ڪئي آهي ۽ ان ڪري انهن رسول الله ﷺ جن جي اچڻ جو انڪار ڪيو ۽ پاڻ سڳورن کي ايئن نه مڃيائون جهڙي طرح انجيل جو وعدو هو جيڪو پاڻ سڳورن جي اچڻ سان پورو ٿيو. نصارن جي مٿئين سوچ جي خيال کان، اهي هاڻي به انجيل جي وعدي پوري ٿيڻ جي انتظار ۾ ويٺا آهن ته مسيح ايندو ۽ اهو وعدو پورو ٿيندو. اهڙيءَ ريت نصارن ۾ اهو خيال هلندو ٿي آيو، جڏهن شيعان علي ۾ حضرت علي جي شهادت کان پوءِ پريشاني پيدا ٿي ته هنن به اهو خيال جوڙي ورتو ته حضرت علي جيتوڻيڪ شهيد ٿي ويو آهي، پر اهو ٻيهر اچي حڪومت جوڙيندو ۽ ان خيال کي انهن بعد ۾ هنن لفظن ۾ ادا ڪيو ته حضرت علي نه ته، ان جي اولاد منجهان ڪونه ڪو ايندو ۽ پوءِ اهوئي خيال آهستي آهستي مهديءَ جي شڪل وٺي ويو.
حضرت ابوهريره رضي الله امام حسن ۽ امام حسين رضي الله جي طرفدار ماڻهن مان هو، کيس نصارن جون هن قسم جون روايتون معلوم هيون ته حضرت عيسيٰ ٻيهر واپس ايندو ۽ جڏهن ابوهريره ڏٺو ته سندس خيال مطابق انهن روايتن جي قرآن مان تائيد معلوم ٿئي ٿي ته ان انهن کي قبول ڪري ورتو ۽ ان مان هي اصول قائم ٿئي ٿو ته هڪ ماڻهو دنيا ۾ ٻيهر اچي حڪومت قائم ڪري سگهي ٿو ۽ جڏهن اهو اصول مڃي وٺجي ته پوءِ حضرت علي يا ان جي اولاد جي باري ۾ غلط خيال ڪرڻ ڪا ڏکي ڳالهه ڪانهي.
پوئين صديءَ ۾ سيد احمد شهيد بريلويءَ جو مثال اسان وٽ موجود آهي، ان جي شهادت تي هڪ فرقي هي عقيدو قائم ڪيو ته سيد صاحب ٻيهر دنيا ۾ ايندو ۽ جهاد ڪندو، ۽ اها جماعت اڄ تائين انتظار ۾ ويٺي آهي. جڏهن ته ان جماعت ۾ وڏا وڏا سمجهدار، عقلمند، علم وارا ۽ حديث جا متبحر عالم ماڻهو موجود آهن، پر اهو خيال ڀوت وانگر انهن جي مٿان سوار آهي، جڏهن ته انهن کي يقيني طور معلوم آهي ته حضرت سيد احمد شهيد ۽ مولانا محمد اسماعيل شهيد جون سسيون ڪٽي رنجيت سنگهه اڳيان لاهور ۾ آنديون ويون هيون. انهن وانگر ”شيعان علي“ ۾ اهو خيال ڀوٿ جيان سوار ٿي وڃي ته ڪا تعجب جهڙي ڳالهه ڪانهي.
اسان لاءِ جڏهن حضرت ابوهريره جي حديث جو معلل هئڻ ظاهر ٿيو آهي ته، اسان هن ڳالهه تي ڪڏهن به حيران نه ٿا ٿي سگهون ته جيڪا حديث بخاريءَ ۾ قبول ٿي چڪي آهي ان جو انڪار ڪري ڇڏيون، ۽ نه ئي اسان پاڻ کي ان درجي کان به پوئتي رکڻ ٿا گهرون جو اسين بخاريءَ جي ڪنهن حديث جو ضعف به نه سمجهي سگهون ۽ علمي قاعدن ۾ اهڙو بحث نه ڪري سگهون، جنهن سان حديث جو ضعف ثابت ٿي سگهي. ان درجي تي اسان پاڻ کي ڪڏهن به فرض ڪونه ڪيو آهي. پر جڏهن اسان کي ثبوت ملندو ته ان جي صحيح ٿيل حديثن کي (انهن حديثن مان جن کي امام بخاري صحيح قرار ڏئي صحيح بخاريءَ ۾ آڻي ٿو.) ضعيف ثابت ڪري سگهون ٿا. ها ثبوت سان، بنا ثبوت جي ايئن ڪرڻ علماءِ جي مسلڪ جي خلاف آهي، اهو اسان جا حنفي فقيهه منڍ کان ڪندا آيا آهن، جو هر حديث کي تنقيد جي نظر سان ڏ سندا آهن ۽ اهو ئي عالمن جو مسلڪ آهي.
ان کان پوءِ اسان کي هڪ ٻي شيءِ ملي. حضرت شاهه ولي الله پنهنجي چاچي ابوالرضا محمد جي سوانح لکندي هي مسئلو صراحت سان بيان ڪن ٿا ته ”هڪ ماڻهو مري وڃي ٿو ته اهو ٻيهر جسماني طور تي واپس اچي، اهو اهل سنت والجماعت جي اصول جي خلاف آهي.“ انفاس العارفين ص-118 ۾ لکن ٿا ته شيخ ابوالرضا محمد فرمائين ٿا ته ”هر ڪه بمرد و برزخ رفت، عود او در دنيا به بدن ناسوتي که قابل تجزي و تبعيض و خرق و التيام باشد ممڪن نيست“ ترجمو: ”جيڪو ماڻهو مري ٿو وڃي ۽ وڃي قبر ڀيڙو ٿئي ٿو ان جو ان طرح موٽڻ جو اهو پنهنجي ناسوتي بدن سان هڪ الڳ تشخص رکي، اهو ممڪن ڪونهي.“ حضرت شاهه ولي الله ان جي تشريح ڪن ٿا. ”ڪاتب الحروف گويد که زيراڪ عود ببدن عنصري در دنيا قبل قيام قيامت همان رجعت است که اهل سنت بربطلان (ڪوڙ) آن اتفاق ڪرده اند.“ ترجمو: هي سٽون لکندڙ (شاهه ولي الله) چوي ٿو ته بدن عنصريءَ سان قيامت قائم ٿيڻ کان اڳ موٽڻ اهو رجعت آهي. اهل سنت ان جي باطل هجڻ (ڪوڙي هجڻ) تي متفق آهن. (شاهه صاحب جي فارسي عبارت ۾ ”ڪوڙ“ جو لفظ تشريح طور مولانا سنڌيءَ جو لڳايل آهي. سنڌيڪار)
(1) صحيح بخاريءَ جي (باب) تفسير ۾ آهي ”وکنت عليهم شهيدا مادمت فيهم فلما توفيتني ڪنت انت الرقيب عليهم انت عليٰ ڪل شيءِ شهيد.“ ۽ ان (بخاريءَ) ۾آهي ”يا عيسيٰ اني متوفيڪ“ ابن عباس ان جي هيءَ معنيٰ ڪري ٿو، ”قال ابن عباس متوفيڪ، مميتڪ“ ابن عباس چئي ٿو ته متوفيڪ جي معنيٰ آهي مميتڪ (توکي به مرڻو آهي.)
مطلب ته ان آيت ۾ حضرت عيسيٰ فرمائي ٿو، جيستائين مان انهن ۾ رهيس آءٌ انهن جو نگران ۽ شاهد هئس، پر جڏهن مون کي موت ڏنو ويو ته ان کانپوءِ تون ئي انهن جو نگران هئين. مطلب ته عيسيٰ عليه السلام پنهنجي زندگيءَ ۾ (انهن جو نگران هو) ۽ ان جي وفات کانپوءِ الله نصارن جو نگران آهي، ڇاڪاڻ ته سندن وفات کان پوءِ عيسيٰ جي قوم ته دنيا ۾ رهي (حضرت عيسيٰ نه رهيو.)
(2) قال الامام احمد ثلثه ابواب ليس يصح فيها حديث منها الملاهم والفتن (ذڪره شيخ الاسلام ابن تيميه في منهاج السنته)
يعني امام احمد چون ٿا ته ٽن بابن ۾ حديثون صحيح ناهن. عيسيٰ جي باب ۾ مهديءَ جي واقعن ۽ جنگ جي باب ۾.
(3) ان کان علاوه اسان کي هڪ ٻي شيءِ ملي ٿي. مهديءَ جي متعلق ابو داؤد ۾ هڪ صحيح حديث موجود آهي، ان کي امام ولي الله پنهنجي مشهور ڪتاب ازالة الخفاءَ ۾ مهدي عباسيءَ تي محمول ڪري ٿو. شاهه صاحب مهديءَ جو قائل هو، هڪ مهدي عباسي جيڪو حديث جي مصداق آهي ۽ ٻيو مهدي فاطمي جنهن جو امام ولي الله به انتظار ڪندو هو. تفهيمات الاهيه ۾ فرمائن ٿا ته مون کي الهام ٿيو آهي ته جيڪڏهن تون انقلاب آڻي وڃين ته تون مهدي آهين ۽ ٻئي مهدي جي ضرورت نه پوندي، ان وقت دهليءَ جي سلطنت زوال پذير هئي ۽ زمين انقلاب لاءِ تيار هئي. پر شاهه صاحب ان الهام سمجهڻ ۾ غلطي ڪئي ۽ سمجهيائون ته مهدي عرب ۾ پيدا ٿيندو، جيڪڏهن آءٌ مهدي آهيان ته مون کي عرب ۾ وڃڻ گهرجي ۽ عرب ڏانهن وڃڻ لاءِ شاهه صاحب تيار ٿيو، ۽ پوءِ شاهه صاحب کي سخت تڪليفون پيش آيون ۽ الهام جي معنيٰ کي نه سمجهڻ جي سببان انقلاب نه ٿيو ۽ انقلاب لاءِ هندستان جي زمين تيار هئي، جنهن مان انگريز قوم جيڪا هڪ واپاري حيثيت رکندڙ قوم هئي، ان فائدو حاصل ڪيو ۽ منهنجو خيال آهي ته انگريزن شاهه صاحب جي فلسفي منجهان فائدو ورتو آهي ۽ ان الهام کي انهن سمجهي ورتو ۽ هندستان جا مالڪ ٿي ويا ۽ موقعو هٿن مان هليو ويو. جيڪڏهن شاهه صاحب ان وقت سلطنت جي انقلاب لاءِ ڪم ڪن ها ته اسلامي سلطنت قائم ٿئي ها ۽ مهدي به شاهه صاحب ئي ٿئي ها پر افسوس جو ڪم خراب ٿي ويو، انالله وانا اليه راجعون.
ابوداؤد جي حديث نقل ڪندي چون ٿا ته مهدي عباسيءَ جي زماني ۾ انهن حديثن جو مصداق ثابت ٿي چڪو آهي. سندن الفاظ هي آهن: ”ابن ماجه جي حديث ۾ ابو مسلم جي خراسان مان نڪرڻ جي طرف اشارو آهي ۽ ان خليفي کي مهدي چيو اٿن ۽ ان جي مدد ڪرڻ جي ترغيب ڏني اٿن. خارجين ان جي باري ۾ هڪ اعتراض ڪيو آهي، ابن ماجه علقمه جي روايت سان عبدالله بن مسعود کان روايت ڪن ٿا ته هڪ دفعي اسان رسول الله ﷺ جن وٽ ويٺا هئاسين ته بني هاشم جا ڪجهه نوجوان سامهون کان آيا، جڏهن پاڻ سڳورن انهن کي ڏٺو ته سندن اکين ۾ لڙڪ لڙي آيا ۽ سندن رنگ ئي ڦري ويو. اسان ماڻهن عرض ڪيو ته ڪهڙي ڳالهه آهي جو توهان جي چهري مبارڪ تي ڏک جون ريکائون پئجي ويون آهن، پاڻ فرمايائون ته اسان اهڙا ماڻهو آهيون جو الله تعاليٰ اسان جي لاءِ دنيا تي آخرت کي ترجيح ڏني آهي. منهنجا اهل بيت مون کان پوءِ آزمائش، مصيبت ۽ جلاوطنيءَ ۾ مبتلا ٿيندا. ايستائين جو ماڻهو مشرق جي پاسي کان ايندا، انهن وٽ ڪارا جهنڊا هوندا، اهي ماڻهو مال گهرندا، انهن جي جنگ ڪرڻ سان انهن کي فتح حاصل ٿيندي ۽ جيڪو ڪجهه انهن گهريو هو انهن کي ڏنو ويندو پر اهي ان کي قبول نه ڪندا ۽ انهن کي فتح حاصل ٿيندي ۽ منهنجي اهل بيت مان هڪ شخص جي حوالي ڪندا جيڪو دنيا کي انصاف سان ڀري ڇڏيندو. پوءِ جيڪو شخص توهان مان انهن ماڻهن سان ملي انهن کي گهرجي ته انهن وٽ اچي خواهه انهن کي برف تي گوڏن ڀر هلڻو پوي.
۽ ابن ماجه ثوبان کان روايت ڪئي آهي ته هو چوندو هو ته رسول اللهﷺ جن فرمايو هو ته توهان جي خزاني وٽ ئي ماڻهو جنگ ڪندا ۽ سڀ ڪنهن نه ڪنهن خليفي جا پٽ هوندا. جيڪڏهن اهو خزانو ڪنهن کي نه ملندو ته پوءِ ڪجهه ڪارا جهنڊا مشرق جي پاسي کان نڪرندا ۽ توهان کي ايئن قتل ڪندا جو ڪنهن به قوم ايئن ڪنهن کي قتل نه ڪيو هوندو. ان کانپوءِ پاڻ سڳورن ڪجهه ٻيو به فرمايو جيڪو مون کي ياد ڪونهي رهيو ان کان پوءِ پاڻ سڳورن فرمايو ته، ها جڏهن ان خليفي (جنهن کي ڪارا جهنڊا هوندا) کي ڏسو ته ان تي بيعت ڪجو، ڇو نه برف تي گوڏن ڀر توهان کي وڃڻو پوي ڇاڪاڻ ته اهو خدا جو خليفو ۽ مهدي آهي. ابن ماجه عبدالله بن حارث بن حزم زيدي کان روايت ڪئي آهي ته اهو چوندو هو ته رسول اللهﷺ جن فرمايو ته ڪجهه ماڻهو مشرق کان ايندا ۽ اهي مهديءَ جي سلطنت قائم ڪرڻ لاءِ ويڙهه ڪندا.
انهن ٽنهين حديثن جي توجيهه هن فقير جي نظر ۾ هيءَ آهي ته خليفي مان مراد بني عباس جو خليفو آهي، نه امام مهدي جو آخري زماني ۾ ايندو. (جنهن جا شيعه ۽ اهل سنت وارا انتظار ڪن ٿا.)
هتي ان خليفي کي مهدي يا خليفة الله چوڻ ۽ ان جي مدد جي ترغيب ڏيڻ رڳو ان ڪري آهي ته ان فرقي جي خلافت جو تقدير ۾ پڪو ارادو ٿي چڪو آهي ۽ ان ۾ تبديلي ۽ مٽاسٽا ٿيڻي ئي نه هئي. ان ڪري چيو ويو ته ان سان ملي وڃڻ گهرجي ۽ ان جي مخالفت نه ڪرڻ گهرجي ڇاڪاڻ ته شريعت جو وڏو مقصد جهيڙو ختم ڪرڻ آهي ۽ فتني فساد کي ختم ڪرڻ آهي ۽ حقيقت اها آهي ته حديث ۾ جنهن مهديءَ جو ذڪر آهي اهو مهدي عباسي آهي جنهن جي باري ۾ ازالة الخفاءَ ۾ تفصيلي بحث ڪيو ويو آهي.•
پر هاڻي اسان لاءِ ان ڳالهه جي به ضرورت ناهي رهي ته اسين هڪ ٻئي مهديءَ جو انتظار ڪيون. شڪست کاڌل قومن جو دستور رهيو آهي ته اهي شڪست کان پوءِ هميشه هڪ خيال ٺاهي هٿ تي هٿ رکي ويهي رهنديون آهن، ته انهن وٽ هڪ ماڻهوءَ جو ظهور ٿيندو ۽ اهو انهن جي نجات جو ذريعو ٿيندو، هندن ۾ ڪلنڪ اوتار جو انتظار آهي، يهودي ۽ نصارا به ان طرح هڪ اچڻ واري جي انتظار ۾ آهن. اهڙيءَ ئي طرح ”شيعان علي“ به حضرت عليءَ جي شهادت تي اهڙي قسم جو خيال جوڙي ورتو، جيڪو آهستي آهستي مسلمانن ۾ مهديءَ جي شڪل ۾ هڪ عقيدو بڻجي ويو، ۽ جهڙيءَ طرح ”شيعان علي“ شڪست کان پوءِ اهو خيال ٺاهي ويهي رهيا، اهڙيءَ طرح جڏهن اهوئي ظهور مهدي جو خيال مسلمانن ۾ عام ٿي ويو ته اهي به هٿ تي هٿ رکي ويهي رهيا، ته مهدي ايندو ۽ اهو اچي انهن لاءِ بادشاهت قائم ڪندو، ۽ سڄي دنيا کي مسلمان بنائيندو. جڏهن ته اها ڳالهه خود قرآن شريف جي خلاف آهي ڇاڪاڻ ته خود الله فرمائي ٿو ته ”سڄي دنيا کي مسلمان بنائڻ منظور ناهي“ بلڪ ظالمانه نظام ختم ڪري عدل قائم ڪرڻ مقصد آهي.
”مهدي“ هدايت يافته هوندو آهي، ان جي فطرت هدايت قبول ڪرڻ واري هوندي آهي. جيڪڏهن ان کي آزاد ڇڏي ڏجي تڏهن به ان جي فطرت هدايت کي ئي قبوليندي. ان جون جيتريون به سوچون هونديون اهي ٻين جي بنسبت گهڻو صحيح هونديون آهن. ”هادي“ اهو آهي جيڪو ٻين کي هدايت ڏئي يعني جنهن شخص ۾ ٿورڙي به کوٽ هوندي هو ان کي هدايت ڪندو ۽ اهو مهديءَ کان هيٺ هوندو آهي. حديث ۾ آهي ته مهدي ”خليفه راشده“ هوندو آهي. ۽ ”خليفه راشده“ جي وصف اها آهي ته اهو ملڪ ۾ جيترو به ٽيڪس وصول ڪري اهو الاهي قانون جي مطابق هجي ۽ پوءِ ان ۾ جيترو به پيسو خرچ ٿئي اهو به قانون مطابق خرچ ٿئي، اهو وقت جو مهدي آهي. ان جو نتيجو هي نڪتو ته مهدي مختلف وقتن ۾ ٿيندا رهندا ۽ ان طرح جيڪڏهن سيدنا علي جي اولاد مان به ڪو خليفو پيدا ٿيو جيئن ٻيا خليفا ٿيندا آهن ته ان کان به انڪار نه ٿو ڪري سگهجي، پر مورڳو ذات مهديءَ کي صرف هڪ خاص شخص ۾ محدود ڪرڻ ۽ اهو چوڻ ته رڳو ان جي ئي زماني ۾ قرآن شريف جي مطابق اسلام جي ترقي ٿيندي، اهو سراسر غلط بياني ۽ نسورو ڪوڙ آهي. قرآن مجيد ۾ آهي ته اسلام ترقي ڪندو ۽ اسلام رسول الله ﷺ جن کان پوءِ صحابن سڳورن جي زماني ۾ ئي ترقي ڪرڻ شروع ڪري ڏني هئي ۽ ان ۾ چئني ”خلفاءِ راشدين“ جون ڪوششون شامل آهن پر بدقسمتي سان رافضين جو طبقو پهرين ٽن خليفن کي نه ٿو مڃي، جڏهن ته ٻڌائي چڪاسين ته اسلام جي ترقي انهن ۽ حضرت علي جي خلافت جي زماني ۾ شروع ٿي وئي هئي. ۽ ان وچ ۾ سيدنا علي شهيد ٿي ويو. ان ڪري انهن چيو ته انهن ٽن خليفن جي زماني ۾ اسلام جي جيڪا ترقي ٿي اها قرآن جي ترقيءَ جي مطابق نه هئي ۽ اهي ان ترقيءَ کي مڃن ته ٿا پر چون ٿا ته اهي ٽئي خليفا (نعوذبالله) منافق هئا ۽ قرآن جي مطابق اسلام جي ترقي مهديءَ جي زماني ۾ ٿيندي ۽ اهو مهدي علي جي اولاد مان ٿيندو. ان جي هٿ تي سڄي دنيا مسلمان ٿيندي ۽ اسلام جي سربلندي ٿيندي.
مطلب ته مهديءَ جي ذات کي هڪ شخص ۾ بند ڪري ڇڏڻ جو حقيقت ۾ اهو خيال تورات مان ورتو ويو آهي ۽ مفسرن ان خيال کي قرآن شريف جي تفسير ۾ ذڪر ڪري هڪ نئين فتني جو بنياد رکي ڇڏيو آهي. باقي حديث ۾ جنهن مهديءَ جو ذڪر آهي ان مان مراد مهدي عباسي آهي. هڪ سوال پيدا ٿو ٿئي ته جڏهن به ڪو نبي، مجدد يا مهدي پيدا ٿيندو آهي ته ان سان گڏ دجال به پيدا ٿي پوندا آهن. سو ڇو؟ ان جو جواب هي آهي ته جڏهن ڪنهن ڪم تي عمل ٿيندو آهي ته ضروري آهي ته ان جو ردعمل به پيدا ٿئي. ته ان صورت ۾ ڪم ڪرڻ وارو وقت جو مهدي ۽ ان جي خلاف جيڪا طاقت رجعت پسند ۽ ري ايڪشنري آهي، اها وقت جو دجال آهي. مثال طور هڪ دريا جي پاڻيءَ جي رواني گهڻو ڪري سڌي هئڻ گهرجي پر اها گهڻو ڪري ڪڏهن ساڄي ته ڪڏهن کاٻي مڙندي رهندي آهي ته جنهن صورت ۾ درياءَ جو پاڻي سڌو ٿو وهي، ته ان جو مطلب ۽ مثال هي آهي ته دنيا پنهنجي عام حالت تي هلي رهي آهي، پر جڏهن درياءَ جو پاڻي کاٻي ساڄي مڙي ٿو ته ان صورت ۾ جڏهن ساڄي پاسي پاڻيءَ جو زور آهي ته اهو مهديءَ جو مثال آهي، پر جي کاٻي پاسي وهڪري جو زور آهي ته اهو دجال جو مثال آهي ۽ دجال جو خيال به مسلمانن مهدي جي خيال جيان تورات مان ورتو ۽ ان کي هڪ خاص شخص جي ذات ۾ محدود مڃي ڇڏيو. جڏهن ته وقت جي هر مهديءَ جي خلاف جيڪا رجعت پرست (ري ايڪشنري) قوت آهي، اها دجال آهي، يعني فتنو اٿاريندڙ ۽ دوکيباز. ان نئين تحقيق منجهان اسان جو اهو مطلب ڪونهي ته ان کي به اسلام جي عقيدي ۾ شامل ڪيو وڃي، پر مقصد هي آهي ته ان خيال ۽ عقيدي مسلمانن کي محدود بڻائي ڇڏيو آهي ۽ اهي رڳو ٻئي ڪنهن جي مدد سان هلڻ گهرن ٿا، ۽ ان خيال ۾ ويٺا آهن ته مهدي ۽ مسيح جڏهن ظاهر ۽ نازل ٿيندو تڏهن اسين به چرپر ڪنداسين. نه ته ان عقيدي ۾ ٻڏل رهي سيهڙ جهڙي ننڊ مان نه جاڳنداسين، ۽ ان عقيدي جي بنياد تي جڏهن به ڪڏهن ڪنهن مهدي هئڻ جي دعويٰ ڪري مسلمانن کي اٿارڻ گهريو آهي ته مسلمان سدائين شڪ ۽ بي يقيني جو شڪار ٿي ويا آهن ته اهو مهدي موعود سچو آهي يا ڪوڙو ۽ ان تي ڪفر جي فتوائن جي بوڇاڙ لائي ڏنائون ۽ جيڪڏهن ڪجهه ماڻهن مڃي به ورتو ته اهي الڳ هڪڙو گروهه ۽ ٽولو بڻجي ويا ۽ ان طرح مسلمانن جي قوت هميشه ذرا ذرا ٿي گروهن ۽ ٽولن ۾ ورهائجي، ڇڙوڇڙ، ٽڙيل پکڙيل ۽ منتشر ٿي وئي. هيءَ بلا ۽ مصيبت ان هڪ جرم ۽ ڏوهه جي سببان پيدا ٿي آهي ته مسلمانن مهديءَ کي هڪ شخص ۾ انفرادي طور مڃي ڇڏيو، نه ته اسلام جي تعليم اجتماعي آهي ۽ ڪنهن به شيءَ جي انفراديت ڏانهن اشارو به نه ٿي ڪري. جيڪڏهن مهديءَ (انقلابي قوت) ۽ دجال (رجعت پسند قوت) کي عام مڃيو وڃي ها تڏهن به مسلمانن جو اجتماع اجتماعي حيثيت سان وقت جي هر مهديءَ جو ساٿ ڏئي ها ۽ هر رجعت پسند جماعت جو مقابلو ڪيووڃي ها. اتي جنس (عموميت) مراد آهي. هڪ فرد ڪڏهن به نه.
جيئن فرعون ۽ نمرود مان هر ظالم حڪومت، هامان ۽ شداد مان هر حڪومت پرست ظالم امير جاگيردار ۽ اڄڪلهه جو زميندار به (اڃا وڌيڪ) داخل آهن، ڇاڪاڻ ته پهرئين زماني ۾ اهو ته مڃيو ويندو هو ته زمين جي قيمت ناهي هوندي. اها هر هڪ لاءِ عام آهي، جيئن هوا هر هڪ لاءِ عام آهي.
اڄ دنيا جون ٻيون قومون ترقيءَ جي شاهراهه تي تيزيءَ سان وکون کڻي رهيون آهن ۽ پنهنجي ترقيءَ لاءِ هر قسم جي جدوجهد ڪري رهيون آهن ۽ ڏينهون ڏينهن اڳڀريون ٿي رهيون آهن، پر مسلمان آهن جو روزانو پستيءَ ڏانهن لڙهندا ٿا وڃن.
ان نئين تحقيق جو مقصد صرف اهو آهي ته مسلمانن ۾ جيڪو هڪ غلط عقيدو پڪو ۽ پختو ٿي ويو آهي ته اهي مسيح ۽ مهدي کان سواءِ ترقي نٿا ڪري سگهن. ان کي اکوڙي ڦٽو ڪري ڇڏجي. اهو عقيدو مسلمانن ۾ صرف غلط فهمي جي ڪري آيو آهي. ان جي حقيقت سمجهڻ کان پوءِ مسلمانن ۾ هوش ايندو ۽ سمجهي وٺندا ته اهي دنيا جي قومن کان ڪيترو پوئتي رهجي ويا آهن.
ان نئين تحقيق منجهان اسان جو مطلب هي به آهي ته ان کي اسلام جو هڪ ضروري مسئلو قرار نه ڏنو وڃي ۽ پوءِ ان تي بحثن جو طوفان بيهاري نه ڇڏجي. بلڪ مسلمان ان عقيدي منجهان جاڳي اٿن ته انهن جي ترقي صرف مهديءَ ۽ مسيح جي اچڻ سان ڳنڍيل ناهي، پر هو پاڻ پنهنجي قوت تي ڀروسو ڪن ۽ الله جو نالو وٺي اڳتي وڌن. جيتوڻيڪ دنيا جون قومون اڄ تمام گهڻو اڳتي نڪري چڪيون آهن پوءِ به مسلمانن جو اڄ به غفلت جي ننڊ مان سجاڳ ٿيڻ تمام جلد (کين) ترقيءَ تي پهچائي ڇڏيندو. امام ابوحنيفه کان هڪ ڀيري ڪنهن پڇيو ته علي ۽ معاويه جي باري ۾ توهان ڪهڙي راءِ ٿا رکو؟ جواب ۾ فرمايائون ته جن ڳالهين جو قيامت جي ڏينهن پڇاڻو ٿيندو مون کي ته انهن جو ئي ڊپ آهي ۽ انهن واقعن جي باري ۾ مون کان ڪونه پڇيو ويندو. ان ڪري ان طرف ڌيان ڏيڻ جي ڪا ضرورت به ڪانهي. ان جو اهو مطلب نه سمجهڻ گهرجي ته امام ابوحنيفه وٽ ان بحث جي باري ۾ ڪا راءِ هئي ئي ڪانه، بلڪ سندن قول آهي ته جيڪڏهن علي جو مثال اسان جي سامهون نه هجي ها ته اسان اهو نه ٻڌائي سگهون ها ته باغين سان ڪهڙو سلوڪ ڪرڻ گهرجي ۽ اهوئي قول امام شافعيءَ جو به آهي. البته انهن ڳالهين کي اسلام جو هڪ ضروري مسئلو قرار ڏيڻ ۽ ان تي بحثن ۾ پئجي دفترن جا دفتر ڪارا ڪري ڇڏڻ هڪ فضول ڪم آهي، ان جي طرف امام ابوحنيفه اشارو ڪيو آهي. (سيرت النعمان ص 61)
محمد مرتضيٰ قنوجيءَ جو هڪ ڪتاب حضرت حاجي اماد الله مهاجر مڪيءَ جي سوانح ۾ آهي، جنهن جو نالو آهي ”شمائل امداديه“. ان جي صفحي نمبر 209-211 تي ڪجهه سڳورن جا نالا لکيا آهن ته اهي مڪي شريف ۾ صرف امام مهديءَ جي انتظار ۾ ويٺا آهن ۽ ان جي ظاهر ٿيڻ کان پوءِ ڪم ڪندا.
هي ڪتاب 1316 هجري ۾ ڇپيو هو ۽ اڄ (مولانا سنڌيءَ جڏهن مضمون لکيو ٿي) 1353 هجري آهي، يعني تقريبن چاليهن سالن کان اهي امام مهديءَ جي انتظار ۾ هٿ تي هٿ رکيو ويٺا آهن. جڏهن ته ان جي مقابلي ۾ ٻين قومن کي ڏسو ته اهي ڪيڏو نه تيزيءَ ۽ جلديءَ سان ترقي ڪري رهيا آهن.
مطلب ته ان بحث کي اسان پنهنجي هڪ ڪتابڙي ۾ تفصيل سان لکي ڇڏيو آهي، ۽ ان ۾ امام ولي الله ته پاڻ مهدي مان مهدي عباسي مراد وٺن ٿا، ۽ اسان جو پنهنجو خيال ته مهدي مان مراد صرف مهدي عباسي ئي آهي ۽ ٻيون حديثون غلط آهن، وضاحت سان بيان ڪري ڇڏيو آهي، ان کانپوءِ اسان جي طبيعت ۾ هڪ قسم جو سڪون اچي ويو آهي، اطمينان جي صورت پيدا ٿي آهي ۽ اسان پاڻ کي انهن جهڳڙن کان آزاد ڪري ڇڏيو آهي.
اسان جي آخري ڪوشش آهي ته قرآن شريف کي انهن مسئلن کان مٿانهون ثابت ڪري ڇڏيو اٿئون. قرآن ۾ انهن مسئلن جو ذڪر ئي ڪونهي، جيڪي مسلمان مهدي جي ظاهر ٿيڻ ۽ مسيح جي نازل ٿيڻ وارين حديثن جي صحت تي يقين رکن ٿا اسين ان جو انڪار نه ٿا ڪرڻ چاهيون پر انهن مسئلن کي قرآن مجيد مان ثابت ڪرڻ جي دعويٰ دنيا جي آڏو پيش ڪرڻ جي سخت خلاف آهيون.
ان کان علاوه هڪ ڳالهه ٻي به آهي، ته جڏهن خلافت جو مرڪز بني اميه مديني مان ڪڍي دمشق آندو، تڏهن دمشق کي اهڙي فضيلت ئي ڪانه هئي، جهڙي مديني کي هئي، ان ڪري دمشق کي مديني جي برابر ڪرڻ لاءِ ان وقت مسيح جي اچڻ جو خيال شروع ٿيو، ۽ دمشق تيار ٿيو ۽ اهڙيون حديثون ٺاهيون ويون ته هتي مسيح جو نزول ٿيندو، دمشق به نبيءَ جو شهر ٿيڻ وارو آهي ان ڪري برڪت وارو آهي. ان خيال کي حڪومت جي تائيد حاصل هئي، ان طرح ان خيال حڪومت جي پاڇي ۾ پرورش پاتي. ان هڪ جملي منجهان عقلمند ماڻهو نڪتي جي تهه تائين پهچي سگهي ٿو. جنهن خيال جي تائيد ۽ حمايت بادشاهن کان ٿيندي اهو خيال جلد ئي مقبول ٿي ويندو آهي ۽ اهي حديثون به اهڙيون ئي آهن، جن ۾ آهي ته ”اميرن جي اطاعت ڪيو، ڀلي اهي ظالم ڇو نه هجن.“ انهن جي اشاعت به سلطنت جي مدد سان ٿي، ان ڪري گهڻي شهرت پاتائون، نه ته اصل ۾ اهي حديثون به ضعيف ۽ موضوع آهن.
اسان جو هي يقين آهي ته جيڪڏهن مسلمان نوجوان (گريجوئيٽ) اٿيو ته قرآن کي پنهنجو رهنما بڻائيندو، ۽ جڏهن قرآن ۾ هي جهڳڙا نه آهن ته اهي نوجوان آسانيءَ سان ترقي ڪري سگهندا، اسان کي يقين آهي ته جيڪا جماعت ان طرح قرآن مجيد تي هلندي ۽ جنهن جو تخيل اسان جي ذهن ۾ آهي. ان جي باري ۾ اسان جو يقين آهي ته انهن کي تقليدي طور تي حديثون مڃرائي نه ٿيون سگهجن ۽ ان طرح انهن جي ذهن ۾ هي عقيدو پيدا نه ٿو ڪري سگهجي، بلڪ هر حديث کي انهن جي سامهون آڻڻو پوندو ۽ ان حديث کي عقلي دليلن سان ثابت ڪرڻو پوندو تنهن کان پوءِ جڏهن انهن جو عقل مطمئن ٿي ويندو ته هي رسول الله ﷺ جن جي صحيح ڳالهه (حديث) آهي تڏهن اهي ان (حديث) کي مڃيندا. ان طبقي کي حديث پڙهائڻ لاءِ هي ضروري ٿيندو ته حديث جا استاد پهريائين پنهنجي علم تي هڪ ڀيرو نظر وجهن، ان کان پوءِ اهي ڪاميابيءَ سان نوجوانن کي مطمئن ڪري سگهن ٿا. ان کان پهريائين انهن کي مطمئن ڪرڻ ناممڪن آهي. حديث جي هر استاد کي اسان جي وصيت آهي ته اهو پنهنجي طور تي ويهي هر حديث جي صحت تي پاڻ غور ڪري. حديث جي فن ۾ ايترا قاعدا سکي سگهجن ٿا جو انسان حديثن جي تحقيق ۽ تصديق ڪري سگهي ٿو. جيڪڏهن ڪو ماڻهو امام ولي الله جي ڪتابن جو مطالعو ڪندو ته اهو سڀ کان وڌيڪ فائدي ۾ رهندو، ۽ جڏهن ڪو استاد ان طرح ڪنهن حديث جي صحيح هئڻ کي مڃي وٺي، ته ان کان پوءِ به ان کي هن ڳالهه تي سوچڻ گهرجي ته ڇا هو ان جو صحيح هئڻ ٻين کي به مڃرائي سگهندو؟ يا نه، ۽ جتي ڏسي ته ٻين کي نٿو مڃرائي سگهي ۽ کيس ان جي صحت جو يقين آهي ته پوءِ شاگردن کي سمجهائي ته مون کي ان حديث جي صحيح هئڻ تي يقين آهي پر آءٌ اها سمجهائي نٿو سگهان.
ان قسم جا استاد نوجوان طبقي کي پڙهائي سگهن ٿا ۽ جيڪڏهن رڳو تقليدي طور پڙهائڻ وارو استاد اها اميد رکي ته نوجوان سندس خيال کي مڃي وٺندا، ته اهو سندس غلط خيال آهي.
اين خيال است محال ست ونون
اسان کي تجربو آهي، اسان مؤطا امام مالڪ جي ان درجي تي تحقيق ڪئي آهي ۽ اها اسين سمجهائي سگهون ٿا ۽ نوجوان (گريجوئيٽ) طبقي جي سامهون ان کي پيش ڪري سگهون ٿا. اسان کي هڪ به اهڙو ماڻهو نه مليو آهي جنهن ان جي باري ۾ شڪ ظاهر ڪيو هجي. ان تجربي جي بنياد تي اسين نوجوانن جي ايمان جي قوت جي شاهدي ۽ ساک به ڏئي سگهون ٿا. پر ان لاءِ ضروري آهي ته انهن کي پهريائين دليلن سان ڳالهه سمجهائي وڃي. جيڪي استاد سمجهائڻ کان سواءِ اها اميد رکن ته اهي پنهنجي نوجوان کي مطمئن ڪري سگهن ٿا، ته:
وہ قوم آج نہیں ڈوبی، تو کل ضرور ڈوبے گی۔
(اها قوم ڪلهه نه ٻڏي ته اڄ ضرور ٻڏندي.)
28 آڪٽوبر ڇنڇر ڏينهن 934 هندي
19 رجب، 1353هجري، مڪه مڪرمه.
(سنڌيڪار: محمد انس راڄپر)