شاهه ولي الله ؓ جي حڪمت جو مختصر تعارف
انهن مسئلن کي عنوان جو اصول تسليم ڪيو وڃي ته حڪمت پسند دماغن کي بحث ۽ فڪر لاءِ جدا موقعا ڏنا ويندا ۽ ان اصول کي مڃڻ وارا جيڪڏهن پنهنجي نفسي تڪميل کي پنهنجي زندگيءَ جو مقصد قرار ڏين ته ان کي سلوڪ چئي سگهجي ٿو.
حضرت امام ولي الله، سلوڪ تي ڪجهه ڪتاب لکيا آهن. تنهن ڪري اُهي ذڪر ۽ طور طريقا جيڪي هڪ سالڪ کي سڀ کان پهريائين ڪرڻ گهرجن، سي ”القول الجميل“ ۾ ذڪر فرمائين ٿا. هڪ ترقي يافته دماغ کي سلوڪ جي تڪميل يعني انساني نوعن جي ديس حظيرة القدس سان ويجهڙائي سمجهائڻ لاءِ پاڻ ”سطعات“ تحرير فرمايو اٿائون.
انسان جي اندرين نفسي قوتن يعني عقل، ارادي ۽ نفس جي تدبير تي سلوڪ جو ڪهڙو اثر ٿو پوي؟ ۽ هڪ قوت ٻي قوت مان ڪهڙيءَ طرح ڦٽي نڪري ٿي، ان جو بيان پاڻ ”الطاف القدس“ ۾ ڪيو اٿائون. سلوڪ جي راهه جا جيڪي وڏا پانڌيئڙا گذريا آهن، انهن مان شروعاتي دؤر ۾ حضرت جنيد بغدادي ۽ بايزيد بسطامي ؓ ۽ پڇاڙيءَ واري دور ۾ حضرت شيخ عبدالقادر جيلاني، حضرت شيخ معين الدين چشتي ۽ حضرت شيخ بهاؤالدين نقشبندي رحمهم الله تعاليٰ تمام وڏا بزرگ آهن. انهن سلوڪ ڪهڙيءَ ريت مرتب ڪيو ۽ سندن صحبت مان ڪامل (انسان) ڪهڙيءَ طرح پيدا ٿيا اهو حڪمت جي تاريخ جو هڪ مستقبل باب آهي جنهن کي امام الائمه حضرت امام ولي الله همعات ۾ ضبط فرمايو آهي. ان کي تصوف جي تاريخ جو فلسفو سمجهڻ گهرجي.
اڳتي هلي انسانيت، ان فڪر کي عقلي درجي تي ڪهڙيءَ طرح قبول ڪندي، پراڻا يوناني ۽ هندي حڪماءَ انسانيت بابت ڪهڙا خيال رکندا هئا، هو پنهنجن خيالن کي انسانن جي عام سمجهه سان ڪيتري قدر موافق بڻائي سگهيا ۽ هڪ حڪيم ان کي تسليم ڪري پنهنجي سلوڪ کي ڪهڙيءَ طرح معقول طور پيش ڪري ٿو، ان لاءِ پاڻ ”لمحات“ لکيائون. سندن پوٽي مولانا اسماعيل شهيد، انهن ڪتابن جي تمهيد ”العبقات“ جي نالي سان لکي.
جيڪڏهن انهن پنجن ڪتابن کي ٿوري محنت ڪري غور سان پڙهيو وڃي ته امام ولي الله جي سيکاريل سلوڪ جو طريقو چڱيءَ طرح ذهن نشين ٿي وڃي ٿو. ولي اللهي حڪمت ۾ هي ڪتاب شروعاتي قاعدن جي طور تي پڙهايا ويندا آهن. ان کان پوءِ امام ولي الله جي حڪمت جي تعليم شروع ڪئي ويندي آهي.
7 اپريل 944 هندي
قاسم العلوم لاهور