سنڌ ساگر اڪيڊمي
الحمدللہ وسلام علیٰ عبادہ الذین اصطفیٰ
اما بعد-
اسان جڏهن وطن واپس پهتاسين ته اسان مقرر ۽ طئي ٿيل پروگرام جو تڪڙو تعارف ڪرائڻ ممڪن ڄاتو ته اسان اهو تقسيم ڪيو. مارچ 1939ع ۾ اسان ڪراچيءَ ۾ لٿاسين. اسان انڊين نيشنل ڪانگريس ۾ اڳتي وڌڻ وارن جو نالو وٺي ڪانگريس پارٽيءَ کان الڳ ٿي وياسين. فقط انهن جي عدم تشدد، وطني اتحاد ۽ عوام جي سجاڳيءَ جي خدمتن جي واکاڻ ڪئي سين. جيڪڏهن ڪو اسان جي شخصي راءِ پڇي پيو ته اسان پنهنجي زندگيءَ جو مقصد فقط حضرت مولانا شيخ الهند محمود حسن ديوبنديءَ جو يادگار قائم ڪرڻ تي دارومدار رکون پيا. تفصيلي بحث ۾ اسان سڀ کان پهريائين شيخ الهند جو هند کان ٻاهر ڪيل ڪم جو تعارف ڪرايون پيا، سمجهدار حيران پيا ٿين. ان کان پوءِ شيخ الهند جو اهو فيصلو جيڪو حضرت مولانا محمد قاسم (باني دارالعلوم ديوبند) جو سوسائٽي جي پيروي ڪرڻ بابت آهي اهو واضح ڪريون پيا، داناءَ ۽ ڄاڻو حيران پئي ٿيا. انهن فقط جهاد ۽ ويڙهه جا واقعا ته ٻڌا هئا پر جهاد جو فلسفو ۽ فتح ۽ شڪست کانپوءِ جي پروگرام تي ڪڏهن غور ئي نه ڪيو هو. اسان جڏهن پنهنجن دوستن کي مولانا شيخ الهند جي انهن مقولن جو مطلب ٻڌايو، جيڪي هنن پاڻ به حضرت جن کان ٻڌا هئا ته اسان جي تعريف پئي ڪيائون.
مولانا محمد قاسم جي سوسائٽيءَ بابت ٻڌايل فيصلي کان اڳتي وڌي اسان حضرت حاجي امدادلله ۽ حضرت مولانا مملوڪ علي ۽ مولانا مظفر حسين (ڪانڌلوي) ۽ مولانا عبدالغني ۽ مولانا محمد يعقوب دهلوي ۽ ان دور جي ڪجهه ٻين حضرتن جو نالو وٺي سندن فيصلا ٻڌايون پيا جيڪي الصدر العميد مولانا محمد اسحاق کان پوءِ دهليءَ ۾ سندن جانشين هئا جنهن جا پورگرام بالاڪوٽ جي شڪست کانپوءِ طئي ٿيا. تڏهن اسان جا ڪجهه دوست اسان تي ملامت ڪري ڇڏي پيا ڏين. پر سو مان پنج به اهڙا نه مليا جيڪي آخر تائين اسان جي ڳالهه رڳو ٻڌن. اسان جي آڏو ان کان سواءِ ٻيون به ڏکيائون هيون:
(1) ضرورت آهر پئسن جو نه هجڻ.
(2) گورنمينٽ طرفان نگراني ڪندڙن کي ناراض نه ڪرڻ.
(3) ۽ پنهنجن ماڻهن ۾ ويهي صحيح غلط الزام لڳائڻ، برٽش حڪومت کي گهٽ وڌ ڳالهائڻ، جهاد سمجهڻ وارن جو ضرورت آهر ساٿ ڏيندو رهڻ، نه ته ان ڳالهه جو خوف هيو ته اسان کي اسلام کان ئي خارج ڪيو ويندو. ان حالت ۾ پنهنجو اصلي پروگرام به ڪٿي نه ڪٿي ٻڌائيندا رهياسين. ايئن اسان ٽي سال وڃايا.
بحمده تعاليٰ جڏهن اسان انهن خرافاتن کان واندا ٿياسين، ته اسان پنهنجي مستقل پارٽي انڊين نيشنل ڪانگريس ۾ ٺاهڻ جو اعلان ڪيو. هاڻي ياگار شيخ الهند جي تفصيل لاءِ هڪ موقعو ملي ٿو. اسان پارٽي امام ولي الله جي فلسفي تي ٺاهينداسين، ان کي ملڪ ۾ تمام گهٽ ماڻهو ڄاڻين ٿا، تنهن ڪري اسان يادگار شيخ الهند هڪ تعليم گاهه جي صورت ۾ پهريائين قائم ڪنداسين، اها آهي بيت الحڪمت- سڀ کان پهريائين اسان دارالعلوم ديوبند جي پهرئين دوري ۾ پنهنجي شاگرديءَ واري تجربيگاهه ۾ ويهي پنهنجي هڪ ٻن مخصوص عزيزن ۽ دوستن سان ان جو ذڪر ڪيو. اها آهي ”بيت الحڪمت“ جي پيڙهه. نه اسان دارالعلوم ۾ اعلان ڪيو غالباً نه اڄ تائين اسان ڪنهن سان ان ڳالهه جو ذڪر ڪيو.
ان کان پوءِ دهليءَ ۾ جامعه مليه جي فضا ڏسي آياسين ته سنڌ ۾ پهچي پنهنجي دارالرشاد (ڳوٺ پير جهنڊو) جي هڪ ڪمري ۾ پنهنجي هڪ ٻن ساٿين سان گڏ ويهي، بيت الحڪمت قائم ڪري ڇڏيو ۽ ان جو اعلان ڪراچيءَ جي اخبارن ۾ شايع ڪرائي ڇڏيو. مولانا محمد صادق مظهرالعلوم ڪراچيءَ ۾ بيت الحڪمت ٺاهيو، مهينو چاليهه ڏينهن اسان اتي به ڪم ڪندا رهياسين.
ان کان پوءِ اسان جامعه مليه پهتاسين ۽ بيت الحڪمت جو مستقل مرڪز ٺاهڻ ۾ پراڻي نظارة المعارف القرآنيه دهلي کي نئين سرجيئارڻ ۾ لڳي وياسين.
هاڻي اسان جا پروگرام سياسي لاهن چاڙهن کان متاثر ٿي چڪا آهن، تنهن ڪري عام طور شاگرد نه پئي مليا، پوءِ به اسان ٽن سالن تائين ڪم ڪندا رهياسين. جيڪي شاگرد تيار ٿين پيا کين عملي خاڪو ٻڌايون پيا. اسان وري سنڌ موٽياسين ۽ (ڳوٺ پير جهنڊي ۾) دارالرشاد سان لڳو لڳ هڪ زمين جو ٽڪرو پنهنجي ملڪيت ۾ حاصل ڪرڻ ۾ گهڻو ڪري ٽي سال مصروف رهياسين. جولاءِ 1943ع ۾ اهو ٽڪرو اسان کي ملي ويو. اسان هاڻي پنهنجي پروگرام تي ان ۾ مستقل يادگار شيخ الهند قائم ڪرڻ گهرون ٿا. ان نئين ڳوٺ جو نالو اسان ”محمود نگر“ رٿيو آهي. محمود نگر ۾ اسان جو جيترو به ڪم آهي اسان ان کي سنڌ ساگر انسٽيٽيوٽ جي ضابطي هيٺ آڻي امام ولي الله جي فلسفي تي سوسائٽيءَ ۾ انقلاب آڻڻ گهرون ٿا. جيترا به ٻئين درجي جا ڪم آ هن اسان انهن کي سنڌ ساگر اڪيڊمي جو نالو ڏيون ٿا.
اهڙيءَ ريت اسان جو علمي مرڪز بيت الحڪمت جامعه مليه دهليءَ ۾ ۽ اسان جو علمي ادارو (سنڌ ساگر اڪيڊمي) ”محمود نگر“ (ضلعو حيدرآباد سنڌ) ۾ آهستي آهستي ترقي ڪندو رهندو.
واللہ ھوالموفق وھو المستعان ولاحول ولاقوۃ الا باللھ العلی العظیم وصلی اللہ علیٰ سیدنا محمد واٰلہٖ واصحابہٖ واتباعہٖ اجمعین وآخر دعوانا ان الحمدللہ رب العالمین۔
عبيدالله سنڌي
12 جولاءِ 1943ع هندي
دفتر سنڌ ساگر اڪيڊمي،
لياري- ڪراچي