ديوبندي جماعت
(1) امير امداد، مڪي ۾ فيصلو ڪيو ته امام عبدالعزيز جي مدرسي وانگر دهليءَ کان ٻاهر مدرسو ٺاهيو وڃي ۽ امام محمد اسحاق جي طريقي تي نئين جماعت ٺاهي وڃي.
(2) مولانا محمد قاسم ڪجهه سال محنت ڪري ديوبند ۾ مدرسو ٺاهيو ۽ ديوبندي جماعت ٺاهڻ شروع ڪري ڏني.
(الف) ديوبند جي مدرسي جون ساليانون رپورٽون لڳاتار ملن ٿيون. مولانا محمود حسن جي شاگردي ۽ پوءِ استادي ۽ پوءِ ڪنهن قدر صدارت ۽ پنهنجي ٽن استادن جي خلافت جا واقعا مشهور معروف آهن. آءٌ چاهيان ٿو ته مولانا شيخ الهند سان پنهنجو تعلق واضح ڪري ڇڏيان.
(ب) گهڻو ڪري پنجاهه سالن کان وڌيڪ عرصو گذاري الله تعاليٰ جي توفيق سان ديوبند مدرسي کان فارغ ٿيڻ کانپوءِ مون امام ولي الله رحه جي درجي وار مطالعي کي پنهنجي زندگيءَ جو مقصد بڻائي ورتو. هيءَ ڳالهه ياد رکڻ جوڳي آهي ته ان سموري سفر ۾ منهنجي رهنمائي حضرت شيخ الهند مولانا محمود حسن جي ارشاد سان ٿيندي رهي.
(ج) ان سفر جي پهرين منزل مون ستن سالن ۾ طئي ڪئي. مولانا محمد قاسم جي نظرين کان وٺي. (مولانا) محمد اسماعيل شهيد (2) مولانا رفيع الدين (3) امام عبدالعزيز جي ذريعي اسان امام الائمه امام ولي الله جي حجة الله البالغه تائين پهچي وياسين. اسان جي دل ۾ هن ڪتاب جي مطلبن تي آهستي آهستي يقين ۽ پوءِ ان يقين ۾ پختگي ٿيندي وئي. ان سان اسان ڪتاب ۽ سنت کي اطمينان سان سمجهڻ لائق ٿي وياسين. شاگردن جي ڪيترن ئي ٽولن کي مون حجة الله البالغه پڙهايو. ان کان پوءِ اسان کي حضرت شيخ الهند کان به هن ڪتاب جي ڪجهه سبقن ٻڌڻ جو موقعو مليو.
(د) ان ۾ وڌاءُ نه سمجهيو وڃي ته اسان کي حضرت شيخ الهند جي علمي مقام جي حقيقت ان کان پوءِ ڪنهن قدر (وڌيڪ) نظر اچڻ لڳي. هو ظاهر ۾ ته قاسمي سيرت جا نمونا آهن پر باطن ۾ امام ولي الله جي حڪمت جا چوٽيءَ جا آرگنائيزر ۽ ترجمان آهن.
حضرت شيخ الهند جن پنهنجي ”موضح فرقان“ جي مقدمي ۾ امام ولي الله جو نالو ڪيتري نه مزي سان وٺن ٿا: ”حجة الله علي العالمين شاهه ولي الله قدس سره.“
اسان شاگرديءَ جي شروعات کان حضرت شيخ الهند بابت هي شعر پڙهندا هئاسين.
ولما رایت الجہل فی الناس ونسیا
تجاھلت حتی قیل انی جاھل۔
ان کان پوءِ هر ماڳ تي اسان ان کي دهرائيندا رهيا آهيون.
اسان جيستائين سمجهي سگهون ٿا ته هن جماعت جا مهڙيان باني امير امدادالله ۽ سندن ٻه ساٿي مولانا محمد قاسم ۽ مولانا رشيد احمد آهن. امير امدادالله کان سواءِ هن جماعت جي ربط کي وڌيڪ مضبوط بنائيندڙ مولانا مملوڪ علي ۽ مولانا عبدالغني به آهن.
(ج) هن جماعت جي امتيازي وصفن ۾ اسان (1) وحدت الوجود (2) حنفي فقهه سان وابستگي (3) ترڪي خلافت سان ويجهڙائي مقرر ڪري سگهون ٿا. جنهن سان امير ولايت عليءَ جي جماعت کان ان کي جدا ڪريون ٿا.
(3) (الف) حجة الله البالغه جي اصولن سمجهڻ سمجهائڻ ۾ اسان (1) سر سيد ۽ سندن ساٿين جون تحريرون (2) مولانا محمد حسين بٽالويءَ جو ”اشاعت السنت اور الاقتصاد (في مسائل الاجتهاد)“ نظر ۾ رکندا رهيا آهيون.
(ب) اسان جي خيال ۾ متڪلمين جون هي جماعتون ديوبندي اڪابرن کانسواءِ امام ولي الله جي سمورن اصولن کي نه ٿيون مڃين، ان جو نتيجو هي آهي ته اسان ديوبندي جماعت جي حڪمت ۽ سياست کي امام ولي الله دهلويءَ جي حڪمت ۽ سياست جو مقدمو ٺاهيون ٿا.
(ج) جيترو به عرصو اسان هندستان ۾ ”علمي“ ڪم ڪندا رهياسين. دارالرشاد سنڌ، جميعت الانصار ديوبند، نظارت المعارف دهليءَ ۾ اسان جو فڪري مرڪز حجة الله البالغه ئي رهيو آهي. ان کان پوءِ ٻاهرين سياحت جي مختلف جاين ۾ ڪابل، ماسڪو، انقره، روم، لوزان ۾ به اسان حجة الله البالغه جي عقلي اصولن کان ٻاهر نه وياسين.
(د) مڪي مڪرمه ۾ ويهي اسان پنهنجو نئون پروگرام ٺاهيو ته هنن بدليل حالتن ۾ اسان ڪهڙيءَ طرح حجة الله البالغه جي شرعي ۽ عقلي اصولن جي هندستاني نوجوانن کي سڃاڻپ ڪرائي سگهون ٿا. جيترو به موقعو ملي ٿو اسان انهيءَ ئي رستي تي ٿڙندا ٿاٻڙندا قدم وڌائيندا رهيا آهيون. اسان پنهنجي هر هڪ غلطيءَ جي سڌاري لاءِ سدائين آماده رهندا آهيون. والله المستعان
**