ٻاراڻو ادب ڇو؟ - ٻارن لاءِ ادب ڇونه؟
ادب اهو آهي، جيڪو انسان جي مختلف وقت، حالتن، ڪيفيتن، عمر جي حد ۽ فطري تقاضائن مطابق انھن جي سمورن احساسن ۽ جذبن، اخلاقي، سماجي، معاشي، تھذيبي ۽ تمدني قدرن ۽ معيارن جي عڪاسي ۽ ترجماني ڪندو آهي. ان لاءِ ادب لاءِ ”علم آداب“ لفظ ئي وڌيڪ مناسب ۽ اثرائتو لفظ آهي. ادب، زندگيءَ جو اهڙ آئينو يا تفسير هجي ٿو، جنھن ۾ هر انسان پنھنجي هوبھو تصوير پسي سگهندو آهي. ادب، هر عمر جي انسان جي گهرجن ۽ تقاضائن کي پورو ڪندڙ پيغامِ جام آهي.
عمرانيات جي اصول مطابق ٻار کي بنيادي شعور ۽ بنيادي تعليم ۽ تربيت ٻن هنڌن کان ملي ٿي، پھريون ادارو سندس گهر ۽ گهر جو ماحول هجي ٿو، جتي هو پلجي ۽ نپجي ٿو. ڱ، ڱ ۽ ڃ ڃ ڪندي ٻولي سکڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. اسان کي اها به خبر هجڻ گهرجي ته ٻار هميشه نقل ڪري ئي سڀڪجهه سکندو آهي. تنھنڪري گهر جو ماحول صاف سٿرو، کٽ پٽ ۽ ڪروڌ کان آجو هجي. گهر ۾ صحت ۽ صفائيءَ جو چڱو انتظام هجي. ڇاڪاڻ ته جسماني صحت جو اثر انسان جي ذهني، تخليقي ۽ دماغي عقل تي هجي ٿو. صحتمند جسم هوندو ته سوچ، جيڪا انسان جي دماغ مان ڦٽي ٿي سا مثبت ۽ سنجيده قسم جي پيدا ٿيندي. اها ڳالهه به ياد رکڻ جھڙي آهي ته انسان جيڪو به عمل ڪندو آهي، اهو ان جي سوچ جي نتيجي مطابق هوندو آهي. سوچ منفي هوندي، سوچ جھالت واري هوندي ته عمل به ته اهڙو ئي ٿيندو نه ....!؟ ان کان علاوه والدين يا مائٽن جو ٻارن ڏانھن رويو نھايت شفيق ۽ دانشمنديءَ وارو دوستاڻي قسم جو هئڻ کپي جيئن ٻارن ۾ خوف ۽ احساس ڪمتريءَ جي ڪيفيت پيدا نه ٿي سگهي ۽ هُو پنھنجي حواسن کي ڀرپور نموني سان استعمال ۾ آڻي سگهن. جا وَهِي هنن جي حواسن جي ترقيءَ واري هوندي آهي.
ٻار لاءِ ٻي وڏي تربيتگاهه اسڪول آهي جتي هن جي اخلاقي، تھذيبي، تعليمي ۽ ذهني نشونما هجي ٿي. جڏهن ٻار اسڪول ۾ داخل ٿيندو آهي ته ان وقت ٻار جو ذهن هڪ اڇي ۽ ڪوري ڪاغذ مثل هوندو آهي. پوءِ جھڙا اکر استاد ان پاڪ ۽ صاف ڪاغذ تي لکڻ چاهيندو ته ٻار جي ذهن تي به اهي ئي اکر نقش ٿي ويندا. ٻارن لاءِ اهڙ اصطلاح ته ”ٻار ۽ مُڇَ جو وار“ هڪجھڙا آهن، جيڏانھن ورائجن، اوڏانھن ورندا. ان جي معنى اِها ٿي ته هنن کي پنھنجي مرضيءَ تي جيئن به مھٽجي، مروٽجي، ڪپجي، ڏنگو ڦڏو ڪجي، جيئن به ڪجي انھن جي ذهن کي ڪچلجي ۽ چيچلائجي، چٿجي ۽ چچرجي، اهو اختيار انھن جي وڏن کي آهي، يعني ٻار جو ڪوبه اختيار نه آهي. هن کي ڪابه مرضي ۽ اختيار ڄڻ آهي ئي ڪونه!! هن کي احساس آهن نه جذبا!! ٻيو اصطلاح آهي ته ”مارَ آهي سنوارَ.“ افسوس آهي، جو اهي اصطلاح ٻارن جي ذهني، تھذيبي، علمي ۽ شعوري اوسر لاءِ ڪيڏا نه هاڃيڪار، بي مقصد، واهيات ۽ غير فطري ٿا لڳن. جڏهن ته ٻار قدرت جو انمول تحفو آهن، اهي قوم جون امانتون آهن. اهي ٻار قدرت طرفان نوان نڪور نظريا ۽ خيال پاڻ سان گڏ کڻي ايندا آهن، انھن لاءِ اهڙا اصطلاح ڪتب آڻڻ فطري اصولن جي بلڪل خلاف آهي. اهي اصطلاح ماڻهن کي جاهل بنائڻ ۽ انساني عقل ۽ سمجهه کي پوئتي ڌڪڻ ۽ ماڻهن کي گهڻو وقت غلام ۽ تابعدار بڻائي رکڻ لاءِ هٿراڌو گهڙيا ويا آهن.
سائين منھنجا! انھن بنيادي ڳالهين کي نظر ۾ رکندي والدين ۽ استادن جي اها قومي، اخلاقي، علمي، ادبي، انساني ۽ تمدني ذميواري آهي ته هو ٻارن کي گهر ۽ اسڪول ۾ سازگار ۽ شعوري ماحول مهيا ڪري ڏين. هنن مٿان زبردستي پنھنجون مرضيون مڙهڻ جون ڪوششون، ۽ پنھنجي وڏ ماڻهائپ ۽ اَنا واري بالادستي قائم ڪرڻ جي ڪوشش هرگز نه ڪن. ائين ڪرڻ سان ٻار پنھنجون اندر ۾ لڪل صلاحيتون نروار ڪري انھن کي استعمال ۾ آڻي سگهندا.
(Adoptability) يعني ”ماحول مطابق پاڻ کي هيرائڻ ۽ هنڊائڻ.“ واري اصول تحت حياتيءَ ارتقا پئي ڪئي آهي ۽ پنھنجي وجود کي برقرار رکيو آهي. اهو بنيادي اصول نه فقط حياتيءَ سان بلڪ انسان جي حال چال، عمل ۽ رد عمل، فڪر ۽ فھم سان به لاڳو ٿئي ٿو. يعني ”جھڙي صحبت تھڙو اثر.“ يا ”ڪارو گڏجي ڪمري سان، رنگ نه مٽائي بلڪ عادت ضرور مٽائي.“ يا ”جھڙو ديس، تھڙو ويس.“ وغيره. تنھنڪري انھن کي گهرجي ته ٻارن سان ڪڏهن به ڪاوڙ ۽ غصي وارو رويو اختيار نه ڪن. هنن لاءِ ڪڏهن به بخيل ۽ لاپرواه نه ٿين. ڇاڪاڻ ته ان عمر ۾ ٻار جا حواس ارتقائي مرحلن مان گذري رهيا هوندا آهن، ٻار کي هر قسم جي مت ڀيد، نفرتن، ريتن ۽ روايتن جي پابندين کان پري رکڻ گهرجي.
ڪنھن به ترقي يافته، تخليقي ۽ سگهاري ادب جي سرجڻ جو مدار ٻوليءَ جي ذريعي ٿئي ٿو. ٻولي، احساسن، جذبن، خيالن جي اظھار جو بنيادي ذريعو آهي. تنھن ڪري ٻارن کي شروعات ۾ ئي خالص ٻولي ۽ ٻوليءَ جا صحيح اچار، اصطلاح ۽ اصلوڪا لفظ سيکارڻ گهرجن ته جيئن ٻار ارتقائي مرحلن ۾ انھن جي خصوصيت ۽ مفهوم کي جذب ڪري صحيح ٻولي لکي، پڙهي ۽ ڳالهائي سگهن. ايئن ڪرڻ سان ٻولي به نج حالت ۾ برقرار رهي سگهي ٿي.
ٻارن سان رات جي وقت دوستاڻي ماحول ۾ سندن ذهني سطح مطابق ڪچھريون ڪرڻ کپن. کين علم، ادب، ۽ ڏاهپ جون ڳالهيون ٻڌائجن. ڳالهه ٻڌائڻ جو ڍنگ بلڪل سنجيده نه بلڪ دلچسپ هئڻ گهرجي. اهڙيون ڳالهيون ٻارن کي هرگز نه ٻڌائجن، جن مان هو بيزار ٿي پون يا سندن دلچسپي يا تجسس کان خالي ۽ مٿڀريون هجن. هميشه اهڙيون ڳالهيون ٻڌائڻ کپن جو ٻار وڏي دلچسپي، شوق، غور ۽ ڌيان سان اهي ڳالهيون ٻڌي ۽ سندن ذهن ۾ مختلف قسمن جا سوال اڀرڻ لڳن.
جن کي سمجهڻ لاءِ هو اسان کان سوال ڪري پنھنجي ارتقا واري عمل کي تيز ڪري سگهن. ٻارن جي نفسيات مطابق جا ڳالهه ٻارن کي سمجهه ۾ نه ايندي آهي، يا سمجهائڻ وارو ايترو نا اهل ۽ بي صلاحيت هوندو آهي جو هو انھن ٻارن کي انھن جي ئي ذهني معيار مطابق سمجهائي نه سگهندو. هُو فقط پنھنجي ڳالهه تي ضد ڏئي بيھندو آهي ۽ کيس ذهني تعليم جي اصول ۽ اهميت جي ڪابه ڄاڻ نه هوندي آهي. اهڙين حالتن ۾ ٻار، ان کان نفرت ۽ بيزاري ڪرڻ لڳندا.
حقيقت هيءَ آهي ته ننڍن ٻارن کي جڏهن اهي سمجهه سارا ٿين ٿا ته هنن جي پھريائين محض تربيت هئڻ گهرجي. پوءِ جيئن وڏو ٿئي ٿو، تيئن کيس بنيادي شعور واريون ڳالهيون سمجهائجن. فطرت جون جيڪي شيون آهن، تن جي اصليت، اهميت ۽ خصوصيت بابت تاريخي، ارتقائي ۽ سائنسي بنيادن تي کين آگاهي ڏجي ته جيئن ٻار اڳتي هلي گمراهه، ڪٽر ذهن، ڏند ڪٿائن ۽ قدامت پسند روايتن جا غلام نه بڻجي سگهن. ٻارن کي علم ادب جي پليٽ فارم تان پرک جي اهڙي ڪسوٽي مهيا ڪئي وڃي جو هُو اڳتي هلي سچ، ڪوڙ، نيڪي، بَدي، ڀلي ۽ بُري جي تميز خود ڪري سگهن.
ادب جي وسيلي ٻارن ۾ همت ۽ حوصلو وڌندو آهي. انھن ۾ سھپ ۽ سنجيدگي پيدا ٿئي ٿي. انھن جي عمل ۽ ڪردار کي مثبت ۽ مھذب بنائڻ لاءِ ادب ئي اثرائتو ۽ بھتر ذريعو هوندو آهي. ادب ٻارن جي اخلاق، سيرت، نفس جي تھذيب، ذهن ۽ شخصيت جي تعمير ۾ اهم ۽ بنيادي ڪردار ادا ڪندو آهي. جنھن جو مدار وري اسان جي ماهر استادن، اديبن، دانشورن، محققن ۽ شاعرن تي آهي ته هو ڪھڙي معيار ۽ سطح جو ادب ٻارن لاءِ تخليق ڪري ترتيب ڏين ٿا.
ٻارن لاءِ ادب ترتيب ۽ تخليق ڏيڻ ۽ رچنائون رچڻ وقت مٿين ذڪر ڪيل ٻارن جي رجحانن، معيارن، حالتن، ڪيفيتن ۽ احساسن کي نظر م ضرور رکيو وڃي. ائين ڪرڻ سان هڪ طرف ٻارن جا حواس تيزيءَ سان حرڪت ڪندا ته ٻئي طرف ٻارن جو شعور پختو ٿيندو ويندو.
**