ناظم منگي: سچ، سونهن ۽ محبتن جو شاعر
انسان جي عظمت جي معيار جي پرک وڏن وڏن منسبن، جاگيرن، ڪارخانن، عھدن، القابن، علمي ڊگرين، عاليشان محلاتن، دولت، طاقت ۽ زندگيءَ جي آسائشن، عياشين سان ڪري نٿي سگهجي. اهي شيون انسان کي عظيم ڪونه ٿيون ڪن بلڪ اهو ڪو ٻيو فهم آهي جيڪو انسان کي عظمت جي بلنديءَ تي پهچائي ٿو. اهي انسان پنھنجي علمي ادبي تخليقن ۽ فڪري سوچ جي ذريعي ۽ انسانن ڏانھن همدردانه ۽ محبت ڀرين روين سبب پنھنجي مڃتا ماڻيندا آهن. سماجي خدمتن سبب ماڻهن جون دليون موهي وجهندا آهن. ٻين جي تڪليفن کي پنھنجي مَنَ ۾ چڀندو محسوس ڪندا آهن نه فقط محسوس ڪندا آهن، پر ان لاءِ سڀ کان اول آواز به بلند ڪندا آهن. اهڙا انسان پنھنجي علمي ادبي تخليقات، سماجي خدمتن ۽ بي مثال انساني ڪردارن جي روشنيءَ ۾ هميشه زنده رهندا آهن. وقت جون ويرون کين ڪڏهن به لٽي نه سگهنديون آهن. هو ماڻهن جي دلين ۾ صدين تائين محفوظ رهندا آهن. اهڙن بيباڪ ۽ انسان دوست انسانن مان ”ناظم منگي“ به هڪ هو. جيڪو صوفي منش ۽ دردمند دل رکندڙ انسان هو.
ناظم جو اصل نالو ”امان الله منگي“ هو. سندس والد جو نالو محمد بچل منگي هو. جنھن کي پنھنجي ڳوٺ ٿرڙي محبت ۾ هڪ عاليشان وارن ڪٽڻ جي سيلون هئي. پاڻ وقت جو ناليوارو ڪاريگر هو. موسيقيءَ سان تمام گهڻي دلچسپي هوندي هيس. کيس لکيل پڙهيل دوستن جو هڪ سٺو حلقو هوندو هو. ننڍا وڏا کيس ماما، ماما ڪوٺيندا هئا. ناظم جا ڏاڏاڻا ميهڙ تعلقي جي تاريخي شهر ٿرڙي محبت جا هئا ۽ ناظم جاناناڻا ڏوڪري تعلقي جي ڳوٺ نئين گُڏَ جا هئا. ناظم پرائمري تعليم نئين گڏ ۾ حاصل ڪئي ۽ بعد ۾ انگريزي تعليم ڏوڪري ۽ باڊهه ۾ حاصل ڪيائين. ناظم تعليم واري عرصي دوران نهايت ذهين شاگردن ۾ شمار ڪيو ويندو هو. هر سال شاندار نمبرن ۾ پاس ٿيندو هو. تنھن ڪري استاد کيس تمام گهڻو ڀائيندا هئا. ناظم ناناڻن ۽ ڏاڏاڻن کي هڪجيترو لاڏلو هوندو هو. ڇاڪاڻ جو هو پيءُ کي به هڪ ئي پٽ هو ته مامي کي به هڪ ئي ڀاڻج هو. تنھنڪري ناظم جا ناز ۽ نخرا، انگل ۽ آٽا برداشت ڪندا هئا. کيس ڪڏهن به مايوس ۽ نااميد نه ڪندا هئا. تعليم ڏيارڻ ۾ سندس ناناڻن ۽ امڙ جو تمام وڏو هٿ هو. انهن جي سرپرستيءَ ۾ هن مڪمل تعليم حاصل ڪئي. تعليم حاصل ڪري ائگريڪلچر کاتي ۾ فيلڊ اسسٽنٽ جي پوسٽ تي ڪم ڪيائين. وفات کان ٿورو وقت اڳ رٽائرمينٽ ڪئي هئائين. ناظم جو مامو محمد يامين منگي هڪ سڄاڻ ۽ علم ادب دوست انسان هو. ڪڏهن ڪڏهن بهترين ۽ بلند خيال واري شاعري به ڪندو هو. پر افسوس جو سندس شاعري سھيڙجي ۽ سنڀالجي نه سگهي. ناظم جا ناناڻا هن وقت ڏوڪري تعلقي جي ڳوٺ ”بخش جتوئي“ ۾ مستقل آباد آهن. ناظم ننڍيءَ وَهيءَ ۾ ئي علم ادب دوستن جو هڪ وڏو حلقو پيدا ڪري چڪو هو. يارن جو يار هو. ننڍن وڏن، پڙهيلن ۽ اڻ پڙهيلن سان هڪجيتري محبت ڪندو هو. هر ڪوئي ائين پيو ڄاڻندو هوته ڄڻ ناظم هن جو ئي يار آهي. پر هو هر ڪنھن سان هڪجھڙو سٻاجهو سلوڪ رکندڙ انسان هو. هن وٽ ڪوبه طبقاتي فرق ڪونه هو. سماجي خدمتن ۾ اڳي کان اڳرو رهندو هو. هو اهڙو ته مکڻ جھڙو صاف ۽ نرم دل انسان هو جو ساري عمر ۾ سڄي سنگت جي حلقي ۾ يا پنھنجي برادريءَ ۾ ناظم ڪنھن کي به شڪايت جو موقعو نه ڏنو، جو سندس اخلاق ۽ ڪردار جو مثال هو. زندگيءَ ۾ ڪنھن سان به ڏند اگهاڙو ڪري نه ڳالهايائين. هر تڪليف کي کلندي کلندي برداشت ڪرڻ جو هن کي ڏانءُ هوندو هو. هن امن ۽ پيار جي سرزمين تي هميشه محبتن ۽ همدردين جا گل پوکيا. تتيءَ ٿڌيءَ واريءَ ڌٻڻ ۾ نه ڦاسايو، جنھن سبب ڪري هرڪو کيس پاڻ ڏانھن ڇڪيندو هو. هو هميشه هيٺانهين هلڻ واري اصول جو پابند هوندو هو. ناظم ۾ غرور ۽ گهمنڊ جو نالو نشان به ڪونه هو. سندس مک تي هميشه مرڪون بکنديون هيون. هن پنھنجي سموري زندگي علم ادب، فن ۽ ڪلا کي ارپي ڇڏي هئي. ناظم آخري دم تائين پنھنجي ڏات ۽ ڪلا سان سچو ۽ وفادار رهيو. ڏات سان اها وفائي ئي ناظم کي عظمت تي پھچائي ٿي. ناظم منگي دادو ضلعي ۽ ميهڙ تعلقي جي ڪيترين ئي ادبي ۽ سماجي تنظيمن جي پليٽ فارم تان پنھنجو تاريخي ڪردار ادا ڪيو.
هو ادبي سرگرمين ۽ سماجي اُٿين ويٺين ۾ ڪڏهن به پويون پير نه ڏيندو هو. بلڪ پيش پيش هوندو هو. پنھنجي برادريءَ ۾ به سندس گهڻو احترام ڪيو ويندو هو. ناظم جي ڪيل فيصلي کي برادريءَ وارا خوشيءَ سان قبول ڪندا هئا. ڇاڪاڻ ته هن وٽ هڪ شاعرانه دل هئي، جنھن ڪنھن کي به ڪـَسُ ڪونه ٿي لڳائي. شاعر ٻين جا ڏک پاڻ تي وسائيندا آهن پر پاڻ ڪنھن کي به ڏک نه ڏيندا آهن.
هي ٻه اکر ناظم جي شخصيت تي لکيا اٿم ۽ نه سندس شاعريءَ جي اڀياس تي. سندس شاعريءَ جي اڀياس تي لکڻ اهو الڳ موضوع آهي. جنھن تي ڪنھن مناسب وقت تي لکيو ويندو. پر اها حقيقت آهي ته ناظم پنھنجي ڪلا کي وقت جي مصلحتن جي تابع نه بڻايو جنهن ننڍيءَ عمر ۾ ئي شاعريءَ جي شروعات ڪئي. سندس شاعريءَ جو گهڻو مواد غزلن تي مشتمل آهي. خاص طور تي هو غزل گو شاعر هو. توڙ يجو ٻين صنفن تي پڻ طبع آزمائي ڪئي اٿس. پر غزل ۾ کيس ڪافي مهارت حاصل هئي. ناظم جي شاعري سنڌ جي مشھور اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيندي رهي ٿي، پر افسوس آهي جو ناظم جي شاعريءَ جو ڪوبه شعري مجموعو شايع ٿي نه سگهيو. ڪتاب ڇپرائڻ بابت مان جڏهن کانئس سوال ڪندو هوس، بلڪ زور ڀريندو هو مانس ته ”گهٽ ۾ گهٽ هڪ ئي مجموعو ته ڇپرائي وجهه. زندگيءَ تي ڪو ڀروسو ڪونهي. پوءِ تنھنجي شاعريءَ کي ڪير سنڀاليندو.“ پوءِ ٿڌو ساهه کڻي چوندو هو ته،”سرور اهو سچ آهي، مونکي ان لاءِ گهڻو ارمان آهي، پر تو شايد غربت جا گهاوَ کولي نه ڏٺا آهن. مان چاهيان ٿو ته اڄ ئي منھنجو ڪتاب شايع ٿئي. مان چاهيان ٿو ته مان پنھنجي ڪتاب جي مھورت جي تقريب پنھنجي اکين سان ٿيندي ڏسان، پر ڇا ڪريان؟ گهڻي ڪوشش جي باوجود به ائين ڪري نه سگهيو آهيان.“ ان جو واحد سبب سندس معاشي ۽ سماجي مجبوريون هيو،جنھن سبب هو پنھنجي وڏي شاعرانه خواهش پوري ٿيندي نه ڏسي سگهيو. هينئر ٻڌڻ آيو آهي ته ٿرڙي محبت جي اديبن، شاعرن ۽ سماجي اڳواڻن گڏجي ”ناظم يادگار ڪاميٽي“ قائم ڪئي آهي، جيڪا ناظم جي اڻڇپيل شاعري گڏ ڪري سهيڙي ڇپرائي ڪتابي صورت ۾ آڻيندي ۽ ناظم جي ورسين وغيره ملهائڻ جو پڻ بندوبست ڪندي. اهو عمل تعريف جوڳو آهي. پر اڃان به وڌيڪ ساراهڻ جوڳو ڪارنامو تڏهن ٿيندو جڏهن انهن نڪتن کي عملي صورت ۾ آڻڻ لاءِ ڪوشش شروع ڪري ڏني وڃي.
ناظم منگي 1933ع ڌاري ڄائو. جيڪو زندگيءَ جي مختلف مرحلن مان گذرندو، محدود زندگيءَ جا لامحدود ۽ انيڪ روپ ۽ رنگ ڏسندو، تجربا ۽ مشاهدا ماڻيندو، انهن رنگن ۾ پنھنجي صلاحيتن جي خوشبوءِ پکيڙيندو، امن، ايڪتا ۽ محبتن جا ٻوٽا پوکيندو. ڪي يادون ڪي يادگار ڇڏيندو، ڪي منظر جهٽيندو، ڪي منظر ڇڏيندو، رنگ رتو ميڙو متو ڇڏيندو. وطن ۽ ويڙهيچن سان نينهن نڀائيندو تاريخ 13 جولاءِ 1998ع تي شام جو ٺيڪ 4-وڳي لاڙڪاڻي جي هڪ پرائيويٽ ميڊيڪل سينٽر ۾ لاڏاڻو ڪري اسان کان هميشه هميشه لاءِ جدا ٿي ويو. سندس خاڪي جسم کي سندس اباڻي ڳوٺ ٿرڙي محبت ۾ مِٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو.
ناظم اڄ اسان ۾ موجود نه آهي. پر هو پنھنجي ادبي تخليقات ۽ بي مثال سماجي خدمتن جي روشنيءَ ۾ هميشه زنده ۽ ماڻهن جي دلين ۽ تاريخ جي ورقن ۾ محفوظ رهندو. ڇاڪاڻ ته تخيلقڪار ۽ فنڪار ڪڏهن به ناهن مرندا.
مرڻا اڳي جي مُئا، مري ٿين نه مات،
هوندا سي حيات، جيئـڻا اڳي جي جِئا.
**