ايڪسيڊنٽ
صابر هن کي پنڊ پاهڻ بڻجي ٽِڪَ ٻڌي گهوريندو رهيو. هوءَ به صابر کي رکي رکي پيار ڀرين نيڻن سان اکيون هيٺ کان مٿي ڪري گهوريندي رهي ۽ نظرن جا تير وهائيندي رهي. جيئن ڪو پاڻيءَ جو پياسو پاڻيءَ جو چشمو تڪيندو هجي. بس ۾ پيهه هئي. ماڻهو جڏهن وچ ۾ ديوار بڻجي پئي ويا ته هن رش جو بهانو ڪري پوئتي مُڙي ڏسي ٿي ورتو. جيڪو کيس چٽيءَ طرح ڏسي رهيو هو ۽ هوءَ پڻ. صابر پيار جي درياهه ۾ غوطا کائي رهيو هو. سندس سوچون هڪ جاءِ تي ٽِڪَ ٻڌي بيھي رهيون هيون ته اوچتو ئي ڊرائيور بريڪ هڻي گاڏيءَ کي بيھاريو، صاحب جي لھڻ جو اسٽاپ اچي ويو. ليڪن سندس پيار کي اڃا اڳتي وڃڻو هو. صابر نه چاهيندي به اٽڪي اٽڪي بس تان لهڻ لڳو.
سندس سوچون سرحدن جي پولار ۾ هوا جي آڌار تي گشت ڪري رهيون هيون. سندس جسم ڄڻ بيجان هو. اڄ سندس دل ۾ طبلن جي تال وڄڻ لڳي. سندس زندگيءَ ۾ هڪ انقلاب برپا ٿي چڪو هو. هلندي هلندي سندس ڄنگهون وچڙي ٿي پيون. وري سنڀالي ٿي ورتائين. هو هيڏي ساري سماج ۾ ڄڻ اڪيلو ۽ اداس هو.
آفيس ۾ پھتو ته اڄ ان ۾ اها شوخي، چنچلائپ ۽ حرڪت ڪونه هئي. آفيس وارن پھريون ڀيرو هن کي ايترو تبديل ٿيندي ڏٺو هو. هن جي هڪ حجتي دوست کيس چيو ته، ”صابر، ڇو اڄ ٻارهن وڄايو ويٺو آهين؟“، ”اڄ ڀلا ڪنھن پريءَ جو پاڇو پيو اٿئي ڇا؟ جو صفا پنڊ پاهڻ لڳو پيو آهين.“
”ها، بس ائين ئي سمجهه.“ هن سنجيدگيءَ سان چيو.
”ته پوءِ ٻڌاءِ ڀلا ته هلي ڪنھن مامي ديوَ جو پاسو وٺون. دوستن لاءِ سِرُ به حاضر آهي.
”نه يار، ديوَن جي وري ڪٿي ٿي دال ڳري، هي ته ديون کي به ڊَڀَ ڦٽائي ٿيون ڇڏين، هتي ديوَ نه پر دليون کپن.“ صابر چيو.
”ته پوءِ گهڻيون دليون کپنئي، هڪ، ٻه، ٽي ٻڌاءِ دوست!“
”نه اهڙي ڪابه ڳالهه ڪونهي. بس اڄ مٿي ۾ ڪجهه ويڳ ٿي پيو آهي. تنھن ڪري ڳالهه ڪونه ٿي وڻي.“ صابر چيو.
”ها، اهو ته مان به سمجهي ويس ته هاڻي اهو ويڳ ۽ روڳ ته توکي ڇڏيندو ئي ڪونه. ڇڏ بابا، اجايو ٿو نانگن جي ٻِرن ۾ هٿ وجهين. جتان ڪو بچيو ئي ڪونهي.“ دوست چيو.
”نه يار! تون غلط تاثر نه وٺ، مونکي آهي مٿي ۾ سور ته تون وڃي هُن ڀَرِ نڪتو آهين.“ صابر چيو.
”نه، بابا نه! مان اتي ئي ٿو بيهان الله جي آسري تون ئي سڙه سنڀالي هُن ڀر هليو وڃ، پر مان چوانءِ ٿو ته ٻيلي واٽ تي ڏاڍا ڪُنَ اٿئي. وڏا وڏا مَڇَ ۽ مانگر، واڳون، سيسر، وات ڦاڙيون ويٺا اٿئي. تنھنڪري ٻيڙيءَ کي مڙئي هلائجانءِ خيال سان.“ دوست طنزيه انداز ۾ چيو.
آفيس جو ٽائيم ختم ٿي ويو ته يادن جو سلسلو تيز ٿيندو ويو. صابر بس ۾ واپس ڳوٺ اچي رهيو هو. بس اسٽاپ ڪيو. صابر ڪنڌ هيٺ ڪيو ٿيڙ کائيندو سڌو ئي پنھنجي ڪمري ۾ وڃي ليٽي پيو. جيڪو سندس روزانه دستور جي خلاف هو. اڳ ايندو هو ته ٻارن ٻچن لاءِ ڪجهه نه ڪجهه شيون وٺيون ايندو هو. در ٽپڻ سان ئي سڄو گهر ٻھڪڻ لڳندو هو.
ننڍڙن ٻارن سان خيچلون ۽ حرڪتون ڪري ڪُڏائي ڪُڏائي پوءِ ڪمري ۾ وڃي ماني کائيندو هو. ليڪن اڄ اهو سڀ ڪجهه ڪونه ٿيو. هو ايندي ئي بستري تي ليٽي پيو. ڪڏهن هِن پاسي ڪڏهن هُن پاسي لــُڇ ۽ بيقراريءَ ۾ پاسا بدلائيندو رهيو، هن جي ننڍڙي ڀيڻ سَني، جنھن سان هو روزانو کل مذاق ڪندو هو ڪمري ۾ گهڙي آئي.
چيائينس ته ”ڇو ادا اڄ ڏاڍو مايوس ۽ پريشان پيو لڳين....! طبيعت ٺيڪ نه اٿئي ڇا؟“ سنيءَ چيو.
صابر ڪنڌ ورائي ڏٺو، وري پاسو ورائي ليٽي پيو. ڪوبه جواب نه ڏنائين.
”ڇو ادا مان توسان ٿي ڳالهايان يا ڀتين سان. ٿيو ڇا اٿئي؟ ٻڌائين ڇو نه ٿو؟” سنيءَ چيو.
ننڍڙيءَ سنيءَ جي انھن لفظن تي صابر کي منھن تي مرڪ اچي وئي ۽ چيائين ته، ”ها ادي ڪنھن پريءَ جو پاڇو پيو آهي.“
”ادا جائي چئُه، سچ ٿو چوين. ادا جيجڙا ته پوءِ انھيءَ پريءَ جي ڳالهه ته ٻڌاءِ نه، مونکي پرين ۽ ديوَن جون ڳالهيون ڏاڍو وڻنديون آهن.“ سَنيءَ چيو.
”ڳالهه اڃا هاڻي شروع ٿي آهي، پوري ٿئي ته ٻڌائيندو سانءِ، چڱو هاڻي ٻاهر وڃ. صابر چيو.
”ادا ماني کڻي اچان....؟“ سنيءَ پڇيو.
”نه!“ صابر چيو
”نه وري ڪيئن سڄو ڏينھن بک مرندين ڇا. کڻي ٿي اچان، ٻه-ٽي گرهه ته کاءُ. ڳالهه کڻي نه ٻڌائجانءِ.“ سَنيءَ چيو.
ننڍڙي سني ماني کڻي آئي، صابر ٻه گرهه مانيءَ جا کائي وري ساڳيءَ حالت ۾ ليٽي پيو. سڄي رات انتظار ۽ بيقراريءَ ۾ پاسا ورائيندي، تصور ڦيرائي ڪنھن رات کيس ننڊ اچي ويئي. صبح جو سوير اٿي حسب دستور نيرن ڪري ڊيوٽيءَ لا تيار ٿي ساڳي بس اسٽاپ تي آيو. ان وقت صابر جي حيرت جي ڪا حد ئي نه رهي جڏهن اها ساڳي دوشيزه به اچي ساڳئي بس ۾ سوار ٿي. جنھن صابر کي سڄي رات بيقرار ڪيو هو. هُن صابر کي ڏسي هلڪي گلابي رنگ ۾ مشڪي ڏنو. صابر جي دل ۾ پيار جو سمنڊ اٿلي پيو.
هاڻي صابر جي دل ۾ اهي سوال اڀرڻ لڳا ته هوءَ آخرڪار ڇا آهي؟ ۽ ڪيڏانھن پئي وڃي؟ صابر انھن سوالن جا جواب معلوم ڪرڻ چاهيا پئي. هوڏانھن وري اُن حسينه جي دل ۾ به نينهن جا نيشه اڀرڻ لڳا هئا. هوءَ به پنھنجي ذهن ۾ ڪيئي سوال پيدا ڪري رهي هئي. آخر ان جوان سان منھنجو ڪھڙو رشتو آهي، جو اُن ڏانھن دل کي ايتري ڇڪ ٿي پئي آهي. خير، مرد وري به مرد آهن. هُو ته عورت کي فقط پنھنجن اشارن تي هلائڻ جا عادي آهن. پنھنجي حَوَسَ جا پوڄاري آهن. انھن هر دور ۾ عورت کي غلام ۽ قربانيءَ جو ٻڪرو بڻائي ان کي استعمال ڪيو آهي. انھن تي ڇو ٿي سوچيان. ان مان مون کي ڇا ملندو؟ پر آخرڪار هُن جا تصور ۽ نقش دل تان مٽجن ڇونه ٿا؟ جيئن پوءِ تيئن هنجي ذهن ۾ احساس ۽ جذبا پختا ٿيندا ويا. ڪڏهن سنجيدگيءَ ته ڪڏهن بي نيازي، ڪڏهن شوخي ته ڪڏهن نرمي. اهو سلسلو هلندو رهيو.
محبتن جون تارو ڪنھن سُريلي سنگيت جو گيت آلاپڻ واريون هيون. جيڪو گيت زمان ۽ مڪان جي سرحدن کان مٿانهون آهي. هي اهو امر ۽ مڌر گيت آهي جنھن کي دنيا جي هر ٻولي ڳالھائيندڙ انسان پنھنجي مادري زبان جيان پنھنجو سمجهي ٿو.
صابر سوچيو هو ته هُو اڄ ان عورت جي منزل کي معلوم ڪندو. سو پنھنجي اسٽاپ تي ڪونه لٿو. اٽڪل ڏهه ڪلوميٽرن جي پنڌ تي ٻيو اسٽاپ آيو. بس کي بريڪ لڳي. عورت انھيءَ اسٽاپ تي لٿي، صابر به لٿو. عورت کي لھندو ڏسي گهٻرائجي وئي. ڪجهه وقت خاموش رهڻ بعد آهستي آهستي هلڻ لڳي، خيالن، خوفن ۽ تصورن جي وسڪاري ۾. جڏهن ڪجهه پنڌ اڳتي هلي ته صابر به سندس پويان پويان هلڻ لڳو. جيئن ڪو تاڪي نه وٺي. هوءَ اڳتي هلي هڪ دفتر ۾ هلي وئي. صابر اتي ڪنھن کان معلوم ڪيو ته کيس پتو پيو ته هوءَ اتي ان دفتر ۾ سروس ڪري رهي هئي. صابر سوچيو ته ڇونه اڄ ئي محبت جو اظھار ڪري ڇڏجي. آفيس جي سامھون هڪ گهٽي هئي. گهٽيءَ جي هن پاسي هڪ ننڍڙو باغيچو هو. صابر ان ۾ اوپرن جيان ٽھلي رهيو هو. وري ڪجهه وقت لاءِ شھر ڏانھن ٿي ويو. چانهه پي وري واپس باغيچي ۾ ٿي اچي ويٺو. هن شھر مان هڪ ”ڪاوش اخبار“ ورتي، ”ڪاوش مئگزين“ ۾ ”اعجاز منگي“ جو ناول ”روماسا جو خواب“ غور سان پڙهي رهيو هو. جيستائين جو آفيس جو وقت پورو ٿئي. آفيس جو وقت پورو ٿيو آفيس جا ماڻهو آفيس مان نڪرڻ لڳا. ايتري ۾ هوءَ به چنڊ جھڙو چھرو، هڪ هٿ م پرس ۽ ڪجهه ڪاغذ هئس ڊيل جيان وکون کڻندي بس اسٽاپ ڏانھن هلڻ لڳي. صابر به اک ٽيٽ ڪندو آهستي آهستي هن جي پويان هلڻ لڳو. هوءَ سڌي بس اسٽاپ واري مسافرخاني جي سامھون نِم جي وڻ جي گهاٽي ڇانوَ ۾ بيھي بس جو انتظار ڪرڻ لڳي. صابر به ٿورو پاسي تي ان جي سامھون ٿي بيھي رهيو. محبت جي اظھار لاءِ صابر لاءِ اهو سونھري موقعو هو. محبت ۾ لفظن جو سھارو نه وٺڻ چاهيندي به سندس پيمانو لبريز ٿي چڪو هو. محبت جي پياس جا پياسا لبَ سامھون حسن جو مھراڻ موج ۾ ڏسي چاه جي چُڪي پيئڻ لاءِ بيقرار هئا. محبت اٿل کائڻ واري هئي، مگر لبن جا ڪنارا خشڪ ٿي ويا هئا. الفاظ اُڪلي نه پيا سگهن.
صابر مٿان هڪ پيار جي هيبت ۽ ٻيو انھيءَ ڪشمڪش ۾ ته پيار جي اظھار جي شروعات ڪيئن ۽ ڪٿان ڪجي؟
صابر پھرئين پيار کي پائڻ جو پڪو پَھهُ ڪري ڇڏيو هو. هن جي ڳالهيون ٽَلي ڇڏيون هيون ته ملاقات ٿي ته هيئن چوندس. هونئن چوندس. پر جڏهن پيار سامھون آيو ته ڄڻ سڀ ڪجهه وسري ويس. جيئن لطيف فرمايو آهي ته:
چيتاري چوندياس، ڳالهيون کي سڄڻين،
جُھُ منھن مقابل ٿياس، ته سڀ وڃينم وسري.
آخر صابر دل جهلي اڳتي وڌيو، محبت جي قوت مٿس حاوي ٿي وئي، اڳتي وڌي صابر هن کان نالو پڇيو. نالي پڇڻ تي هن شوخ نظرن سان ڪجهه پل صابر کي گهوريندي رهي. وري کڻي ڪنڌ هيٺ ڪيائين. صابر جي ٻيھر نالي پڇڻ تي هن چيو ته ”تون ڪير آهين. منھنجي نالي سان تنھنجو ڪھڙو ڪم آهي؟“
صابر گهڙيءَ کن لاءِ خاموش ٿي سوچڻ لڳو ته ان جو ڪھڙو جواب ڏيان، نه ڄاڻ نه سڃاڻ. نه مِٽي نه مائٽي. پر وري سوچڻ لڳو ته منھنجو هن سان اهڙ رشتو جُڙي پيو آهي، جيڪو دنيا جي سڀني ناتن کان وڌيڪ بھتر ۽ طاقتور رشتو آهي. ها، اهو محبت جو رشتو!
صابر چيو ته،”مان ٻيو ته ڪجهه به نه آهيان محبت جو هڪ نمونو آهيان. توکان محبت جي صدا هڻي محبت وٺڻ آيو آهيان. باقي ماڻهو مونکي صابر چوندا آهن.
پياري، اها محبت جيڪا ڏيندي به محبت آهي ۽ وٺندي به محبت آهي. مان توکي ائين ڪونه ٿو چوان ته منھنجي دل ۾ تو لاءِ محبت آهي. جو محبت ايترو مجبور نه ٿيندي آ ۽ نه وري محبت کي ڪنھن جي ضرورت ئي هوندي آهي. بلڪ مان ته ائين ٿو چوان ته مان محبت جي دل ۾ آهيان،جيڪو محبت جو قدر به آهي. يعني مان تنھنجي دل ۾ آهيان.
پياري، سارنگيءَ جي تار جو هڪ ڇيڙو تنھنجي هٿ ۾ ۽ ٻيو منھنجي دل ۾ آهي. جڏهن ان تي حسن جو هٿ لڳندو ته ان مان محبت جو اهڙو گيت جنم وٺندو جنھن سان هيءَ سموري ڪائنات جهومڻ لڳندي. هوائن کي ان گيت جي ترنم ۽ موسيقيءَ جو انتظار آهي. باک جي هير کي ان سنگيت جو اوسيئڙو آهي. جيڪو سُرُ هن سارنگيءَ مان سرجندو جنھن سان گلن ۾ نئين تازگي ۽ توانائي ايندي. محبت اهو گيت آهي، جيڪو هوائن جي آڌار ۽ رخ جو محتاج نه هوندو آهي. بلڪ هوائن کي پنھنجي آڌار تي نچائيندو آهي.محبت ڪا هٿ جي مٺائي ڪونهي، جنھن کي هرڪو وٺي کائي ڇڏي. هيءَ اها امانت آهي، جيڪا ازل کان محفوظ هوندي آهي. ڪنھن مناسب وقت ۽ حالتن جي انتظار ۾ هوندي آهي. جڏهن حالتون موافق ۽ سھپ جھڙيون بڻبيون آهن، تڏهن ڪنھن نه ڪنھن موڙ تي اها امانت مالڪن ڏانھن منتقل ٿيندي آهي. اڄ ان ازلي خوشيءَ سان جهول جهلڻ گهرجن، ڪٿي اها محبت جي امانت اسان کان رُسي هلي نه وڃي ۽ پوءِ اسين هميشه لاءِ طوفانن ۽ سيلابن جا محتاج بڻجي انھن سان گڏ گھلبا ۽ رهڙبا رهون. ڇو ته محبت احساس ۽ جذبو ئي نه آهي، بلڪ ان ۾ وزن ۽ تحرڪ، قوت ۽ توانائي به آهي.
هُو ڏس! هوڏانھن پکين جون مٺيون مٺيون لاتيون، سرنهه جي ٽارين ۾ پاپڙن جي سنگيت جا مٺڙا مٺڙا سُرَ. هوا جي آڌار تي، پاڻيءَ ۾ ٿيندڙ لهرن، وڻن جو جهومڻ، ڌرتيءَ جي خوشبوءِ، اهي سڀ ڇا ٿا ڪن؟
اهي سڀ محبت جا گيت ڳائي سندس آجيان لاءِ منتظر آهن. محبت جي سنگيت سان ئي هن ڪائنات جو وجود باقي آهي. محبت ئي ڪائنات جي تخليق ۽ تعمير آهي. ڇا محبت جي ان ازلي رشتي کان انڪار ڪري سگهندينءَ؟ نه! محبت کان ڪير به انڪار ڪري نه سگهندو. اچ ته تون ۽ مان به محبت جي دل ۾ ائين سميٽجي وڃون، جيئن ڪا لهر سمنڊ ۾ سمائجي ويندي آهي. جيئن سج جا ڪرڻا ڌرتيءَ ۾ جذب ٿي گل ۽ ٻوٽا پيدا ڪندا آهن. اچ ته تون ۽ مان ڪوئل جي ڪوڪ بڻجي وڃون، جنھن جي ويراڳ واري ڪوڪ هر مَنَ کي موهي وجهندي آهي.“
صابر سمنڊ جيان اُٿلي پيو هو، هوءَ نھايت غور سان سڀ ڪجهه ٻُڌي رهي هئي. هنجو هرهڪ جملو سندس روح تائين پھچي ٿي ويو. جڏهن صابر ڳالهائڻ کان بس ڪئي، تڏهن هُن ٿڌو ساهه کڻندي چيو ته ”صابر تو جو ڪجهه چيو اهو الفاظن جي روپ ۾ سڀ ڪجهه سچ آهي. محبت برابر اٽوٽ رشتو به آهي ته طاقتور هٿيار به آهي. پر محبت جي آڙ ۽ هام ۾ اهي سڀ الفاظن جا ڍنگ ۽ جادو آهي. ماڻهن کي قيد ڪرڻ جو هڪ منطقي طريقو آهي. اهي فقط عقل کي ڪوڙا دلاسا آهن. اهي الفاظ فقط دونھي جا ڦُلا آهن، جيڪي نه اکين کي راحت ٿا ڏين ۽ نه روح کي قرار ٿا بخشين. اهي ته محض سونھري رنگن ۾ زنجيرون آهن.
سونن ڌاڳن جي روپ ۾ ڪوڙڪيون ۽ ڍٻيون آهن. هن کي انسان پنھنجي چالاڪيءَ ۽ فنڪاريءَ سان استعمال ڪري پنھنجيءَ ئي ڳچيءَ ۾ ڳٽ وجهي ٿو ڇڏي. مردن جي دل ۾ هڪ هوندي آهي ۽ زبان ۾ ٻي. اهي عورت جي آزاديءَ جون وڏيون هامون هڻندا آهن، پر جڏهن سندن ذاتي معاملو ايندو آهي ته پاڻ بذات خود اهڙا ئي ڊڪٽيٽر ۽ اناپرست بڻجي ويندا آهن. اهي عورت کي آزادي ڏيڻ هرگز پسند نه ڪندا آهن. عورت کي ڪڏهن به اظھار جي آزادي نه ڏيندا آهن. مرد هميشه عورت کي پنھنجي مرضيءَ ۽ اشارن تي هلائڻ چاهيندا آهن.“
”صابر! ڇا اهي حقيقتون نه آهن؟“
صابر چيو، ”ها، پياري، تنھنجا دليل سؤ سيڪڙو حقيقت آهن، ليڪن ياد رک ته اهي وحشي صفت انسان هَوَس جا غلام محبت جي مقدس نانءَ کي محبت جو نالو ڏئي داغدار ڪندا آهن. اهي جسمن ۽ سڪن تي وڪامجي ويندا آهن. اهڙا شخص محبت جي هن ڪائنات ۾ بدنما داغ-ڪوڙهه ڪينسر جا مرض ۽ ڍونڍ آهن. ليڪن محبت زنده آهي. ان کي ڪابه فنا ڪونهي. محبت اهو تصور آهي جيڪو انسان جي سمجهه ۽ شعور جون اکيون کولي ڇڏيندو آهي. هن جي خيال ۾ بلندي ۽ فڪر ۾ گھرائي هوندي آهي. پوءِ زندگي اسان کي گيتن ۾ ويڙهيل رنگين دائرن ۽ پولارن وچ ۾ بيٺل نظر ايندي آهي. محبت اهو ڀنڀٽ آهي، جيڪو دنيا جي مختلف ريتن ۽ رسمن کي ڪک پن جيان جلائي رک ڪري ڇڏيندو آهي. انسان پوءِ هر اُن انسان کان نفرت ڪندو آهي، جنھن سندس زنگيءَ جي مقصد واري راز کي نه سمجهيو، بلڪ ان تي ٺٺوليون ۽ چٿرون ڪيون هونديون. يا اهڙيون حالتون پيدا ڪيون هونديون جيڪي کيس ان منزل تائين پھچڻ کان اڳ ئي تباهه ڪري ڇڏين.
پياري، مون جو ڪجهه چيو آهي سو محبت جي زبان سان چيو آهي. ان جي حڪم سان چيو آهي. ڇا اڃا توکي منھنجي محبت تي گمان آهي؟ پياري، آزادي انسان جو فطري حق آهي. هو آزاد ڄائو آهي، تون پنھنجي فيصلي ۽ راءِ رکڻ ۾ بلڪ آزاد آهين. مان ڪڏهن به تنھنجي آزاديءَ ۾ دخل ڪونه ڏيندس.“
هن تي هڪ عجيب ڪيفيت طاري ٿي چڪي هئي. ٻڏتر واري حالت ۾ مبتلا هئي. هوءَ الفاظن جي جادوگري ۽ حرفت کان چڱيءَ ريت واقف هئي. روڊ جي مٿان بيٺا هئا، ماڻهن جي اچ وڃ لڳي پئي هئي پر هنن کي انهن جي تاثرات جو ڪوبه خيال ڪونه ٿي ٿيو. هوءَ مشڪڻ لڳي ۽ صابر کي چيائين ته توکي سڀاڻي زندگيءَ جو جواب ملي ويندو. اڄوڪي رات سوچڻ ڏي. ايتري ۾ بس آئي، ٻئي ڄڻا بس ۾ چڙهي پنھنجي منزل ڏانھن موٽي آيا.
صابر ڏاڍو خوش پئي لڳو ڇو ته هن کي هاڻي پيار جي پڪ ٿي چڪي هئي. گهر اچي ساڳئي انداز سان کل مذاق ڪرڻ لڳو. ماني کائي کٽ تي ليٽي پيو ڇو ته وري کيس سڀاڻي جو انتظار هو. جھڙيءَ طرح ڪيسَ جي ڪاروائي هلي هئي ته ان مان کيس کٽڻ جو روشن امڪان موجود هو.
شام ٿي ته ننڍڙو سارنگ ڊوڙندو آيو ۽ صابر کي چيائين ته ”ڀائو توهان کي ٻاهر شاهد ٿو سڏي.“
صابر ٻاهر نڪري آيو. اوطاق جو دروازو کولي شاهد کي اتي ويهاريائين.
شاهد چيو، ”ڪر خبر دوست ڪاميابي ٿي يا نه؟“ صابر وائڙو ٿي ويو ته شاهد ڇا پيو چوي.
شاهد چيو ته،”پُٽَ نَٽُ نٽاءُ نه ڪر، مون سڀ ڪجهه اکين سان ڏٺو آهي هاڻي ڌڌڙ ۾ پيرن هڻن سان ڪجهه ڪونه ورندءِ.“
صابر چيو ته، ”شاهد، سمجهه ۾ نه پيو اچي ته تون ڇا پيو چوين؟“
شاهد چيو ته،”ها سائين عشق جي نشي ۾ ڪٿي ٿو ڪنھن کي ڏسي سگهين. منھنجو مطلب آهي ته روڊ تي جنھن حسينا سان رهاڻيون پئي ڪيئي. ان مان ڇا حاصل ڪيئي؟ مون ان وقت موٽر سائيل تي اتان ڪراس ڪيو هو. پر مجال جو ڪنھن ڏانھن اک کڻي به ڏسو! ها نيٺ ڇا ٿيو؟“
صابر هَڪو ٻڪو ٿيندي چيو ته، ”شاهد مون هن کي سڀڪجهه ٻڌائي ڇڏيو آهي. هن سڀاڻي جواب ڏيڻ جو واعدو ڪيو آهي. ڏسجي ته ڇا ٿو ٿئي. مون به پتو ته صحيح اڇليو آهي.“
شاهد چيو، ”بس ڪم ٿي ويو، اڳواٽ ئي مبارڪ هجئي.“
صابر چيو،”اهو وري ڪيئن توکي ڪھڙو الهام ٿيو ته ڪم ٿي ويو.“
”صابر، اهو منھنجو تجربو آهي ته جنھن عورت نرم رويو ظاهر ڪيو، سمجهه ته ڪم ٿي ويو، رات آرام سان ننڊ ڪجانءِ، سڀاڻي مٺائي گڏجي کائينداسين.“
”پر نالو ڇا اٿس؟“ شاهد چيو.
صابر چيو“ ”نالو جميله اٿس.“
”ته پوءِ بس جميله تنھنجي آهي.“ شاهد چيو.
شاهد موڪلائي هليو ويو. رات پنھنجا پَرَ پکيڙڻ لڳي. سج الوداع چئي هليو ويو. رات جو صابر سمجهڻ وقت جميله جا تصور پچائيندو رهيو، پچائيندي پچائيندي کيس ننڊ اچي وئي. خواب ۾ ڏسي ٿو ته جميله سندس گهر آئي آهي. سندس سيرانديءَ کان اچي ويٺي آهي. چئي رهي آهي ته، ”صابر تون ڪيڏو نه ضدي انسان آهين، نيٺ تو پنھنجي پيار جي ڄار ۾ ڦاسائي وڌو.“ مون کان ته تو ننڊ ئي کسي ڇڏي آهي. تنھنجي ادائن مونکي گهائل ڪري رهيو آهي. تنھنجي پيار ۾ ايڏي گڳرائي آهي جو مان جاچيندي به جاچي نٿي سگهان.
جيئن جيئن سوچيان ته گھرائي تيئن تيئن گھري ٿيندي ٿي وڃي. تنھنجي اکين ۾ پيار جو سمنڊ ڇوليون هڻندي ڏسي رهي آهيان، جنھن جي ڪناري تي منھنجو پير ترڪي ٿو پوي، هوائون جڏهن ڇولين ۽ ويرين سان گڏجي ٿيون وڃن ته هڪ نغمو جنم وٺي ٿو. ان نغمي جي آلاپ تي سمونڊ جون ازدهائون به پنھنجا سيس نمايو بيٺيون آهن.“
ايتري ۾ سپنو ٽـٽي پيو، صابر ڇرڪ ڀري جاڳي پيو. جو ٻليءَ مٿان روشندان مان هيٺ ٽپو ڏنو هو. صابر دروازو کولي ٻاهر آيو ته صبح جي ٿڌڙي هير گُهلي رهي هئي. هو گهر جي اڱڻ تي ٽهلڻ لڳو. گهر جا ڀاتي کيس ايترو سويل جاڳيل ڏسي حيران ٿي ويا ته جيڪو نائين وڳي کان اڳ اٿڻ وارو ئي نه. سو اڄ ايترو ساجهر ڪيئن اٿيو آهي.
ان ڏينھن صابر پنھنجي آفيس ڏانھن موڪل لکي موڪلي ته سندس طبيعت ٺيڪ نه آهي، جنھن ڪري ڊيوٽيءَ تي اچي نٿو سگهي. بس جي ٽائيم تي هو بس اسٽاپ تي ويو. اها خاطري ڪرڻ ته هوءَ ڊيوٽيءَ تي وئي يا نه. هن ڏٺو ته هوءِ ساڳئي ٽائيم تي ساڳيءَ بس ۾ اچي سوار ٿي. صابر کي ڏسي مشڪڻ لڳي. هن سوچيو ته شايد هُو به هن بس ۾ چڙهندو. پر صابر سوچيو ته، هوهينئر وڃي خواه مخواه ڇا ڪندو. تنھنڪري موڪل ٽائيم تي وڃي انتظار ڪبو. ساڍي ٻارهين وڳي صابر هڪ موٽر سائيڪل تي سوار ٿي منزل طرف روانو ٿيو.
قيس کي موڪل ٿي ته جميله بس جي انتظار لاءِ بس اسٽاپ تي آئي جتي صابر اڳ ئي سندس انتظار ۾ بيٺو هو. جميله صابر کي ڏسي مرڪي ڏنو ۽ چيو ته، ”صابر تنھنجا چيل موتين جھڙا لفظ سڄي رات منھنجي چوگرد ڦرندا رهيا جن منھنجي دل کٽي ورتي. تنھنجي الفاظن ۾ خبر ناهي ڪھڙو جادو ۽ اسرار آهي جو گهڙيءَ ۾ پنھنجو ڪري وڌءِ.“
صابر چيو، ”نه جميله اهو منھنجي پيار ۽ سچائيءَ جو ثبوت آهي.“
جميله چيو ته، ”صابر اڄ کان وٺي تون ۽ مان هڪ آهيون. ٻه جسم هڪ جان آهيون. دنيا جي ڪابه طاقت اسان کي الڳ ڪري نٿي سگهي.“
هاڻي آهستي آهستي پيار جي خوشبوءِ ڦھلجندي رهي. پيار تي جيترا پھرا ڏبا آهن ته پيار اوترو ئي تيزيءَ ۽ توانائيءَ سان وڌندو آهي.
جميله جنھن شھر ۾ ڊيوٽي ڪندي هئي. ان ڳوٺ ۾ به ”چئون پچئون“ شروع ٿي وئي. جا بجاءِ پيار جو چوٻول چالو ٿي ويو. طرح طرح جون چمگويون ٿيڻ لڳيون، اوطاقن ۽ اوتارن ۾ جميله موضوع بڻجي چڪي هئي. ماڻهو ميڙ ٺاهي چوڻ لڳا ته ”جميله هڪ بدچال ۽ گندي عورت آهي. هڪ ڌارئي ماڻهوءَ سان پيار ڪري ٿي. اها ڳالهه اسان سڀني ڳوٺ وارن لاءِ عزت جو مسئلو آهي. اسان اهڙيون حرڪتون ۽ ڇڙواڳيون پنھنجي ڳوٺ ۾ ٿيڻ ڪونه ڏينداسين.“
ڪي وري چوڻ لڳا ته، ”اڙي دير ڇاجي آهي، جيئن سندس يار اچي ته بس ڏنڊا هڻي ڊاهي ٿا وجهؤنس. اسان جي ڳوٺ ۾ اچي ٿو لئه ڪري، ڇا اسان وري ڪي ڀاڙيا آهيون ڇا؟!“
ڪي وري چوڻ لڳا ته،”اڙي سڀئي ڳوٺ وارا گڏجي ٿا هلئون جميله جي وڏي آفيسر وٽ. ان کي هلي ٿا جميله جا ڪرتوت ٻڌايون. پاڻهي اهو سيکت ڏيندس. يا ته نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏيندس يا بدلي ڪري ڇڏيندس. باقي ڇوري جو ته ضرور مٿو ڦاڙينداسين.“
هڪ ڏينھن سڀئي ڳوٺ وارا گڏجي هڪ وڏو ميڙ ٺاهي جميله جي آفيس ۾ آيا، آفيس وارا گهٻرائجي ويا ته اڄ هيڏو سارو جلوس ڇو آيو آهي. سڀئي ٻاهر نڪري آيا. جلوس وارن جي اڳواڻن چيو ته،”اسان کي اوهان جي وڏي صاحب سان ڪجهه ڳالهائڻو آهي. ان کي اطلاع ڪريو. وڏي صاحب کي جلوس بابت ٻڌايو ويو. جميله به اتي بيٺي هئي. جلوس وارن وڏي آواز سان ڪاوڙيل انداز ۾ پرجوش ٿيندي چيو ته، ”پري ڪيو ان واهيات ۽ بدڪردار عورت کي، اسان انکي هرگز ڏسڻ پسند ڪونه ٿا ڪريون. اها عورت اسان جي ڳوٺ تي هڪ داغ آهي.“
ايتري ۾ وڏو صاحب به هجوم جي سامهون اچي ويو. هجوم وارن کان پڇڻ لڳو ته ”ڇا مسئلو آهي؟“
ڳوٺاڻن چيو،”صاحب، ڳالهه اها آهي ته اوهان جي آفيس ۾ جميله نالي جيڪا عورت آهي. اها انتھائي بدچال، لفنگي ۽ بدڪردار عورت آهي. اسان جي ڳوٺ ۾ اچي ڌارين ماڻهن سان عشق لڙايو اٿئين. اها ڳالهه اسان جي عزت جي خلاف آهي. اها بيعزتي اسان ڪڏهن به برداشت ڪونه ڪنداسين. اها عورت سان جي ڳوٺ مٿان ناسور آهي. ان جو علاج ڪيو وڃي. ان جي نوڪري ختم ڪئي وڃي يا کيس بدلي ڪيو وڃي.“
”صاحب، جيڪڏهن اوهان ٽال مٽول ڪري فيصلي ۾ دير ڪئي ته پوءِ جيڪي به حالتون ٿينديون ان جا ذميوار اوهان خود هوندا.“
صاحب چيو ته، ”بابا اوهان دلجاءِ ڪريو. مونکي اوهان جي جذبن جو احترام آهي. اهو ته اسان جي آفيس ۽ اداري جي به عزت ۽ وقار جو سوال آهي. اسين اهڙين حرڪتن کي ڪڏهن به برداشت ڪونه ڪنداسين. فيصلو اوهان جي دل تي ٿيندو. اوهان مطمئن ٿي موٽي وڃو.“
هوڏانھن جميله جي دل ۾ بغاوت جي باهه ڀڙڪي رهي هئي. سندس اکيون ٽانڊن جيان ٻري رهيون هيون. جلوس صاحب جي يقين ڏيارڻ کانپوءِ موٽي ويو. وڏي صاحب جميله کي پنھنجي آفيس ۾ گهرائي رعبدار انداز ۾ ماڻهن جي خيالن کان آگاهه ڪيو.
جميله چيو، ”سَر، اِهي جيڪي ماڻهو آيا هئا اهي سڀ شريف هئا؟“
صاحب چيو،”انهيءَ سان اسان جو ڪم ڪونهي. ليڪن انهن جي شڪايت جائز آهي. اسين ان جو ازالو ضرور ڪنداسين.“
جميله چيو،”سَرِ، مون آفيس جي ڊيوٽيءَ ۾ ته ڪابه ڪوتاهي نه ڪئي آهي. مان انھن ماڻهن جي ملازمه ته نه آهيان جو انھن جي مرضيءَ جي تابعداري ڪريان.“
صاحب چيو،”جميله اهو اسان جي دفتر ۽ کاتي جي به عزت جو سوال آهي. اسين پنھنجي آفيس کي ايترو بدنام ڪونه ڪنداسين ته ماڻهو جلوس ڪڍي اسان ڏانھن اچن. توکي هڪڙو ئي رستو اختيار ڪرڻو پوندو.“
جميله چيو،”سَرِ، توهان جو ڪم فقط مون کان آفيس ڊيوٽي وٺڻ آهي. باقي ٻيو منھنجي ذاتي زندگيءَ جو معاملو آهي. ان ۾ دخل ڏيڻ مناسب نٿو لڳي.“
صاحب چيو،”جميله، تون سچ ٿي چوين پر اسين پنھنجي موروثي روايتن تان ڪڏهن به دستبردار ٿي نٿا سگهون. مان وري به چوانءِ ٿو ته تنھنجي روزگار جو مسئلو آهي. ڪجهه سوچي وٺ يا نوڪري پياري ڪر يا .........!“
جميله چيو، ”سَرِ، مون سڀڪجهه سوچي ڇڏيو آهي ته پيار ۾ ڇا ڇا ٿيندو آهي. اڄ پيار جو پھريون تحفو مليو آهي. جنھن کي قبول ٿي ڪريان. باقي اوهان کي سمورو اختيار آهي. اوهان مون مظلوم لاءِ ڪھڙو به فيصلو صادر ڪري سگهو ٿا، بلڪ ٻن دلين کي ٽوڙي نٿا سگهو. توهان ته ويتر انھن گهٽيل جذبن کي پاڻي ڏئي رهيا آهيو. سَرِ، ڇا مرد کي سمورا حق آهن باقي عورت کي ڪوبه اختيار ڪونهي؟ هن کي ڪي به احساس ۽ جذبا ڪينھن؟ ان کي ڪابه زبان ڪونهي؟
ان کي ڪابه دل ڪونهي؟ آخر اهي ڏاڍ جون ڪوڙيون روايتون ڪيستائين هلنديون. ڪيستائين هلندا اهي هٿ جا ٺاهيل غير فطري قانون. هڪ ڏينھن ضرور سچ جو سج اڀرندو. هڪ ڏينھن ضرور اهي کيل ختم ٿيندا.
سَرِ، مون هن اداري ۾ ديانتداريءَ سان ڊيوٽي ڪئي آهي. مونکي هن اداري سان محبت آهي. مونکي احترام آهي، هن آفيس جو ۽ آفيس جي اسٽاف جو. باقي زندگي منھنجي آهي. ان تي اختيار به منھنجو ئي هلندو. ان جي لاءِ آءٌ خود ئي ذميوار آهيان.“
صاحب غور سان جميله جون ڏاهپ واريون ڳالهيون ٻڌندو رهيو. هن جون اکيون ٽڪ ڏئي بيھي رهيون هيون.
صاحب چيو، ”جميله، مونکي تنھنجي احساسن، جذبن ۽ بلند آدرشن جو احترام آهي. مان ڪڏهن به نٿو چاهيان ته اسان جي آفيس تو جھڙي باصلاحيت ۽ ديانتدار فرد کان خالي ٿي وڃي. پر ايترو ضرور چوندس ته توهان پنھنجي افيئرس کي ڪجهه وقت لاءِ انڊرگرائونڊ ڪري ڇڏيو. جيستائين ماڻهن جو جوش ٿڌو ٿي وڃي. جميله، اهو ٿڏي جو جوش آهي، ڳاتي هلي هلي خودبخود ختم ٿي ويندو. جيترو ردعمل ۾ اچبو ته ڳالهه اڃا به وڌندي ويندي، ڪنھن وڏي ڀنڀٽ تي وڃي دنگ ڪندي.“
جميله چيو، ”سَرِ، توهان مون تي تمام وڏو احسان ڪيو آهي. منھنجي منتشر ذهن کي هڪ راهه ڏئي ڇڏي آهي. بس ائين ئي ٿيندو. اوهان خاطري ڪريو.“
ٻئي ڏينھن جڏهن هوءَ صابر سان ملي ته هن جي اکين مان لڙڪ لارون ڪري وهي رهيا هئا. صابر حيران ٿي ويو ته آخر ڇا ٿي چڪو آهي. جمليه کي ڪھڙو صدمو رسيو آهي.
صابر چيو ته، ”جميله، ڇا ڳالهه آهي جو ايترو بي اختيار ٿي روئي رهي آهين؟“
جميله ڳنڀير آواز ۾ چيو، ”صابر، دنيا وارا ٻن دلين کي پيار ڪندي ڇونه ٿا ڏسي ۽ سھي سگهن. ڇا دنيا وارن جي سوچ جو دائرو ايترو سوڙهو ۽ تنگ آهي؟“
جمليه ڪالهه واري جلوس واري سموري ماجرا صابر کي ڪري ٻڌائي.
صابر چيو،”جميله ان ڳالهه جو ڏک نه ڪر. دنيا جو ته اهو دستور رهيو آهي. سچ تي پھرا ڏيندا آهن. رات کي ڏينھن چوندا آهن. سج کي تريون ڏئي لڪائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن.“
جميله چيو، ”صابر مان هاڻي هن سماج کان بغاوت ۽ بيزاري ٿي ڪريان، جنھن سماج ۾ عورت کي فقط ٻارن ڄڻڻ جي مشين، اشارن تي هلڻ وارو جانور ۽ پير جي جُتي سمجهيو وڃي ٿو. جنھن سماج ۾ عورت کي جيئڻ جو ڪوبه اختيار ڪونهي. اچ ته تون ۽ مان گڏجي هڪ اهڙي سماج کي اڏيون جتي ان ظلم جو آواز به ڪن تي نه پوي. جتي ڪوبه گندو ذهن نه هجي. جتي هر انسان پنھنجي مرضيءَ ۽ زندگي تي خودمختيار هجي. جنھن ڌرتيءَ تي پيار جا سُريلا گيت ٻڌجن. جتي پيار جون لوليون ملن.“
صابر هن کي غور سان گهوريندور هيو ۽ سوچيندو رهيو ته هن ۾ ايترو جلدي اڏي وڏي تبديلي ۽ بغاوت ڪٿان آئي. صابرجا ته هاڻي تاڪ ئي لڳي چڪا هئا.
صابر چيو ته، ”دنيا وارا اسان جو ڪجهه به بگاڙي نٿا سگهن. بس تون هاڻي گهر وڃي مائٽن سان شاديءَ جي خواهش ظاهر ڪر. جيڪڏهن اهي راضي ٿي پون ته اسين هميشه هميشه لاءِ هڪ ٿي وڃون ۽ ماڻهن جي عتابي نظرن کان به آجا ٿي پئون.“
جميله چيو، ”ٺيڪ آهي، مان اڄ ئي وڃي ٿي امان کي چوان. بابا به اديب ۽ روشن خيال انسان آهي. اهو به شايد ڪا رڪاوٽ نه ڪندو.“
ائين چئي جميله گهر هلي وئي ۽ صابر وري محض شاديءَ جي جواب جو انتظار ڪرڻ لڳو.
جميله جي ماءُ کي جميله جي پيار جي اڳ ۾ ئي کڙڪ پئجي چڪي هئي. اڄ وري هن سڌو سنئون اچي چئي ڏنس.
ماڻس چيو، ”ڌيءَ ڳالهه ٻڌ ۽ غور سان ٻڌ! مرد اسان عورتن کي ٻيو ته سڀڪجهه ڏيندا آهن، گهر، دولت، سونُ، ڪپڙا، کاڌا پيتا، سينگار، مال متاع مگر پنھنجي مرضي ۽ پنھنجو اختيار ڪونه ڏيندا آهن. پڻهين اچي ته ان سان ڳالهه ڪڍي ٿي ڏسان. پوءِ جيئن ان جي مرضي.“
جميله چيو، ”پر امان، زندگي ته اسان جي آهي. ان تي مرضي به ته اسان جي ئي هلڻ گهرجي. اسان جي زندگيءَ جا فيصلا ٻيا ڇو ڪن.“
ماڻس چيو،”سچ ٿي چوين جميله، پر اسين ريتن ۽ رسمن جا غلام آهيون. هتي عورت مٿان مرد جي مرضي هلندي آهي. جي منھنجي مرضي هلندي هجي ته مان اڄ ئي تنھنجي شادي صابر سان ڪرائي ڇڏيان. پر ڇا ڪريان مجبور آهيان.“
رات ٿي ته جميله جو پيءُ گهر آيو، ته جميله جي ماءُ سموري حقيقت ڪري ٻڌايس ۽ چيائينس ته ان کان وڌيڪ ٻيو ڪو رشتو ٿي نٿو سگهي. ان جو وڏو ثبوت ۽ سبب اهو آهي ته هو ٻئي هڪٻئي کي چاهين ٿا. اهي پنھنجي زندگيءَ جا خود ذميوار آهن. انھن جي ذاتي زندگيءَ ۾ دخل نه ڏي. هونئن ته پاڻ کي وڏو اديب سمجهندو آهين. وڏا وڏا ڪتاب، وڏا وڏا مضمون، وڏا وڏا مقالا لکندو آهين. عورت مظلوم آهي. عورت محروم آهي. عورت مجبور آهي. ان کي حق ڏنا وڃن. ان کي جيئڻ ۽ اظھار جو حق ڏنو وڃي. ته پوءِ اڄ آهي تنھنجو ۽ تنھنجي ادب جو عملي امتحان. نه ته پوءِ ڪتابن کي به ڦاڙي ۽ لوڙهي ڇڏيندي سانءِ. پوءِ تون اندر ۾ ڪجهه ۽ ٻاهر ۾ ڪجهه آهين.“
جميله جي پيءُ چيو، ”جميله جي ماءُ، مان سڀ ڪجهه سمجهان ٿو. مونکي ان جي احساسن جو احترام آهي. مون ان کي پڙهايو آهي. هوءَ نوڪري ٿي ڪري. هن وٽ علم آهي، سمجهه آهي، شعور آهي. هوءَ پنھنجي زندگيءَ لاءِ پاڻ سوچڻ ۽ راهون تلاش ڪرڻ لاءِ ضرور خودمختيار آهي. پر اسان جي سماج ۾ ڪي اهڙيون به روايتون آهن، جن تان اسان کي اسان جو سماج هٿ کڻڻ نٿو ڏئي، جڏهن ان هنڌ تي پھچجي ٿو ته انسان جي اڳيان ريتون ۽ رسمون ديوار بڻجي بيھي ٿيون رهن. ۽ پوءِ انسان سڀ ڪجهه نه چاهيندي به انھن جي اڳيان مجبور آهي. تنھن ڪري مان اهو شرط قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيان.“
جميله جي ماءُ چيو، ”ته پوءِ اهو اختيار ته تنھنجي وس ۾ آهي. تون انھن بيڪار رسمن کي ٽوڙي ڇونه ٿو ڇڏين.“
”نه، جميله جي ماءُ نه! مون اڪيلي جي ٽوڙڻ سان ڪوبه فرق نه پوندو. جيستائين سمورو نظام نٿو بدلجي. ان لاءِ هن سماجي نظام جي ڍانچي کي مٽائڻو پوندو. اهي مسئلا قوم جي هر نياڻيءَ سان پيش اچن ٿا. رڳو اسان جي نياڻيءَ سان نه! مان جميله جو سڱ پنھنجي هڏ رت ۽ پنھنجي ذات ۾ ڪرڻ ٿو چاهيان. اگر جي ائين نه ڪيوسين ته پوءِ سڄي زندگي اسان کي عذابن جا ڪنڊا سھڻا پوندا. خانداني عداوتون شروع ٿي وينديون، جيڪي ڪنھن وڏي ڌماڪي کي جنم ڏئي سگهن ٿيون. تنھنڪري مان جميله جي زندگي زهر بنائڻ نٿو چاهيان.“
اها سڄي ڳالهه جميله جي ماءُ جميله کي ڪري ٻڌائي ۽ کيس سندس روشن خيالن کان به آگاه ڪيائين.
ٻئي ڏينھن تي جميله جڏهن صابر سان ملي ته کيس پنھنجي هلايل ڳالهه ٻولهه بابت ٻڌايائين ته بابا جواب ڏئي ڇڏيو آهي ته ريتن جي سماج ۾ اهو رشتو ٿيڻ ناممڪن آهي.
اهو جواب ٻڌي صابر جا تاڪ لڳي ويا. اندر ئي اندر ۾ کامڻ لڳو. سندس منھن جو پنو ئي لهي ويو. هو هاڻي نااميدي ۽ غصي واري گڏيل ڪيفيت ۾ مبتلا ٿي چڪو هو. هن هاڻي ٻيو پتو اڇلائيندي جميله کي چيو ته، ”جميله تو ته بغاوت جو اعلان ڪيو هو. پوءِ هاڻي ڇا ارادو آهي.“
جميله چيو،”ها صابر مان پنھنجي اصولن تي اٽل ارادن سان قائم آهيان. مونکي نفرت آهي هن سماج جي ريتن ۽ رسمن کان جتي زندگيءَ جا فيصلا ريتن جي بنياد تي ٻين جي هٿان ڪيا وڃن.“
صابر چيو، ”ته پوءِ هاڻي ٿيڻ ائين گهرجي ته اچ ته ان ماڳ تي فرار ٿي هلون جتي هن پيار جي ويري سماج جو نالو نشان به نه هجي. جتي رواجن جي غلامن جو پاڇو به پھچي نه سگهي. جتي فقط محبت جي سنگيت جا سُرَ سرجندا هجن.“
جميله چيو،”صابر مان سمجهي نٿي سگهان ته آخر تنھنجو مطلب ڇا آهي؟“
صابر چيو،”مقصد صاف ظاهر آهي ته اسين هاڻي هن ماحول ۾ سڪون سان زندگي گذاري نٿا سگهون. تنھن ڪري اسان کي هتان ڪنھن ٻيءَ جاءِ تي نڪري هلڻ گهرجي. جتي فقط هڪ تون هجين ۽ ٻيو مان هجان.“
جميله نهايت سنجيدگيءَ ۽ جوشيلي انداز ۾ چيو ته، ”صابر منھنجي من ۾ بغاوت سان گڏ ڀرم به آهي. لوئيءَ جي لڄ به آهي مان مارن کي ڪنھن به قيمت تي ميار دار ڪونه ڪنديس. مان هڪ محسن ۽ روشن خيال والدين جي ڌيءَ آهيان. منھنجي جدوجھد ۾ اهي منھنجي رهبري ڪندا. مان انھن کي ڪڏهن به مايوس ۽ مھڻي هاب ڪونه ڪندس.“
صابر، منھنجي اڳيان هاڻي فقط جميله جو مسئلو نه بلڪ عورت جي آزاديءَ جو مسئلو آهي. جتي مان عورت جي آزاديءَ جي قائل آهيان، اتي مان عورت جي لوئي ۽ لڄ جو به احترام ٿي ڪريان. جيڪا عورت جي حقيقي سونھن آهي. منھنجي بغاوت انھن ڪوڙهين رسمن ۽ سُري کاڌل نظام جي خلاف آهي. جيڪي عورت کي حيوانن جيان هلائڻ چاهن ٿا.
مان عورت جي زبان ۽ ذاتي اختيار لاءِ جدوجھد ڪنديس. ڇو ته منھنجي اڳيان هاڻي عورت جا اجتماعي مفاد آهن. باقي فراريت ڪرڻ بزدلي آهي. هن سماج ۾ رهي ڪري ئي سماج کي مٽائڻو پوندو. جنھن لاءِ عورت کي ئي قرباني ڏيڻي پوندي.“
صابر جميله جي ڳالهين مان ڄڻ بور ٿي رهيو هو. سندس همت ۽ ڏاهپ ڀرين ڳالهين ڏانهن ڪوبه ڌيان ڪونه ٿي ڏنائين. لڳي پيو ڄڻ بيزار ٿي چڪو آهي. شايد ان ڪري جو اهي ڳالهيون سندس مقصد ۽ مطلب جو ازالو ڪونه پيون ڪن.
جميله، صابر کان موڪلائي حسرتن ۽ ارمانن جا انبار کڻي گهر اچي ٿي. صابر جي در تي شاهد اچي گهنٽي وڄائي ٿو. صابر دروازو کولي شاهد کي اوطاق ۾ ويھاري ٿو.
شاهد، صابر کي چيو، ”صابر ڪر خبر تنھنجي پَريءَ جو مسئلو ڪٿي پھتو.“
صابر ٿڌو ساه کڻندي چيو، ”ڇڏ شاهد ڦٽن تي لوڻ نه ٻرڪ.“
”ڇو ڇو ڇا ٿي ويو. جدائي ٿي وئي ڇا؟“ شاهد چيو.
”نه نه جدائي ته ڪونه پر ...“ صابر چيو.
”جدائي به ڪونه ٿي ته پوءِ آخر ڪھڙي مصيبت پيدا ٿي.“ شاهد چيو
”بس شاهد ڳالهه نه پڇ، اسان جون سموريون حسرتون، سموريون ڪوششون سمورا اڇلايل پتا رائيگان ۽ ناڪام ٿي ويا.“ صابر چيو.
”ڪيئن ناڪام ٿئين؟“ شاهد پڇيو.
”اهو ائين ته جميله جي مائٽن شاديءَ کان انڪار ڪري ڇڏيو.“ صابر چيو.
”يار پوءِ گهٻرائڻ جي ڪھڙي ڳالهه آهي. جميله ته توسان ٺھيل آهي نه، ته پوءِ کڻينس ڇو نه ٿو؟“ شاهد چيو.
”مون اها به ڪوشش ڪئي هئي ليڪن ان ۾ به ناڪام ويس. جميله ان کان به جواب ڏئي ڇڏيو.“ صابر چيو.
شاهد چيو ”ته پوءِ ٻيو پتو اڇلاءِ نه!“
”ڪوشش ته اڃا به جاري رکبي، پر لڳي ٿو ته ڪم ڪونه ٿيندو. ڇاڪاڻ ته هوءَ هاڻي انقلابڻ ٿي چڪي آهي. عورت جي آزاديءَ لاءِ تحريڪ هلائڻ لاءِ ڪوششون پئي ڪري.“ صابر نااميديءَ واري انداز ۾ چيو.
”تنھنجي معنى ته تنھنجي جميله هاڻي مردن کان حساب ڪتاب چڪتو ڪري، مردن جو احتساب ڪندي ۽ وري تون به ته ان محبت جي تحريڪ ۾ ڀرپور حصو وٺي سچائيءَ جو ثبوت ڏيندين.“ شاهد چيو.
”شاهد، عورتن هميشه لفظن جو سهارو وٺي دل کي آٿت پئي ڏني آهي. عورتن به ڪڏهن انقلاب آندو. اهو ناممڪن آهي. انھن کي سدائين الفاظن جي ڄار ۾ ڦاسايو ويندو آهي. مان ان جي تحريڪ ۾ حصو وٺان سو ته ناممڪن آهي. ڪو ڪيترو به چريو کريو هجي، پر پنھنجي جهڳي تي ڪڏهن به ٽانڊو ڪونه رکندو.“ صابر چيو.
”تنھنجي معنى ته مڙس ماڻهو آهين نه.“ شاهد چيو.
”تو ڇا سمجهيو ته باقي ڀاڙيا آهيون جو هڪ عورت اسان کي گمراهه ڪري سگهندي.“ صابر چيو.
جميله ٻئي ڏينھن تي صبح جو سوير گهران نڪري ڊيوٽيءَ تي وڃي رهي هئي. دل ۾ هڪ طرف پيار جا اڻپورا جذبا، ٻئي طرف ظالم سماج جون اڏيل ڪوڙڪيون. انھن تي سوچيندي پئي آئي ته انھن ناسورن مان جان ڪيئن ڇڏائجي، جيڪي وک وک تي شڪاري بگهڙ بڻيا تاڪيون بيٺا آهن. جيڪي عورت کي ٻڪري سمجهي نشانو ٿا بڻائن. قدم قدم تي ڍٻيون ۽ ڄار وڇايا پيا آهن. اسين ضرور هڪ ڏينھن پنھنجي زندگيءَ جون پاڻ مالڪياڻيون ٿينديونسين. حوصلي، همت ۽ عزم جي ضرورت آهي. انقلاب ضرور ايندو. فطري تبديلي اڻ ٽر ۽ اٽل آهي، سا ضرور ايندي. هڪ ڏينھن هي اونداهون نظام ضرور ڊهندو. هڪ ڏينھن ضرور فطرت جي سچائيءَ جي سوڀ ٿيندي. اڄ مان هڪ آهيان ته ڇا ٿي پيو. سڀاڻي سوين هزارين جميلائون پيد اٿي پونديون. تاريخ جو سفر ٻڌائي ٿو ته هر بگڙيل ۽ ظالم سماج ۾ پھريائين چند ماڻهو ئي پيدا ٿيندا آهن، جيڪي پنھنجي فڪر ۽ فلسفي، ڏات ۽ ڏاهپ سان ان سماج جون تقديرون مَٽائي ڇڏيندا آهن. مون سان ته بابا جي رهبري به شامل آهي. مان اڪيلي ڇو آهيان. نه هرگز نه! مان اڪيلي نه آهيان. مونکي پنھنجي مقصد کان ڪير به روڪي نٿو سگهي.“
جميله، انھن خيالن ۽ تصورن ۾ گم ٿي چڪي هئي. سوچن جي سمنڊ ۾ ٻڏي چڪي هئي. کيس رستي تي گاڏين جي رش جي ڪابه ڪل ڪونه پئي. ڄڻ هوءَ اڪيلي ڪنھن ويرانيءَ ۾ هلي رهي هئي.
اوچتو ئي هڪ زوردار ڌماڪو ٿيو، جميله مٿي اُڏي وئي، روڊ جي هُن پاسي تي وڃي ڪِري، سندس جسم ڦـٿڪي رهيو هو. هن کي تيز رفتار ڪار جو ٽڪر لڳو هو. جيمله رت ۾ ٻڏي وئي. ڪار وارو يڪدم ڪار روڪي لهي آيو. سڄي بازار جا ماڻهو مڙي آيا. سڀني هن کي سڃاڻ ورتو هيءَ ته جميله آهي. ماڻهن کان دانھن ڪري وئي. اڙي هان، جميله. اڙي هي ڇا ٿي ويو. جميله هر مرد جو موضوع بڻجي چڪي هئي. هن جي بھادري ۽ حليمت کان ماڻهو ڏاڍا متاثر ٿيا هئا. جميله هاڻي ڄڻ سڀني جي پنھنجي هئي، هر ماڻهوءَ کي پنھنجي نياڻيءَ جيان صدمو رسيو.
فوري طور تي سمورو شھر سوڳ ۾ بند ٿي ويو. يڪدم کيس ڪار ۾ کڻي اسپتال آيا، اسپتال مان ترت علاج کانپوءِ ڊاڪٽرن چيو ته،”جميله جي بچڻ جي اميد تمام گهٽ آهي. تنھنڪري کيس مالڪن تائين پھچايو وڃي. جميله کي گهر پھچايو ويو، گهر ۾ جميله کي اڌ مئل حالت ۾ ڏي گهر ۽ پاڙي ۾ ماتم مچي ويو. سندس ماءُ، پيءُ، ڀينرن ۽ ڀائرن کي ڏندڻ پوڻ لڳا. بيھوشِءَ جا دورا پوڻ لڳا. سوين ماڻهن جو ميڙ هو. هنن کي دوائون سنگهائي هوش ۾ ٿي آندائون. جميله رکي رکي پاسو ٿي ورايو ته کيس چيخون نڪري ٿي ويون. سندس زبان مان ”عورت جي آزادي، عورت جي آزادي“، ”بابا عورت جي آزادي، امان عورت جي آزادي، صابر عورت جي آزادي.“ وارا الفاظ نڪري رهيا هئا. اتي بيٺل سڄو هجوم حيران ٿي ويو ته مرڻينگ حالت ۾ هوءِ پنھنجي مقصد ۽ تحريڪ سان ڪيڏي سچي ۽ وفادار آهي. ماڻهو هنيانءُ ڦاڙي رڙيون ڪري روئي رهيا هئا. سڄي شھر ۾ غم جي ڪيفيت ڇانئجي ويئي.
جميله جو پيءُ ڪار ۾ چڙهي صابر جي گهر آيو. صابر به ان ڏينھن ڊيوٽيءَ تي ڪونه ويو هو. صابر جميله جي پيءُ کي ايندو ڏسي دل ۾ ٻھڪڻ لڳو ته شايد رشتي جو فيصلو طئي ٿي ويو آهي. پر هن کي ڪھڙي خبر ته هو رشتي جي نه پر روڄ ۽ راڙي جي خبر کڻي آيو آهي. ڪار جو دروازو کولي جميله جو پيءُ اوڇنگاريون ڏئي روئڻ لڳو.
صابر حيران ٿيندي پڇيو ته،”سائين خير ته آهي، ڇا ڳالهه آهي.“
جميله جي پيءُ چيو ته، ”پٽ هي ڳالهين جو وقت ڪونهي. جميله اسان کان جدا ٿي رهي آهي. هل هڪوار هلي سندس منھن ڏس.“
اهو ٻُڌي صابر چڪرائجي ويو. ڪار ۾ ويٺا. ڪار ۾ جميله جي پيءُ سڄي حقيقت ڪري ٻڌايس. هن اهڙي اوچتي حادثي لاءِ ڪڏهن سوچيو به ڪونه هو. سڌو جميله جي مٿان اچي بيٺا. جتي سوين ماڻهو غم ۾ ٻڏل بيٺا هئا. ڀرسان مٿن کان سندس بابا بيٺل هو، ان کي ڏسي مرڪي ڏنائين، اما بيٺل هئي، ان ڏانھن ڏٺائين. سڀني بيٺل ماڻهن کي نظرون ڦيرائي ڏٺائين، ڄڻ کين ڪو پيغام ڏئي رهي هئي. وري جو اکيون بند ڪيائين ته وري نه کوليائين. آخري هڏڪي آئي، دم پرواز ٿي ويو. جميله جدا ٿي وئي. مٿان بيٺل ماڻهن مان ڪيترائي بيھوش ٿي ڦۡو ڪري پٽ تي ڪِري پيا. سموري هجوم ۾ ماتم برپا ٿي ويو. ڪنھن کي به پنھنجي وجود جي ڪَلَ ڪانه هئي. صابر رش جو فائدو وٺندي آهستي آهستي کسڪي ٻاهر نڪري ويو. وري سندس ڪنھن به رسم ۾ ڪونه آيو.
جميله جو پيءُ جميله جي مٿان بيھي اچي چوڻ لڳو ته ”پٽ جميله! تون هڪ جميله نه پر تحريڪ هئينءَ هڪ انقلاب هُئين. هڪ آدرش هُئينءَ، جدوجھد ۽ محبت جي علامت هئينءَ. تو پنھنجي جان جي قرباني پيش ڪري جنھن مشن جو آغاز ڪيو آهي، اسين تنھنجي لاش جو قسم کڻي اهو واعدو ٿا ڪريون ته اسين تنھنجي مشن کي ضرور ڪامياب ڪنداسين ته جيئن تنھنجي روح کي راحت اچي سگهي.“
پياري جميله، مون وٽ تنھنجا ڏاهپ ۽ ڏات، همت ۽ حوصلن ڀريا لکيل خط دستاويز جي شڪل ۾ موجود آهن. اهي خط تنھنجي تحريڪ ۾ ضرور جوش ۽ حوصلو پيدا ڪندا.
پياري، تون ضرور وڃي پنھنجي رَبَ کي پھتينءَ، مگر تو جا چڻنگ دکائي آهي، ان کي ڪڏهن به وسامڻ ڪونه ڏينداسين.
مان واعدو ٿو ڪريان ته تنھنجي آخري پَلن واري وصيت کي مرندي گهڙيءَ تائين نڀائيندو رهندس. تنھنجي روح کي قرار ڏيندو رهندس.