پاڇولا
[/b]جانو۽ خيرو ٻه نامي گرامي چور آهن، هو ڪنھن پري واري ڳوٺ مان ڏاندن جو جوڙو چوري ڪري اچن ٿا، جانو تمام هوشيار ۽ چالاڪ چور آهي.
جانو، خيروءَ کي، ”خيرو! هتان کان ٿوري پنڌ تي هڪ بيگانو ڳوٺ آهي، جتي وڏيرن جي ٻن ڌرين ۾ ويڙهاند لڳل آهي، اتي هلي ٿا پير وڃايون ۽ پوءِ اتان روڊ تي پھتاسون ته بس پيرو ئي ختم! اتان درياءُ به ويجهو ٿو لڳي پتڻ ٽپي سڌا پار! پوءِ ڏس ويٺو وڏيرن جو مزو ته ڪيئن ٿا پنھنجا لاه ڪڍن.“
خيرو، ”واهه جي ڳالهه ڪئي اٿئي جانو!“
چور سڌا ان ڳوٺ کان اچي روڊ تي چڙهي درياءَ جي طرف وڃن ٿا.
[b](سين نمبر:2)
[/b]رات آڌي سياري جي ٿڙڪائيندڙ ۽ ڦرڪائيندڙ موسم آهي. ٻيڙيون پتڻ جي هُن پار بيٺيون آهن. سياري جي لهرن سان گڏجي جان ۾ سيسراٽيون پيد اڪري جسم کي ڄڻ چيري رهيو هيون. اهڙي ڪيفيت ۾ ميربحر جي ابهم پٽ کي پيٽ ۾ سور پوي ٿو. ننڍڙو سور جي شدت کان بيحال ۽ ساڻو ٿي چڪو هو. هاڻي هن ۾ روئڻ جي وسعت به نه رهي هئي.
ميربحر جي زال چيو، ”ميان پار وڃي نئين ڳوٺ مان ڪنھن طبيب کي وٺي اچ ته ٻچڙي کي ڏسي يا ڪا دوا ڦڪي ڏئي، مَن الله ڪا شفا ڪري.“
”هن آويليءَ مھل گهر ۾ به ڪا دوا سُتي ڪونهي جو کڻي ٻچڙي کي کارايان! هاءِ، هاءِ منھنجا رب! منھنجي ٻچڙي تي رحم ڪر. منھنجا ٻچا شل منھنجا ڏينھن به الله توکي ڏئي!“
ولڻ ميربحر چيو، ”ڪَلَ ته ڪانه ٿڙي اٿئي ڪِن پئي آهين منھنجي پويان. هن مھل ههڙي پاري ۾ آڌيءَ رات جو آءٌ پار ڪيئن ويندس ۽ وري هن مھل جو مون غريب سان ايندو به ڪهڙو طبيب! صبر ڪر! الله تي رک، الله رحم ڪندو! اول خير ته صبح جو سوير ئي ڪنھن حڪيم ڏي هلبو.
ميربحر جي زال ڳچيءَ ۾ ڪپڙو وجهي الله تعالى کي پڪارڻ شروع ڪري ٿي. اي الله! تون رحيم ۽ ڪريم آهين، تون ستار ۽ غفار آهين. يا الله منھنجي ٻچي کي ويهي وجهي هن تار مان تارينس!، يا الله اسان مسڪين ماڻهن جو توکان سواءِ ڪوبه حيلو وسيلو ۽ مددگار ڪونهي. تون راحمين آهين، منھنجي ابهم ۽ معصوم ٻچي تي رحم ڪر.“
[b](سين نمبر:3)
[/b]ايتري ۾ چور درياءَ جي ڪپ تي پهچي وڃن ٿا. چورن مان هڪ سڏ ڪري چوي ٿو، ”اڙي ٻيڙيءَ وارا، ٻيڙي هيڏانھن ڪاهي اچ.“
ولڻ ميربحر چيو،”ادا ڪهڙا آهيو؟ هن مھل آويلي ٻيڙي آءٌ ڪونه آڻيندس.“
چورن چيو، ”اڙي ڪميڻا! توکي خبرناهي ته اسين ڪير آهيون؟“
ولڻ چيو،”الائي مونکي ڪهڙي خبر ته اوهان ڪير آهيو؟“
چورن چيو، ”ڪير جا پٽ! ته پوءِ ٻڌي ڇڏ ته مان وڏير بھرام خان جو ڪمدار آهيان، صبحاڻي ڀوتار جو پار شڪار رکيل آهي، مهمان اچڻا اٿس ۽ تون وري ٻيڙي نه آڻيندين. ڀلي تون ٻيڙي نه آڻ صبحاڻي تنھنجو ۽ اسان جون خبرون پاڻهي پونديون.“
ولڻ ويچارو انهيءَ ارمان ۾ غوطا کائي چوڻ لڳو، ”يا الله! هيڏانھن ٻچڙو ٿو وڃي هوڏانھن وڏيري جا ماڻهو بيٺا آهن.“
”يا الله هي ٻچڙو تنھنجي حوالي ڪيون ٿو وڃان، تنھنجي پناهه ۾ رکيون ٿا وڃان! يا الله پنھنجو ٻچڙو ته سهائي سگهان ٿو. پر جي وڏيرو ڏمرجي پيوته خبر ناهي الائي مون مسڪين سان ڪهڙي قيامت ڪندو ۽ مون مهاڻي ۾ ڀوتار جي سَٽ سهڻ جي وسعت ئي ڪونهي.“
مهاڻي جي ڇا مجال آهي جو وڏيري جي ڪمدار کي جواب ڏئي.
يا الله! تنھنجو آسرو!
ولڻ بت کي رلهي ويڙهي، ٻيڙيءَ جو سِڙهه ڇوڙي ونجهه هلائڻ شروع ڪري ٿو.
هوڏانھن پسمنظر ۾ شاهه صاحب جا بيت ان منظر جي منظرنگاري ۽ ترجماني ڪندي خاموش رات جي سانت کي چيري، هوا ۽ درياءَ جي لهرن مان پڙاڏا ڪري فضا ۾ گونجڻ لڳن ٿا.
1- ڪانارئا ڪِڻڪن، جنين لوهه لڱن ۾،
محبت جي ميدان ۾، پيا لال لڇن،
پاڻهي ٻڌن پٽيون، پاڻهي چڪيا ڪن،
وٽان واڍوئڙن، رهي اچجي راتڙي.
2- ڪاهي وڃ تراز کي، منھنجا موج ملاح،
دانهون ڪن درياءَ جون، اونهي جا آگاهه،
سونهن جي صلاح، وٺ ته ويرَلنگهي وڃان.
3- لھرن لوڏيا ڪينڪي، ثابت لنگهيا سير،
وڃي پھتا پار کي، نرتئون منجهان نير،
ماءِ پهتا مير، ٻار لنگهائيون ٻاجهه سين!
ولڻ ٻيڙيءَ کي ڪنڌيءَ سان لڳائي جانوءَ وارن کي چيو، ”سائين اسلام عليڪم. هن مھل آويلو ڪيئن تڪليف ڪئي اٿو؟“
جانوءَ چيو،”هن مھل جا پٽ! اسين تنھنجا نوڪر آهيون جو ههڙي پاري ۾ ويٺا تو نواب جو انتظار ڪيون.“
ولڻ ٿڌ ۾ ٿڙڪندي چيو،”سائين معاف ڪجو جو منھنجو ننڍڙو ڇوڪرو چاڪ نه هئو، ڏاڍو پيٽ م سور پيو هوس! بس اوهان جو سڏ ٿيو، ته ڇوري کي ته ائين ڦـٿڪندو رکي آيس. پر سائين ڀوتار سان ڳالهه نه ڪجو!“
”چڱو هاڻي جلدي ڪر! ڏاندن کي ٻيڙيءَ ۾ چاڙهه ۽ وڌيڪ بڪواس نه ڪر!“ چورن چيو.
”ولڻ چيو،”پر اِهو سائين ماکي ٿوري ويسند ڏيندؤ ته هن ڀر واري ڳوٺ مان ڪنھن طبيب کي وٺي ڇوري کي ڏيکاريان، پر سائين ڀوتار سان ڳالهه نه ڪجو!“
جانو چيو، ”چڱو وڃ پر جي جلدي نه موٽئين ته پوءِ جيئن سمجهين ٿو، ڪيئن؟“
ولڻ چيو،”بس سائين هيئن آيس ۽ هيئن موٽيس!“ ولڻ ڀـر واري ڳوٺ ۾ وڃي خان محمد طبيب جي در تي سڏ ٿو ڪري. ڊاڪٽر ٻاهر نڪري ٿو اچي.
ڊاڪٽر چيو،”ڪير آهين؟ ڇو آيو آهين، هن مھل؟“
ولڻ چيو،”سائين مان آهيان ولڻ ميربحر درياءَ وارو.“
ڊاڪٽر،”ته پوءِ ڪم ٻڌاءِ ڇا ڳالهه آ؟“
ولڻ چيو،”سائين منھنجي ننڍڙي ڇوڪري کي پيٽ ۾ ڏاڍو سور پيو آهي، اهڙو جو صفا ڦـٿڪي ٿو پيو. مھرباني ڪري معصوم کي هلي ڏسو آءٌ ٻيڙي ڪاهي آيو آهيان.“
ڊاڪٽر،”ڄٽن ۽ جاهلن ماڻهن مان اچي ڦاسي ويا آهيون. بيوقوف ماڻهو نه ڏسن وقت نه ڏسن مھل، هاڻي هي به ڪو وقت آ هلڻ جو ڄڻ ته ڏينھن ٿيندو ئي نه! هينئر بابا مان ڪونه هلندس، باقي صبحاڻي ڏٺو ويندو!“
ولڻ چيو،”سائين ڊاڪٽر صاحب! اسان به سڄي عمر اوهانجي خدمت ڪئي آهي. آڌيءَ مانجهيءَ اوهانکي سڏ ۾ سڏ ڏيو بيٺا آهيون، هيءَ مھل آهي، مڙس مھلون ڪندا آهن، اوهانجي هلڻ سان جيڪڏهن منھنجي معصوم ٻچڙي جي حياتي بچي پوندي ته اوهان کي ڏاڍيون دعائون ڪنداسين ۽ الله به اوهان تي راضي ٿي پوندو.“
ڊاڪٽر چيو،”ڇا هيءَ مھل آهي مھل ڪرڻ جي؟ ٻي ڪا مھل ئي ڪونهي. اسان اهڙيون مھلون ڪونه ڪنداسين، اسان کي ههڙي پاري ۾ ڪو مرڻو آهي ڇا؟“
”باقي جي اوهان خدمت ٿا ڪريو ته ڇا اسان وري ڪي چور آهيان ڇا؟ اسين اوهان کان بھتر خدمت ٿا ڪريون.“
ولڻ ليلائيندي چيو،”پر سائين خدا جي واسطي ائين نه ڪر، پنھنجي ٻچڙن جي واسطي ائين نه ڪر. پنھنجي ٻچڙن جي محابي منھنجي ٻچي تي قياس ڪر!“
ڊاڪٽر چيو،”پر بابا هڪ دفعو چيم نه ته هاڻي ڪجهه به نه ٿيندو.چڱو ڀلا ٻڌاءِ پيسا گهڻا آندا اٿئي؟“
ولڻ چيو،”سائين پيسا ته هتي مون ڪونه آندا آهن، باقي پتڻ تي الله ڪندو ته اوڌر سوڌر وٺي به اوهانجو پوراؤ ڪنداسين.“
ڊاڪٽر منھن ۾ گهنڊ وجهندي چيو،”هُون، هڪ آويلي مھل ٻيو پئسا به ڪونه آندا اٿم. باقي هليو آهي ڊاڪٽر کي وٺڻ، وڃ وڃ بابا هينئر مون کان هليو ڪونه پڄندو.“
ولڻ ويچارو نااميد ۽ مايوس ٿي درياءَ ڏانھن موٽي اچي ٿو. ايتري ۾ هڪ وڏيري جو نوڪر ڊاڪٽر جي در تي اچي سڏ ٿو ڪري، ڊاڪٽر نڪري ٿو اچي.
نوڪر چيو،”ڊاڪٽر صاحب! مان وڏيري شير خان جو نوڪر آهيان، ڀوتار کي مٿي ۾ سور پيو آهي، مونکي اوهان ڏانھن موڪليو اٿس. اوهان کي هاڻي جو هاڻي مون سان گڏ هلڻو پوندو.“
ڊاڪٽر چيو، ”حاضر بابا، آءٌ هلان ٿو پر ٻٽي منٽ ترس ته آءٌ سنبري وٺان.“
نوڪر چيو،”ترسڻ ٻرسڻ جي ڪابه ڳالهه ڪونهي ڊاڪٽر صاحب! ڀوتار کي تڪليف تمام گهڻي گهڻي آهي. هلڻو اٿئي ته هاڻي جو هاڻي مون سان گڏيو هل نه ته مان وڃي ٿو ڀوتار کي چوان ته ڊاڪٽر نٿو اچي.“
ڊاڪٽر چيو،”نه نه يار ائين نه ڪر!، مان هاڻي ٿو هلان ........“
[b](سين نمبر-4)
[/b]هوڏانھن ولڻ جي زال هڪ طرف پٽ جي پريشاني ۽ ٻئي طرف مڙس جي اوسيئڙي ۽ انتظار ۾ ڪنھن مھل ٻيڙيءَ جي ڪنارن تي بيهي پنھنجي وَرَ جون واٽون تڪي رهي هئي.
پس منظر ۾ شاهه سائينءَ جا بيت:
1- اوري هئا ته آئيا، جيڪس ويا پري،
ساٿي سڏ ڪري، ماڳ نهاري موٽيا!
2- جان وڻجارو ڪانڌ، تان مون هڏ ۾ لائون لڌيون،
پرڏيهه مٿي سانگ، اٺئي پَهَر جنھنجو!
ولڻ درياءَ تي اچي ڏاندن ۽ چورن کي ٻيڙيءَ ۾ چاڙهي پار کڻي ٿوا چي.
اڌ درياءَ ۾ پھچن ٿا ته جانو ولڻ کي چيوته، ”ولڻ ڳالهه ٻڌ! ۽ ڪن کولي ٻڌ! اسين ڪنھن به وڏيري جا ڪمدار ٻمدار ڪونه آهيون، ائين چئي بندوق جي نالي سڌ ڪندي چيو ته اسين اهي آهيون .... اهي ...... مان سمجهانٿو ته هاڻي پڪ سان تون سمجهي ويو هوندين ته اسين ڪير آهيون. پر خبردار! جيڪڏهن ڪنھن سان به ڳالهه ڪئي اٿئي ته هتان ڪي همراه ڏاندن سان لنگهيا ته پوءِ توڏي خير نه هوندو. سمجهيئي!!!“
ولڻ چيو، ”نه سائين منھنجو ڇا وڃي هي درياءُ بادشاه آ- هڪڙا ايندا پيا، ٻيا ويندا پيا اسان مظلوم مھاڻن جو ڪھڙو ڪم جو وتون پراوا ڦاها پنھنجي ڳچيءَ ۾ وجهندا.“
”چڱو! اچي هي وٺ پنجاهه روپيه! پنھنجي ننڍڙي جي دوا سُتي ڪرائجانءِ.“ جانوءَ چيو.
ولڻ،”نه سائين! اِهي پنجاه روپيه الله اوهان کي بخشي ڏئي، اوهان کان پنجاهه روپيه وٺي پنھنجيءَ مظلوميت کي داغدار نه ڪندس سائين! سائين اهي پئسا هن وقت منھنجي ڪنھن ڪم جا ناهن جيڪڏهن اهي پئسا ٿورو اڳ هجن ها ته ڊاڪٽر کي ڏئي ٻچي لاءِ دوا درمان وٺا ها! ليڪن هاڻي هي پئسا ماکي هرگز نه کپن. هرگز نه کپن ......“ ائين چئي ولڻ ميربحر پئسا واپس ڪري ٿو.
هاڻي ڪٽار ڪنار سان لڳي آهي، چور ڏاند لاهي پنھنجي دڳ سان هليا وڃن ٿا.
ولڻ پنھنجي زال کي،”ڀلو ٿيئي هُن پار ويس وڏيري جا ماڻهو کڻڻ سوچيم ته سانگي سان ڊاڪٽر کي به وٺيون وڃان در تي وڃي سڏ ڪيو مانس ٻاهر نڪري آيو. ڀلو ٿيئي! ڏاڍيون منٿون ڪيون مانس ته هلي ڇوڪري کي ڏسي پر ڀلو ٿيئي! نامراد اهڙي ته ڊُهِي هڻي بيٺو جو اصلي ڪا ڳالهه ئي نه مڃي. ڏاڍا قسم وڌا مانس ته به مجال جو کڻي ڪا سيسراٽي ٿئيس! آخر پنھنجي ٻچن جو واسطو ڏنومانس ته به ڪو ڀنجهر ئي نه ڀُريو. ڀلو ٿيئي! مان سمجهان ٿو ته نامراد کي الله ڪو ٻچو ئي ڪونه ڏنو هو. نيٺ جڏهن تمام گهڻو ستايومانس ته پوءِ چيائين ته پئسا گهڻا آندا اٿئي! مون چيومانس ته سائين هتي ته مون پئسا ڪونه آندا آهن، باقي پتڻ تي الله ڪندو ته گنج ٿي پوندا. منھنجو ائين چوڻ پوءِ ته ڀلو ٿيئي صفا چڙي پيو ۽ پوءِ نيٺ نپٽ جواب ڏئي ڇڏيائين ...... ڀلا ٻڌاءِ! ننڍڙو هاڻي ڪيئن آهي؟“
ولڻ جي زال چيو،”رب جا لک لائق ٻچڙو خوش آهي.“
ولڻ چيو، ”ڪيئن ڀلا، تڪليف ته ڏاڍي هيس.“
ولڻ جي زال چيو، ”لک شابسون آهن ٻچڙي نوران کي جوان جماڻ ٿي ڪري هن جون مھلون ڪرڻ. اسان جون دانھون ٻڌي ۽ پنھنجي ٻيڙيءَ تان آويلي مھل ڀڄندي آئي ٿئي مون وٽ. اچي پڇيائين ته ڇو امان خير ته آهي هيڏي مھل دانهون پئي ڪرين، مون کيس سڄي ڳالهه ڪري ٻڌائي، ان مھل ئي ٿئي وڃي ماکيءَ ۾ ٺھيل چاٽو ۽ تيل کڻي آئي ٿئي. ننڍڙي کي چاٽو اچي کارايائين ۽ تيل اچي هنيائين. ٻٽن منٽن ۾ ئي ننڍڙي کي فرحت اچي وئي ۽ الله جي فضل سان ٺيڪ ٿي ويو.“
ولڻ،”سچ ٿي چوين! ڇوڪر بروبر جھڙي آهي صورت جي موچاري تھري اٿس حليمت ۽ حياءُ.“
[b](سين نمبر-5)
[/b]رات جو بلاول جي گهران ڏاندن جو جوڙو چوري ٿي وڃي ٿو. صبح جو سوير بلاول، ولي محمد پيريءَ کي وٺي پير کڻائي پيري ۽ بلاول وارا جهنگ مان پيرا کڻندا سڌا اچي بيگاني ڳوٺ ۾ روڊ تي پھچائن ٿا ۽ پوءِ اڳتي پيرو ڪونه ٿو لڳي ڇو ته اڳتي روڊ آهي.
بلاول، پيريءَ کي،”ادا ولي محمد اچئي ٿي ڪا ڳالهه سمجهه ۾!!“
”نه يار،ڳالهه ته ڪا في الحال سمجهه ۾ نٿي اچي، الله تي رک ڀائو! الله مڙئي چڱي ڪندو! هاڻي هلي ٿا وڏيري ساجن خان سان ملئون. هلي ٿا سڄي حقيقت ان کي ٻڌايون. آخر ڳوٺ جو امير آهي. اهو ضرور تو جھڙي شريف ۽ باعزت ماڻهوءَ سان انصاف ڪندو.“ ولي محمد پيريءَ چيو.
بلاول چيو،”ولي محمد، ڀوتار سان ته ضرور ملي ساڻس صلاح مشورو ڪرڻو پوندو.....!“
صبح جو سوير بلاول ۽ ولي محمد وڏيري ساجن خان جي اوطاق تي اچن ٿا.
وڏيري ساجن خان چيو، ”اچو! بلاول خان اڄ ڪيئن ڀلجي پيو آهين؟ هونئن ته اوطاق جو در به ڪونه ڏسندو آن! ڪم ٿو پوي ته وڏيرا ٿا ياد اچن نه ته چڱا مڙس ڪنھن کي ياد به ڪونھن. بلاول خان تنھنجو ڇوڪرو ڇا ڪندو آ؟“
بلاول چيو،”سائين! منھنجي ڇوڪري به هاڻي چون ٿا ته ڪو ميٽرڪ پاس ڪئي آ.“
وڏيرو ساجن خان،”ته پوءِ ائين چئجانءِ ته حق تي اوطاق جو در ئي ڇڏي ويو آهين. چڱو بابا! پئجانءِ ڍَءُ! اهو ڇورو نه اڃان ڪجهه اڳڀرو هليو ته پوءِ عزت لاهڻ ۾ به دير نه ڪندئي. تنھن لاءِ چڱو پڄئي ته ساجهر ئي هڻينس ڪنھن پوک راهه جي ڪم ڪار ۾! مان بابا چڱائي ٿو چوانءِ نه ته اڳتي هلي اجايو ڪنڊا ڪڍڻا پوندئي. پر جائي!! حال احوال وٺڻ وسري ويا. ها ڪيو خبر! خير ته آهي!“
بلاول چيو،”ها! سائين! ٻيو ته سڀ الله تعالى جو فضل آهي. الله الله ڪيون پنھنجن ٻچڙن سان ويٺا آهيون. نه ڪنھن کي ڏيون نه ڏکايون! باقي جي ڇوري کي پڙهايو اٿم ته چڱو ڪم ڪيو اٿم. ڀوتار اوهان ته امير ماڻهو آهيو، اوهان پنھنجي اولاد کي نه پڙهائيندؤ ته اوهانجي سَري ويندي. باقي اسان غريب ته روزگار لاءِ پنھنجي اولاد کي ضرور پڙهائينداسين، ان ۾ اوهانکي ته ڀوتار ڪا تڪليف ڪونه ٿي اچي.“
وڏيري چيو،”بابا مان توکان ڇوري جو ڪونه ٿو پڇان! ان کي کڻي تون ڪيلڪٽر صاحب ڪجانءِ وڃي کڏ ۾ پئو! پر ڳالهه ته ٿيو ڇا آهي؟“
بلاول چيو، ”ڀوتار! ٿيو اِهو آهي ته رات چور منھنجا ڏاند ڪاهي ويا آهن.“
وڏيري حيرت ۽ افسوس مان چيو،
”چور ۽ تنھنجا ڏاند ڪاهي ويا هِنِ!“
بلاول،”ها سائين مون مسڪين جا ڏاند ڪاهي ويا.“
وڏيري ساجن خان چيو،”ته پوءِ ڀلا ڪو پيرو کرو ڪيڏانھن ويو؟“
بلاول چيو،”الائي سائين پيرن جي خبر ته پيريءَ کان پڇو، باقي پيرو وڃائجي ته وڏيري دلاور خان ۽ وڏيري يار محمد جي بيگاني ڳوٺ ۾ ويا هِن!! باقي سڃاڻپ جي سُڌ ته پيريءَ کي آهي الائي نه!“
وڏيرو ولي محمد پيريءَ کي،”ها ولي محمد! ڪر خبر! پير ڪٿي پهتا، ڪي سڃاڻپ ۾ به آيا ..... يا ......“
ولي محمد پيري،”ڀوتار! اوهان سان ڪجهه خلاصو ڳالهائڻو اٿم! پوءِ وڏيرو ساجن خان ۽ ولي محمد پيري هڪ خلاصي ڪمري ۾ هليا وڃن ٿا.“
ولي محمد چيو،”سائين! جيڪڏهن مونکان سچ ٿا پڇو ته پير اڄ به ۽ صبحاڻي به جانوءَ ۽ خيروءَ جا آهن. باقي سائين ڪري غريب سان ظلم ويا هن. هن غريب جي در تي هيو ئي هڪڙو ڏاندن جو جوڙو سوبه ڪاهي ويس! هاڻي ڀوتار مرضيءَ جا مالڪ آهيو. جيڪڏهن غريب سان مدد ڪندؤ ته اوهان کي ڏاڍيون دعائون ڪندو!!“
جانوءَ ۽ خيروءَ جو نالو ٻڌي وڏيري جي منھن جا تاثرات مٽجڻ لڳا ۽ سڄو ڳاڙهو لال ٿي چوڻ لڳو، ”تنھنجي معنى ته جانوءَ وارا چور آهن!!“
ها وڏيرا صاحب اِهي ئي چور آهن.“ ولي محمد چيو.
”ته پوءِ! ٻڌي ڇڏ ولي محمد! اِها ڳالهه اتي ئي ختم ٿيڻ گهرجي. جيڪڏهن انهيءَ ڳالهه کي وائکو ڪيئي ته پوءِ تنھنجي لاءِ به ڪجهه سوچبو! باقي جي بلاول وارا توکان پڇن ته چئجانءِ ته پير مونکي سمجهه ۾ نٿا اچن. وڌيڪ آءٌ پاڻهي انهن سان ڳالهايان ٿو.“ وڏيري ساجن خان چيو.
(پوءِ ٻاهر نڪري اچن ٿا، جتي بلاول وارا سندن انتظار ۾ ويٺا آهن.)
وڏيري ساجن خان چيو،”بلاول خان! مونکي تنھنجي چوريءَ ۽ غريبي حال جو تمام گهڻو احساس آهي. توسان منھنجو هر ممڪن ساٿ ۽ تعاون آهي. چوريءَ جي معاملي ۾ آءٌ تنھنجي سچيءَ نيت سان همدردي ۽ مدد ڪندس. تون ڪوبه فڪر نه ڪر، چوري منھنجي ڳوٺ مان ٿي آ، اهو منھنجي عزت جو سوال به آهي. انشاءَ الله آسمان مان به تنھنجا ڏاند پيدا ڪنداسين! باقي ٿيندو ائين ته فرياد ڪرائڻ کانسواءِ ٻيو ڪو چارو ئي ڪونهي. ڇو ته جنھن ڳوٺ ۾ پير ويا آهن. سي به ڏاڍا ۽ زور وارا زميندار آهن. اهي به ڪي ڳالهين سان ته ڏاند ڪونه ڏيندا. تنھنڪري منھنجي صلاح وٺين ته وڃي فرياد داخل ڪرائي اچ، باقي پوئواري آءٌ پاڻهي ڪندس!“
بلاول چيو،”ٺيڪ آهي سائين! جيئن اوهان جي مرضي.“
هاڻي وڏيري ساجن کان موڪلائي ٻاهر نڪرن ٿا.
بلاول پيريءَ کي،”ولي محمد ڀوتار سان خلاصو ڇا ڳالهايئي؟“
ولي محمد چيو،”ڀوتار سان حق ۽ سچ ڳالهايم.“
بلاول چيو، ”ته پوءِ اهو حق ۽ سچ مون کي ڇونه ٿو ٻڌائين.“
ولي محمد چيو،”نه! وقت ايندو ته سڀ ڪجهه ٻڌائيندس في الحال وقت ڪونهي بلاول.“
هاڻي بلاول ٿاڻي تي وڃي فرياد داخل ڪرائي ٿو ۽ رپورٽ ۾ لکرائي ٿو، ”پوئين رات جو وقت هو، مونکي ننڊ مان سجاڳي ٿي، گهر جي سنڀال ڪيم ته ڏسان ته ڏاندن جو جوڙو آهي ئي ڪونه! گهر وارن ۽ پاڙي وارن کي اٿاريم ۽ انهن سان چوريءَ جي ڳالهه ڪيم. پنھنجي ڳوٺ واري ولي محمد پيريءَ کي وٺي وڃي پير کنياسين جيڪي هلندي هلندي بيگاني ڳوٺ ۾ اچي گم ٿي ويا. اڳتي ٻاهر پيرو ڪونه نڪتو، جنھن مان امڪان آهي ته ڏاند ۽ چور ان ڳوٺ کان ٻاهر ناهن.“
[b](سين نمبر-6)
[/b]فرياد داخل ڪري پوليس جو صوبيدار ۽ ڪجهه سپاهي ساڻ ڪري سڌو بيگاني ڳوٺ ۾ اچن ٿا. جتي وڏيرو يار محمد ۽ وڏيرو دلاور خان رهن ٿا. صوبيدار پهريائين وڏيري يار محمد خان جي اوطاق تي اچي ٿو.
صوبيدار وڏيري يار محمد کي،”يار محمد خان، وڏيري ساجن خان جي ڳوٺ مان رات بلاول جا ڏاندا چوري ٿي اوهانجي ڳوٺ ۾ پيرا گم ٿي ويا آهن. اسانکي اوهان جي مدد ۽ تعاون جي ضرورت آهي.“
وڏيرو يار محمد،”حاضر سائين! حڪم ڪريو، اوهان سان هر ممڪن جائز مدد ۽ تعاون ڪرڻ لاءِ تيار آهيون.“
صوبيدار چيو،”ته پوءِ اسانکي جاچ لاءِ ماڻهو کپن! اوهان دلجاءِ ڪريو ڪنھن به قسم جي نا انصافي ۽ بيواجبي هرگز نه ٿيندي. اسان کي صرف اڇا ۽ ڪارا پڌرا ڪرڻا آهن.“
وڏيري يار محمد صوبيدار کي اٺن ماڻهن جي لسٽ ڏيندي چيو ته، ”صوبيدار صاحب، هي آهن ماڻهو باقي وٺڻا اوهان کي پاڻ پوندا.“
صوبيدار لسٽ کڻي وڏيري دلاور خان جي اوطاق تي اچي ٿو.
صوبيدار،”دلاور خان! اڄ رات ساجن خان جي ڳوٺ مان بلاول جا ڏاند چوري ٿي اوهان جي ڳوٺ ۾ پيرا گم ٿي ويا آهن. اسانکي اوهان جي تعاون جي سخت ضرورت آهي.“
وڏيري دلاور خان چيو،”صوبيدار صاحب، هر انصاف واريءَ ڳالهه ۾ هر ممڪن ۽ ڀرپور تعاون ڪنداسين، حڪم ڪريو، اوهان کي ڪھڙو تعاون گهرجي.“
صوبيدار چيو،”دلاور خان، جيڪڏهن اوهان انصاف ٿا چاهيو ته پوءِ اوهان کي جاچ لاءِ پنھنجا ماڻهو ڏيڻا پوندا!“
دلاور خان چيو، ”سواءِ ڪنھن ثبوت ۽ سڃاڻ جي محض پيرن وڃائڻ تي اسان پنھنجا بيگناهه ماڻهو ڪونه مارائينداسين. صوبيدار صاحب! چورن کي سوين اٽڪلون ۽ چالبازيون هونديون آهن. جن مان هيءَ به هڪ چوراڻي چال ۽ سازش ٿي سگهي ٿي.“
”صوبيدار صاحب ماڻهن کي عام خبر آهي ته هتي ٻن زميندارن جي پاڻ ۾ مخالفت آهي، ۽ ٿي سگهي ٿو ته چورن اسانجي مخالفت مان ناجائز فائدو وٺي اسان جي ڳوٺ مان پيرو وڃائي پوءِ ڪنھن ٻئي طرف هليا ويا هجن. صوبيدار صاحب! انصاف ۽ قانون ۾ جيڪڏهن اسانجا ماڻهو چور ثابت ٿين ٿا ته مان اهڙن بدمعاشن جي گهرن کي باهيون ڏياري کين هتان لڏائي ڇڏيان.“
وڏيري پڇيو،”ڇا ڀلا پيريءَ پير سڃاتا آهن؟“
صوبيدار چيو،”نه!“
وڏيرو، ”ڀلا مالڪ جي سڃاڻپ آهي؟“
صوبيدار، ”نه !“
وڏيرو،”ڀلا مالڪ جي اسانجي ڳوٺ وارن سان دشمني آهي؟“
صوبيدار، ”نه!“
وڏيرو،”ته پوءِ صوبيدار صاحب! ڪھڙي ثبوت جي بنياد تي اسان کان ماڻهو وٺندؤ!“
صوبيدار،”دلاور خان اسانکي هر حال ۾ هي ماڻهو گهرجن.“
دلاور خان لسٽ ڏسي حيران ٿي ويو ۽ چيو، ”صوبيدار صاحب! هي ته سڀ اسان جا پورهيت ۽ شريف ماڻهو آهن، اوهانکي هي لسٽ ڪنھن ڏني آهي.“
صوبيدار چيو،”دلاور خان مونکي خبر آهي ته هن ڳوٺ ۾ اوهانجون ٻه طاقتور پارٽيون آهن. اها لسٽ اسان کي وڏيري يار محمد ڏني آهي. باقي شريف ۽ بدمعاش ڪنھن جي نرڙ تي ته لکيل ڪونه هوندو آهي ۽ اهو سڀڪجهه جاچ ڪرڻ مان معلوم ٿيندو. ته شريف ڪير آهي ۽ بدمعاش ڪير آهي. باقي جيتريقدر پارٽيبازي جو سوال آهي، ته جيڪڏهن وڏيري يار محمد اوهانجا شريف ماڻهو ڏنا آهن ته اوهان کڻي ان جي بدمعاش ماڻهن جا نالا لکرايو.
وڏيرو دلار خان مٿي کي هٿ ڏيئي ارمان ۾ ويهي رهي ٿو ۽ پوءِ هو به صوبيدار صاحب کي اوترن ماڻهن جي لسٽ ڏئي ٿو، جيترا ماڻهو وڏيري يار محمد ڏنا هئا.
صوبيدار پوليس جي گاڏي بيگناهه ڳوٺاڻن جي جوابدارن سان ڀري ٿاڻي تي پھچي ٿو. ماڻهو ڪي واپاري ڪي دڪاندار، ڪي هاري ڪي مزور ۽ دائما مريض ۽ مرڻينگ حالت ۾ آهن ۽ ڪي ماڻهو ٻاهر ويل آهن ته انهن جي مائٽن کي جهلي وڃي ٿو.
هوڏانھن سڄي ڳوٺ ۾ مايوسيءَ جي لهر ڇانئجي وڃي ٿي. ڳوٺ جا ستايل ماڻهو هڪ اوطاق ۾ا چي گڏ ٿين ٿا.
هڪ ڳوٺاڻو، هڪ ٻئي ڳوٺاڻي کي، ”ادا بادل، ٻيلي بيگناه راڄ مري ويا.“ علي مراد چيو.
”ادا علي مراد! وري ڪھڙا بيگناهه راڄ مري ويا.“ بادل چيو.
علي مراد چيو،”اها خبر ڪانه پيئي ڇا ته ڪاڏهون جي جنب ۽ ڪاڏهون جي جهار چوري ٿئي وڏيري ساجن خان جي ڳوٺ مان ته سٽجن پيا اسان جا ڳوٺ!!“
بادل چيو،”ادا اِهي مڙئي آهن پنھنجي ڀوتارن جون ڀلايون، نه ته پڇا ڳاڇا ٿيندي آ، بدمعاش ۽ شريف جو فرق ٿيندو آهي، ڀلا جيڪي بيگناهه ماڻهو وٺي ويا آهن انھن ويچارن ته ڪڏهن ماڪوڙي تي لت به ڪونه ڏني آ. پر ڇا ڪجي ادا علي مراد! چوندا آهن ته ’وڙهن سانههَ لتاڙجن ٻوڙا‘ بس ڀوتار ته پنھنجا پاڙ ٿا پاڙن باقي مرن ٿا وچ تي راڄ! هو ته ڏس ويچارو خيرو جيڪو ڇھن مھينن کان وٺي کٽ تي بيمار پيو آ، ٽي.بيءَ جو مريض سو ان کي به وٺي ويا هِن.
اتي هڪ نوجوان وچ ۾ ڳالهائيندي چيو،”چاچا! جنھن ڳوٺ ۾ ماڻهن کي عزت ۽ امن نٿو ملي ته پوءِ ان کان بهتر آهي ته ڪنھن ٻئي ڳوٺ ۾ لڏي هلجي جتي امن ۽ سلامتي عزت ۽ آبروءَ سان زندگي گذاري سگهجي. باقي ظلم آخرڪار ڪيستائين سھندا رهنداسين. چاچا! هن ڌرتيءَ تي غريبن کي به ته سک سان رهڻ جو هڪجيترو حق آهي.“
هڪ ٻئي ڳوٺاڻي چيو،”ابا مان سمجهان ٿو ته تون سچ ٿو چوين! توهان جي نئين رتوبت آ. نئون جوش آ، پر بابا توهان ان ڳالهه کي نه سمجهي سگهندؤ. هي اسانجي ڳوٺ جا امير آهن. ابن ڏاڏن کئون وٺي ائين پيو ٿو وقت گذري. جبل سان مٿو هڻبو ته ابا مٿو پنھنجو ڦاٽندو، باقي جبل کي ته ڪجهه ئي ڪونه ٿيندو. سو ابا اِهي خيال ئي دل مان ڪڍي ڇڏيو.“
علي مراد چيو،”ادا چور ته، جاڏهون جا هئا اوڏهِن هليا ويا، پر ادا! اندر ٿو سڙي ته پَرَ بينگاهه راڄ مري ويا!“
”ڀائو! وڏيرن جي نه اِها روش رهي ته پوءِ سائين راڄ به الله جي خلق آهن. حق حلال جو پورهيو ٿا ڪَنِ، انهن کي به پنھنجي عزت ۽ حفاظت کپي، جي ائين ٿيو ته ڀائو ته پوءِ وڏيرن جون اوطاقون به هڪ ڏينھن خالي ڏسندين ادا بادل!“
بادل چيو، ”ادا علي مراد اهو بروبر (برابر) سچ ٿو چوين، پر ادا ڏاڍن مڙسن کي سچ ڪير چئي، ”ڏاڍي جي لٺ کي ٻه مٿا، جيڪو ڏاڍو سو گابو.“
پر ڏک ضرور ٿئي ٿو ته يَـرَ بيگناهه راڄ مري ويا! اِها ٻيلي سٺي ڳالهه ناهي!“
علي مراد چيو،”ادا بادل ياد رکي ڇڏ ته جڏهن اسان ۾ سچ چوڻ جي همٿ ٿي ته پوءِ وڏيرا ڪنھن تي به ظلم نه ڪندا ۽ الله ڪندو ته بينگاهه راڄ نه مرندا!“
[b](سين نمبر:7)
[/b]يوسف جيڪو دلاور خان جي ڳوٺ جو آهي، سو ميلي تي سنبريو درياءُ پار وڃي ٿو. ٻنين مان لنگهندي هن جي نظر هَرَ ۾ وهندڙ ڏاندن جي هڪ جوڙي تي پئجي وئي. هن سوچيو ته شايد اِهي ڏاند بلاول وارا آهن. يوسف ڏاندن ڏانهن وڌي وڃي ٿو.
”اسلام عليڪم.“ يوسف چيو
”وعليڪم سلام.“ هاريءَ چيو
ڪير جوان آن ادا؟“ هاري پڇيو.
”ادا منھنجو نالو يوسف آهي، مان وڏيري دلاور خان جي ڳوٺ ۾ ويٺو آهيان.“ يوسف چيو.
”هتي ڪيئن اچڻ ٿيوآ؟“ هاريءَ چيو
بس يَـرَ ويس پئي ميلي تي، پر اسان به آهيون رزق جا شوقين ماڻهو، ڀٽارن کي جو ڏٺم ڀلو وهندي ته دل سٽ ڏني ته ڀٽارن جون ٻٽي اوڙون ڏسندو وڃان. اسان وٽ به اهڙا جوڙا ڏسندين جو وڃي ٿيا خير!“ يوسف چيو.
”ادا ڀلي آئين! جيءُ آئين، ادا رزق ته اسانجي ۽ زمين جي سونهن آهي، جي رزق ڏٻرو ۽ هيڻو هوندو ته اسان به ڪمزور ۽ هيڻا هونداسين، جي اسان بي همت ۽ هيڻا ٿياسين ته وري زمين ڪيئن آباد ٿيندي.“هاريءَ چيو.
”ادا تنھنجو نالو ڇا آهي؟“ يوسف پڇيو.
”ادا منھنجو نالو ڳـھڻو آهي.“ هاري چيو.
”ڳھڻا خان! هي جوڙو ڀلا پنھنجي گهر جو اٿئي يا ڪٿان خريد ڪيو اٿئي؟“ يوسف پڇيو.
”ادا اسانجي ڳوٺ ۾ آهي هڪ وڏو مال جو واپاري محراب خان ان کان ٽين هزارين روڪين ورتو اٿم. رکت ٻکت صفا نه. ۽ ڏينھن به ڪي ٻٽي ٿيندا.“ ڳھڻي چيو.
”اهو محراب ڪير آ؟“ يوسف پڇيو.
”ادا اِهو تمام شريف ۽ نيڪ ماڻهو آ، مال جو واپار ڪندو آ. پري پري جا ماڻهو هن وٽ ايندا هِنِ ۽ پاڻ ٻيو ڪو ڪم ڪري ئي ڪونه.“ ڳھڻي چيو.
”چڱو، ڳھڻا الله توکي رزق بخشي ڏئي، چڱو هاڻي موڪلاڻي. الله واهي.“ يوسف چيو.
يوسف ڳوٺ اچي وڏيري دلاور خان کي سموري ڳالهه ٻڌائي ٿو ته ”سائين بلاول جا چوري ٿيل ڏاند سڃاڻي هٿيڪا ڪري آيو آهيان، هاڻي جيڪا ڀوتار جي مرضي!“ يوسف چيو.
”يوسف! ڏاڍي خوشخبري ٻڌائي ڇڏيئهءِ. چڱو هاڻي هيئن ڪر! بلاول کي وڃي ڳوٺئون وٺي اچ! پر هن سان ٻيو ڪجهه به نه ڳالهائجانءِ! صرف منھنجي نالي چويس ته دلاور خان کي توسان ضروري ڳالهائڻو آهي.“ دلاور خان چيو.
يوسف وڃي ٿو ۽ وڃي بلاول کي وٺي ٿو اچي.
دلاور خان چيو،”بلاول مبارڪ اٿئي! تنھنجي ڏاندن جو پتو ته پئجي ويو ۽ اِهي ڀلايون ڀانءِ يوسف ڏانھن.“ هو ته ويو پئي ميلي تي پر قدرت ڄڻ بهانو بنائي موڪليس ته تنھنجي ڪم لاءِ، انشاءَ الله حق حق ٿيندو ۽ اڇا ڪارا هاڻي هاڻ پڌرا ٿيندا!
هاڻي هيئن ڪريو جو يوسف سان گڏجي پوليس پارٽي ساڻ ڪري صبح سوير سان ان جاءِ تي پھچو جتي تنھنجا ڏاند هر وهي رهيا آهن ۽ ها! آءٌبه ٿو پوليس ڏي اوهان سان گڏيو هلان! پر ياد رک بلاول، اها خبر ڪنھن به قيمت تي ساجن خان ۽ ان جي ماڻهن کي هرگز پوڻ نه گهرجي.“
بلاول چيو،”نه سائين! ائين هرگز نه ٿيندو.“
وڏيرو دلاور خان، بلاول ۽ يوسف کي وٺي ٿاڻي تي وڃي ٿو ۽ کين پوليس گڏي ڏئي ٿو.
[b](سين نمبر:8)
[/b]يوسف ۽ بلاول سان گڏ پوليس پارٽي ان جاءِ تي پھچي ٿي جتي ڳھڻو هَرُ ڪاهي رهيو هو.
”اسلام عليڪم.“ صوبيدار چيو.
”وعليڪم اسلام.“ هاري چيو.
”بابا تنھنجو نالو ڇا آهي؟ صوبيدار پڇيو.
”سائين منھنجو نالو ڳھڻو آهي.“ هاريءَ چيو.
”ڳھڻا خان هي ڏاند ڪنھن جا اٿئي؟“ صوبيدار چيو.
”سائين اِهي ڏاند مون محراب خان کان ٽين هزارين روڪين ورتا آهن.“ هاري چيو.
”اهو محراب خان ڪير آهي، ۽ ڇا ڪندو آهي؟“ صوبيدار چيو.
”سائين اهو اسان جي ڳوٺ جو تمام شريف ماڻهو آ ۽ مال جو واپار ڪندو آ.“ ڳھڻي چيو.
”چڱو بابا تون هاڻي هيئن ڪر جو ڏاندن کي ڇوڙ ۽ اسانکي هلي محراب شريف ماڻهوءَ جي اوطاق ڏيکار.“ صوبيدار چيو.
”سائين مان ڀلا ڏاندن کي گهر ڇڏي اچان.“ ڳھڻي چيو.
”نه بابا نه! ڏاند درا صل چوريءَ جا آهن، ڏاندن جو اصل مالڪ اسان سان گڏ آهي. ڏاندن کي پاڻ سان گڏ ڪاهيون هل.“ صوبيدار چيو.
”صوبيدار ڳھڻي کي ساڻ ڪري محراب خان جي اوطاق ڏانھن اچن ٿا ته ان وقت محراب خان جي اوطاق چورن سان ڀري پئي آهي. پوليس کي پري کان ايندو ڏسي سڀ ماڻهو ٽڙي پکڙي نڪري وڃن ٿا. باقي صرف محراب خان اوطاق ۾ آهي.
”محراب خان، ڳھڻي کي هي ڏاند تو ڏنا آهن؟“ صوبيدار پڇيو.
”سائين! مان .... مان .... محراب هٻڪڻ لڳو. مان! مان جا سڪا جلدي ٻڌاءِ ته ڳھڻي کي ڏاند ڪنھن ڏنا آهن؟“ صوبيدار رعب مان چيو.
”ها سائين، مون ڏنا آهن.“ محراب چيو.
”ڪيترن پئسن ۾ ڏنا اٿئي؟“ صوبيدار پڇيو.
”سائين ٽن هزارن ۾.“ محراب چيو.
”چڱو هاڻي جو هاڻي ۽ هن گهڙيءَ ٽي هزار روپيه ڳـڻي غريب کي ڏئي ڇڏ، باقي وڌيڪ ڳالهيون ٿاڻي تي ڪبيون.“ صوبيدار چيو.
محراب ڇوڪري کي گهر موڪلي ٽي هزار گهرائي، ڳھڻي کي ڏئي ٿو.
”محراب خان! تون تمام شريف ماڻهو ٿو ڏيکارجين ڀلا انهيءَ حق حلال جي ڌنڌي ڪندي گهڻو وقت ٿيو اٿئي؟“ صوبيدار پڇيو.
”سائين بس! مال جو واپار وڙو ڪري روزي ڪمائيندو آهيان.“ محراب چيو.
”محراب خان! روزي ته ڏاڍي سٺي ڪمائين پر اهي ڏاند توکي ڪنھن ڏنا؟“ صوبيدار چيو.
”سائين اهي ڏاند مونکي پنھنجا گهرو ڏاند آهن.“ محراب چيو.
”پنھنجا ۽ گهروءَ جا پٽ! سچي ڪر ته توکي ڏاند ڪنھن ڏنا پاٿاريدار!“ صوبيدار رعب مان چيو.
”سائين جي سچي ٿا پڇو ته اِهي ڏاند مون کي جانوءَ ۽ خيروءَ ڏنا آهن.“ محراب چيو.
”جانو ۽ خيرو ڪير آهن ۽ ڪٿي رهندا آهن.“ صوبيدار پڇيو.
”سائين اُهي وڏيري ساجن خان جا ماڻهو آهن ۽ سندس ڳوٺ ۾ ئي رهندا آهن.“ محراب چيو.
چڱو! محراب خان تون مون سان گڏ هَلُ ۽ يوسف تون ۽ ڳھڻو اوهان ڏاندن کي ڪاهيون سڌا دلاور خان جي اوطاق تي اچو. صوبيدار چيو.
”هاڻي سڀ ڌريون دلاور خان جي اوطاق تي پھچن ٿيون.“
صوبيدار وڏيري دلاور خان کي مخاطب ٿيندي چيو، ”دلاور خان اوهانجي وڏي وڏي مھرباني جو اوهان حق ۽ انصاف واري نيڪ ڪم ۾ انساني همدردي ۽ ڀرپور تعاون بيمثال ثبوت ڏنو آهي. دوار خان! جيڪڏهن اوهان وانگر هر زميندار اهڙو ڪردار ادا ڪري ته شايد تمام ٿوري وقت ۾ هن معاشري مان سماجي برائين ۽ غيراخلاقي ڏوهن جي هميشه هميشه لاءِ پاڙَ پٽجي وڃي.“
”نه صوبيدار صاحب! احسان ۽ ٿوري جي ته ڪا ڳالهه ڪونهي اهو ته اسان سڀني جو گڏيل اخلاقي ۽ انساني فرض آهي. هڪ طرف بلاول غريب سان ظلم ٿيو ته ٻئي طرف بدمعاشن جي آهل تي اسان جي ڳوٺ جا شريف ۽ بينگاهه ماڻهو جيلن ۾ پئجي ويا ته اهڙي قسم جي نا انصافي ڪوبه باشعور ۽ پرامن ماڻهو برداشت نه ڪري سگهندو.“
”صوبيدار صاحب، ان لاءِ ضروري آهي ته گڏيل ڪوششن سان اصل حقيقت کي سامھون آڻجي. صوبيدار صاحب، منھنجي سمجهه ۾ ان سموريءَ سازش ۾ وڏيري ساجن خان جو لڪل هٿ نظر اچي ٿو. ڇو ته مذڪوره چورن جو ساجن خان سان گھرو تعلق آهي.“ دلاور خان چيو.
صوبيدار چيو، ”دلاور خان! اوهان يقين ڪريو، انشاءَ الله سچ ۽ ڪوڙ تمام جلد پڌرو ٿي پوندو. صبحاڻي نائين وڳي اوهان يوسف ۽ فرياديءَ سان گڏ ٿاڻي تي ايندا. اتي ساجن خان کي آءٌ پاڻهي گهرائي وٺندس.“
ائين چئي صوبيدار محراب ۽ ڳھڻي کي ڏاندن سميت ٿاڻي تي وٺي وڃي ٿو. شام جو صوبيدار هڪ جمعدار کي ساجن خان ڏانھن موڪلي ٿو. جمعدار وڏيري ساجن خان جي اوطاق تي پھچي ٿو.
جمعدار چيو،”ساجن خان! مونکي صوبيدار صاحب موڪليو آهي ته فريادي بلاول جي ڏاندن متعلق ڪجهه ڳالھائڻو آهي. ان لاءِ سڀاڻي نائين وڳي هر حالت ۾ ٿاڻي تي ايندا.“
”انشاءَ الله ضرور اچبو.“ ساجن خان چيو.
[b](سين نمبر:9)
[/b]ٻئي ڏينھن صبح جو ٻئي ڌريون ٿاڻي تي پھچن ٿيون.
صوبيدار وڏيري ساجن خان کي مخاطب ٿيندي چوي ٿو،”ساجن خان مبارڪ هجئي! اوهانجي ماڻهو بلاول جا ڏاند ملي ويا آهن.“
”سائين خير مبارڪ! اوهانکي مبارڪون هجن اهو اوهانجي محنت ۽ فرض شناسيءَ جو نتيجو آهي.“ ساجن خان چيو.
صوبيدار چيو، ”ليڪن ساجن خان چوندا آهن ته ’سي ئي ويري سي ئي واهرو.‘ ڏاند ته ملي ويا باقي چورن کي وٺڻو آهي.“
ساجن خان چيو،”سائين جتي چوري ملي آ، ته ضرور چور به ملي ويندا.“
صوبيدار چيو،”جيڪڏهن اها ڳالهه آهي ته پوءِ ساجن خان ياد رکي ڇڏ ته چور تنھنجا جانو ۽ خيرو آهن ۽ توکي ڏيڻا پوندا.“
ساجن خان چيو،”صوبيدار صاحب! اها سموري سازش دلاور خان وارن جي گهڙيل آهي ڇو ته چورن جا پيرا انهن جي ڳوٺ ۾ گم ٿيا هئا. هاڻي هو پنھنجي ڳچيءَ مان فلم ڪڍي ساجن خان جي گهر تي ٽانڊو رکڻ ٿا چاهن.
صوبيدار صاحب! فريادي خود منھنجي ڳوٺ جو پيارو ماڻهو آ، مون خود ان کان فرياد ڪرائي آ، ان جي معنى اِها آهي ته چوري به ان جي مون ڪرائي آهي. اهو سموروڪوڙو الزام ۽ بھتان آهي، صوبيدار صاحب!“
صوبيدار چيو،”ساجن خان ياد رکي ڇڏ اِها سموري جاچ مون بذات خود ڪئي آهي. ڏاند مون ورتا آهن. شاهد موجود آهن، آءٌ هينئر ان نتيجي تي پھتو آهيان ته ان سموري سازش ۾ دلاور خان جو نه پر ساجن خان جو لڪل هٿ هو. جيڪو هاڻي پڌرو ڪرڻو آهي.“
ساجن خان چيو،”ته پوءِ ٺيڪ آهي، صوبيدار صاحب پيريءَ پير ڏنا هئا جيڪڏهن اهو چوي ته جانو ۽ خيروءَ جا پير آهن ته پوءِ ساجن خان جا ماڻهو مجرم آهن.“
دلاور خان وچـ۾ ڳالهائيندي چيو،”اسان کي اهو شرط به قبول آهي. حالانڪ پيري به ساجن خان جي ڳوٺ جو آهي، پر اسين انصاف جي هر تقاضا کي پورو ڪنداسين.“
صوبيدار سپاهيءَ کي موڪلي ولي محمد پيريءَ ي گهرائي وٺي ٿو.
صوبيدار پڇيو،”ولي محمد اوهان جي ڳوٺ مان بلاول جا ڏاند چوري ٿيا هئا، تون پيرن سان ويو هئين؟“
ولي محمد پيري،”هائو سائين.“
صوبيدار چيو،”ولي محمد! اسين توکان حق ۽ انصاف جي تقاضا ۽ اميد ٿا ڪريون ته ڇا تون اهي پير سڃاتا ته ڪنھن جا هئا؟“
ولي محمد پيريءَ چيو،”صوبيدار صاحب ان کان اڳ ته مان اوهان کي سربستي حقيقت ٻڌايان، مونکي پنھنجي جان ۽ مال جي ضمانت ملڻ کپي.“
صوبيدار چيو،”بلڪل ٺيڪ آهي ولي محمد! تنھنجي جان ۽ مال جي حفاظت ڪئي ويندي ۽ اهڙي ضمانت لکت ۾ ورتي ويندي.“
دلاور خان وچ ۾ ڳالهائيندي چيو،”صوبيدار صاحب، ولي محمد جي ڳالهه مان ثابت آهي ته هي ويچارا ظلم ۽ ڏاڍ جا ماريل ۽ ساجن خان جا ستايل ماڻهو آهن، مان واعدو ٿو ڪريان ته مظلومن جو ساٿ ڏيڻ منھنجو انساني ۽ اخلاقي فرض آهي. ولي محمد ۽ بلاول وارا جيڪڏهن منھنجي ڳوٺ لڏي اچن ته سندن هر ممڪن اجهي ۽ روزگار جي معاملي ۾ دل کولي مدد ڪندس.“
صوبيدار ولي محمد کي چيو،”ولي محمد هاڻي ڳالهه ڪر ته پيرن جو ڇا ٿيو؟“
ولي محمد چيو،”صوبيدار صاحب! حقيقت اِها آهي ته بلاول جا ڏاند چوري ٿيا مون پير ڏٺا، آءٌ قسم تي چوانٿو ته پير جانوءَ ۽ خيروءَ جا هئا، ۽ ڏاندن جا حقيقي چور جانو ۽ خيرو آهن. صوبيدار صاحب، مون ان وقت ئي اها ڳالهه وڏيري ساجن خان کي ٻڌائي ڇڏي هئي.“
ولي محمد پيريءَ جي جذباتي بيان کانپوءِ ٿاڻي تي سناٽو ڇانئجي وڃي ٿو.
صوبيدار ساجن خان کي مخاطب ٿيندي چيو،”ساجن خان! تنھنجي سازش جو پردو ته لهي چڪو. تون ته هڪ تير سان ٻه شڪارڪرڻ پئي چاهيا، هڪ طرف هڪ مظلوم ۽ مسڪين سان ظلم ڪري ان جي چوري ڪرايئي ۽ ٻئي طرف دلاور خان جن جي ڳوٺ ۾ جهيڙو وجهي انهن ۾ ويڙهاند ڪرائي بيگناهه ماڻهو پئي مارايئي.
ياد رک ساجن خان! جانو ۽ خيرو هاڻي جو هاڻي ملڻ کپن نه ته ٻي صورت ۾ ......... سمجهيئي !! .......... .“
ساجن خان چيو،”حاضر سائين! صبح جو اٺين وڳي جانو ۽ خيرو هر حالت ۾ اوهان وٽ پيش ڪندس.“
ٻئي ڏينھن صبح جو اٺين وڳي ساجن خان جانوءَ ۽ خيروءَ کي پوليس حوالي ڪري ٿو.
[b](سين نمبر:10)
[/b]اصلي چورن جي پيش ٿيڻ کانپوءِ، بيگناهه ماڻهو جيل کان ٻاهر نڪرن ٿا. هوڏانھن ولي محمد ۽ بلاول ڳوٺ مان لڏو کڻي وڏيري دلاور خان جي ڳوٺ اچن ٿا.“
o