شاهه عبداللطيف ڀٽائي دنيا جو وڏي ۾ وڏو ۽ هر دؤر جو شاعر
”نه سي وونئڻ وڻن ۾، نه سي ڪاتاريون.“
ڪلاچيءَ جو ڪُنُ بدلجي ڪراچيءَ جي صورت اختيار ڪري چڪو هو. شاهه صاحب اهو گس ڏئي حب نديءَ ٽپي هنگلاج ويو هو. جيئن چيو اٿس ته:
تون جا لڏين لوڏ، ايءَ به گهاتو ئڙن جي،
ڪُنَ ڪولاچيءَ ڪوڏ، سک سين نه ستا ڪڏهن!
سترهين صديءَ جي پوئين اڌ کان جيڪو شاهه صاحب جو زمانو شروع ٿئي ٿو. سو تاريخي ۽ تمدني، سائنسي ۽ ثقافتي، علمي ۽ ادبي، فڪري ۽ نظرياتي لحاظ کان هڪ انقلاب انگيز دور هو. پراڻن سري کاڌل ۽ مدي خارج نظرين، مفروضن ۽ ڌڪن جي جاءِ تي نوان مثال، تصور ۽ نظريا جاءِ وٺي رهيا هئا. ان وقت دنيا هر لحاظ کان نئين ٿي رهي هئي. زندگيءَ جا سڀ شعبا ۽ پهلو اصلاح، تجديد، تخليق، تحقيق ۽ تنقيد لاءِ ڄڻ بيقرار هئا. جديد سائنس جون نيون نيون شاخون تجربا ۽ مفروضا وجود ۾ پئي آيا. هاڻي سج جي بدران زمين کي متحرڪ ۽ گردش ڪندي ثابت ڪيو ويو.
نيوٽن جو حيرت انگيز ۽ ڪامياب ڪشش ثقل جو عالمگير قاعدو۽ نظريو ان صديءَ ۾ ئي تحقيق ۽ تسليم ٿي چڪو هو. برقي ۽ مقناطيسي کوجنائن سبب جلد ئي دنيا جڳمائڻ واري هئي. ارسطو کان ڊيڪارٽ ۽ ڊيڪارٽ کان لاڪ تائين سڀ فسلفي جنھن ڊگريءَ تي هلي چڪا هئا، هاڻي اهو سمورو گهاڙو رستو اوچتو ئي اوچتو دنيا جي پيرن هيٺان نڪري ويو.
هن دؤر ۾ عالم مؤجد، سائنسدان، اديب، شاعر ۽ دانشور قطارن جيان پيدا ٿيا. هن دؤر ۾ هيو، ڪانٽ، نٽشي ۽ هيگل جھڙا فسلفي پيدا ٿيا. جرمنيءَ ۾ گوئٽي ۽ فرانس ۾ روسو ۽ والٽيئر پيدا ٿيا هئا، جن قديم دنيا کي جهنجهوڙي نون نظرين ۽ تصورن جا مينار قائم ڪيا. عربستان ۾ محمد بن عبدالوهاب ۽ هندستان ۾ شاهه ولي الله پيدا ٿيو. عين ان وقت سرزمين سنڌ جي ڪک مان لاکيڻو ليف ڀٽائي گهوٽ پيدا ٿيو. دنيا جي جن مفڪرن عالمي سطح تي انسان جي سياسي، سماجي، علمي ۽ ادبي، تحقيقي، تنقيدي، معاشي ۽ معاشرتي زندگيءَ جي هر پهلوءَ تي گھرو غور ۽ فڪر ڪيو آهي، جن هر لحاظ کان هر پاسي کان ڪائناتي نظام کي مطالع ڪيو آهي، جن انسان جو صحيح مقام ۽ موقف ڳولي لڌو آهي. تن مان اسان جو لاکيڻو لطيف هڪ آهي. ”لطيف اهو فقير آهي، جنهن جي فڪر تان سوين سڪندر قربان ڪري ڇڏجن.“
هاڻي اچو ته لطيف سائينءَ کي انهن معيارن، اصولن خوبين، فني سٽاءَ، پسمنظر، منظرنگاريءَ تي پرکيون جيڪي دنيا جي عظيم عالمي ۽ دانشورن ۽ نقادن گهڻن تجربن، مشاهدن، تحقيقن ۽ تنقيدن کانپوءِ ڇنڊڇاڻ ڪري شاعريءَ لاءِ مقرر ڪيا آهن ۽ پوءِ ثابت ڪريون ته اسان جو لطيف ”دنيا جو وڏي ۾ وڏو ۽ هر دؤر جو شاعر آهي.“ عوام جو ترجمان ۽ نمائندو شاعر آهي ۽ پڻ اهي ڪهڙا ڪارڻ آهن جو لطيف جو شعر ٽي صديون اڳ به ساڳي ڪيفيت، ساڳيو سرور، ساڳيو ”درد ۽ دارون“ ساڳيو ولولو ۽ جو رکيو ته اڄ به بدليل دنيا ۾ سندس شاعر ۽ ساڳي ڪيفيت، ساڳئي جوش ۽ جذبي، صداقت ۽ سچائيءَ سان موجود آهي. سندس شعرکي دنيا جي ڪابه تبديلي۽ اٿل پٿل مٽائي نه سگهي آهي. ڄڻ ته نئين سج جو نئون نياپو آهي. شاهه صاحب جي ڪلام تي گھري نظر وجهي ڏسبو ته سندس ڪلام نه رڳو مشرقي معيار تي پورو ٺهڪيل آهي پر اها هڪ عجيب ۽ انقلاب انگيز ڳالهه آهي ته اهو مغربي معيار جي ڪسوٽيءَ تي پرکڻ سان به ساڳيو ئي نظر ايندو. جنھن جو مطلب اهو ٿيو ته شاهه لطيف جي شاعري عالمگير پيغام ۽ حيثيت رکندڙ آهي.
عربيءَ جو وڏو انشا پرداز شاعر اصمعي لکي ٿو ته ”اصل ۾ شعر اهو آهي، جنھن جي معنى لفظن کان پهريان سمجهه ۾ اچي وڃي.“ جنھن جو مطلب اهو ٿيو ته اصمعي سادگيءَ کي صرف شعر جو بنياد بڻائي ٿو. خليل ابن احمد جو خيال آهي ته ”ٻڌندڙن کي شعر شروع ٿيندي ئي خبر پئجي وڃي ته سندس قافيو فلاڻو ٿيندو.“ ابن رشيف شعر جي تعريف هن طرح بيان ٿو ڪري ”جڏهن شعر پڙهيو وڃي ته سڀڪو ماڻهو طمع رکي ته اسين به جيڪر اهڙو شعر چئي سگهون. پر جڏهن ڪوشش ڪند اته معجز بيان عاجز ٿي پوندا.“ ان سان ابن رشيف بهترين شعرکي سڃاڻڻ جو معيار ٻڌائي ٿو.
عقدالفريد فرمائي ٿو ته، ”سڀني کان سٺو شعر جو تون چئي سگهين ٿو اهو آهي جو جڏهن ان کي پڙهيو وڃي ته ماڻهو چون ته سچ چيو اٿس.“ هن جو مطلب اهو آهي ته عقدالفريد ”اصليت“ کي شعر جو بنياد بڻائي ٿو. پر انگلينڊ جو عظيم شاعر، محقق ۽ دانشور، ”ملٽن“ سادي، اصليت ۽ جوش ٽنهي بنيادي صفتن ۽ عنصرن کي گڏي هڪ جامع ۽ مڪمل تسليم شده تعريف پيش ڪري ٿو. هن جو چوڻ آهي ته، شاعر جي ڪلام ۾ مٿيون ٽئي خوبيون ۽ خاصيتون هئڻ لازمي آهن. تڏهن ئي سندس شعر ۾ دلڪشي، پختگي، دائميت، بقا، جوش ۽ حرڪت پيدا ٿيندي.
سادگي: سادگيءَ جو اهو مطلب هرگز نه آهي ته رڳو سولا لفظ ۽ سادا هجن عام ماڻهو سمجهي سگهن، بلڪ خيال به کڻي ڪيڏا بلند ڇونه هجن، پر پيچيده ۽ رفيق نه هئڻ گهرجي. مثال طور:
عاشق زهر پياڪ، وِهُه ڏسي وِهسن گهڻو،
ڪڙي ۽ قاتل جا، هميشه هيراڪ،
لڳين لنءُ لطيف چئي، فنا ڪيا فراق،
توڙي چڪنن چاڪ، ته به آهَ نه سلن عام سين.
*
پائي ڪانُ ڪمان ۾، ميان مارِ مَ مون،
مون ۾ آهين تون، متان تنھنجو ئي توکي لڳي.
مٿيان بيت ڪيڏا نه سادا ۽ سولا آهن پر عاميانه نه آهن. منجهن جيڪا بلند خيالي ۽ پختگي آهي سا ايڏي منجهائيندڙ نه آهي جو ماڻهو سمجهڻ کان عاجز ۽ قاصر ٿي پوي. شاهه جي ڪلام مان اهڙا هزارين مثال پيش ڪري سگهجن ٿا.
اصليت: ملٽن صاحب جي ٻي مقرر ڪيل خوبي اها آهي ته شعر جو بنياد اصليت تي هجي، يعني تخيل جو بنياد ڪنھن اهڙيءَ شيءِ تي رکيل هجي، جنھن جو ڪو وجود هجي، باقي رڳو ڌوڪي جو بوتو يا خواب جو تماشو نه هجي جو اک کلڻ تي ڪجهه به نه هجي. شاعر جو تخيل هونئن ته سڀني رڪاوٽن ۽ بندشن کان آزاد هوندو آهي. پر واقعات جي دنيا ۾ تخيل لاءِ شاعر تي اصليت ڇاپو ڪونه ڇڏيندو. خيال ۾ اصليت تڏهن پيدا ٿي سگهندي جڏهن شاعر فطرت جو ۽ انساني مزاج ۽ طبيعتن جو ڳوڙهو اڀياس ڪندو رهندو ۽ پوءِ ان جا نتيجا اخذ ڪري سامهون آڻيندو. شاهه سائينءَ کي ان ڪسوٽيءَ تي پرکبو ته معلوم ٿيندو ته هن فطرت ۽ انساني مزاج جي هر پاسي جو ڀرپور مطالعو ۽ مشاهدو ڪيو هو. تنھنڪري هو مغربي شاعرن جي نظرئي مطابق پورو ٺهڪي ٿو اچي.
اصليت جا مثال:
تانگهي ۾ تاڻي، ٻڌج پنھنجو ترهو،
اونهي ۾ آڻي، ڪونه ڏيندئي ڪو ٻيو.
*
نهائينءَ کان نيهن، سک منھنجا سپرين،
سڙي سارو ڏينهن، ٻاهر ٻاڦ نه نڪري.
شاهه صاحب جي ڪلام جي بيان ۾ اصليت ڏسڻي هجي ته سامين، سنياسين، صرافن، وينجهارن، لوهارن، ڪنڀارن، ملاحن، ڪاتبن ۽ سوداگرن وغيره جي ڪردار ۽ سيرت م ڏسو. سهڻيءَ جي همت ۽ جرئت ۾ ڏسو. سسئيءَ جي اٽل ارادن، جدوجھد ۽ ڳولاءِ ۾ ڏسو. ليلى جي ڳهيلائي ۽ پوءِ پڇتاءُ، مارئيءَ کي وطن ۽ وطن واسين لاءِ اڪير جھڙا بيان پڙهي ڏسبو ته معلوم ٿي ويندو ته اصليت ڇا آهي ۽ ڇاکي ٿو چئجي.
جوش: ملٽن جي نظر ۾ شعر جي ٽين خوبي ”جوش“ آهي، جنھن جو مطلب اهو ناهي ته شعر ۾ جوشيلا لفظ هجن بلڪ شعر، ماڻهن جي دلين ۾ جوش پيد اڪرڻ ۽ ڪيف طاري ڪرڻ جي خاصيت رکندو هجي. ان لاءِ جيستائين شعر ۾ اصليت موجود نه هوندي تيستائين، جوش جو پيد اٿيڻ مشڪل بلڪ ناممڪن آهي. جدت، باريڪ بيني، بلند خيالي، نزاڪت، سوز ۽ تڙپ شعر ۾ جوش پيدا ڪرڻ وارا عنصر آهن. اهي سڀ خوبيون شاهه جي ڪلام ۾ جابجا موجود آهن، جنھن ڪري هو دنيا جو وڏي ۾ وڏو شعر ليکيو وڃي ٿو.
جوش جا مثال:
گهڙو ڀڳو ته گهوريو، ڀڄي شل نه گهڙي،
محبتي ميهار سين، اٿم جيءَ جڙي.
دل ۾ تنھن دوست جي، چڻڪي نت چڙي،
ڪُڏي پيس ڪُنَ ۾، آرن منجهه اڙي،
ساهڙ ڪاڻ سڙي، لٽڪان لهرن وچ ۾!
*
ماڻهو ڏيئي مهڻا، مونکي ڪندا ڪَوه،
جنھن ڇوريءَ ۾ ڇوه، سا پٿون ٿيندي پير تي!
*
هَل هنئين سين هوت ڏي، ڇپر ڇُلُ مَ تون،
منجهان لڌو مون، ڪوهيارو ڪيچ ڌڻي.
ڪارلائل: ڪارلائل جو نظريو آهي ته، ”جنهن شاعر جو ڪلام ڳائي نٿو سگهجي، سو ڪلام شاعري نه آهي، بلڪ اهڙي ڪلام کي لکڻ ئي اجايو آهي.“ هاڻي جڏهن دنيا جي مشھور شاعرن کي ڪارلائل جي ان معيار جي ڪسوٽيءَ تي پرکبو ته مشڪل سان ئي ڪو اهڙو شاعر لڀندو جيڪو ان مشڪل امتحان ۾ ڪامياب ٿي سگهيو هجي. هر شاعر جو ڪلام مختلف قسم جي صنفن جو ٿئي ٿو. هر ڪلام ترنم ۾ نٿو ٿئي جو ڳائي سگهجي. پر لطيف دنيا جو اهو واحد ۽ يگانو شآعر آهي، جنھن جي سموري ڪلام جي هرهڪ سٽي ڳائي وئي آهي. جنهن کي اعلى کان ادنى تائين، عالم کان جاهل تائين، پروفيسر ۽ دانشور کان جهنگ جي ڌنار تائين ڳائي ۽ سمجهي سگهي ٿو. وڏا خواه ننڍا، ٻڍا توڙي ٻار جهر جهنگ ۾، برن ۽ بحرن ۾، کيتن ۽ کرن ۾، واهڻن ۽ وستين ۾، اوطاقن ۽ اوتارن ۾ شاهه جي ڪلام کي جهونگاريندا رهن ٿا. ٻهراڙيءَ جي ٻارن ۾ پورهيت ۽ هارين ۾ شاهه جا بيت ۽ وايون آلاپـجنديون ۽ گونجنديون رهن ٿيون. ملٽن ۽ ڪارلائل جي معيرن مطابق شاهه سائينءَ جو ڪلام پرک جي ڪسوٽيءَ تي پرکي پيش ڪيو ويو.
شاهه جو ڪلام يورپ جي ڪنھن به وڏي شاعر جي ڀيٽ ۾ مغربي نظرئي مطابق پيش ڪري سگهجي ٿو. فريڊرڪ رابرٽسن چوي ٿو ته: ”جذبات جي زبان جو نالو شاعري آهي. يا ائين کڻي چئجي ته جڏهن جذبات لفظن جو ويس ۽ روپ وٺن ٿا ته اهي شعر بڻجيو پون ٿا.“ ان اصول تي شاهه جا چند جذباتي شعر پيش ڪجن ٿا.
(1)
مُٺين جهل مهار، ڪُٺيس ڪاهه مَ ڪـَرهو،
مون نماڻيءَ نجهري، ڀيرو ڪج ڀتار،
ساجن توهان ڌار، ڏٺم ڏينهن قيام جو!
(2)
اَلا! ڏاهي مَ ٿيان، ڏاهيون ڏک ڏسن.
شاهه جي ڪلام ۾ سادگي، اصليت ۽ جوش جي بجلين جو چمڪاٽ ان ڪري آهي جو هن ڪائنات جو مطالعو ۽ فطرت انساني، ۽ انساني مزاج جو گھرو اڀياس ڪيو هو. تنھن ڪري پنھنجي ڪلام ۾ جابجا فطرت نگاري ۽ نظر نگاريءَ کان ڪم ورتو اٿس. سر سھڻيءَ ۾ هڪ پاسي درياءَ جو هيبتناڪ منظر ۽ ٻئي پاسي سھڻيءَ جي جرئت ۽ دليري ڏيکاري اٿس.
(1)
دهشت ڌوم درياءَ ۾، جِتِ سِٽاڻا سيار،
بيحد باگو بحر ۾، هيبتناڪ هزار،
ساريان ڪانه سرير ۾، طاقت توهان ڌار،
ساهڙ ڄام ستار، سگهو رسج سير ۾.
(2)
ڏونگر تون ڏاڍو، ڏاڍا ڏاڍايون ڪرين،
مون تن اندر تيئن وهين، جيئن وڻ وڍي واڍو!
برسات جو منظر:
اڄ پڻ اتر پار ڏي، ڪڪريون ڪاريون،
وسي ٿو وڏ ڦڙو، ٽهڪن ٿيون ٽاريون،
لٿين لک لطيف چئي، ڍايون تاساريون،
ڀڄنديون ڀٽاريون، وري وٿاڻين آئيون.
شاهه جي منظر نگاري ۽ فطرت جي عڪاسي ڏسڻي هجي ته سرسارنگ ۾ برساتي دلڪش نظارا ڏسو، سر مارئيءَ ۾ پٽن، ڀٽن، ميدانن، گاهن ۽ برسات جا منظر ڏسو، سر سامونڊي ۾ سمنڊ جومنظر، سر سھڻيءَ ۾ درياءَ جون لھرون، سيرن جون سٽون ۽ ڪنن جا ڪڙڪا ڏسو. سسئيءَ جي سرن ۾ جبل ۽ ڪوهستان جو نقشو، سر ڪاموڏ ۾ ڍنڍن ۽ ڍورن جي حسين رونق کي ڏسو! جتي شاهه صاحب اهڙا ته منظر نگاريءَ جا دلڪش نقش چٽيا آهن جو عقل دنگ رهجيو وڃي. شاهه صاحب پنھنجي ڪلام ۾ انسان ذات جي طبيعت ۽ سيرت توڙي جذبات کي موقعي ۽ مھل مطابق اهڙي خوبي ۽ حسن سان بيان ڪري ٿو جو پنھنجو ڪو جواب ئي ڪونه ٿو رکي. يورپ جي اعلى شاعرن کي به ڪوهين پوئتي ڇڏي انهن کي مات ڪيو ڇڏي. حقيقت ۾ شاهدات، احساسات ۽ جذبات جي نقاشي لفظن جي ذريعي ڪرڻ شاعريءَ جو اصل مقام ۽ نالو آهي.
مٿين مشرقي ۽ مغربي معيارن ۽ بنيادن جي ڪسوٽيءَ تي شاهه جي شاعرانه بلنديءَ کي پرکڻ کانپوءِ اسان تصديق ۽ صداقت سان ان نتيجي تي پهچون ٿا ته شاهه صاحب جي شاعريءَ ۾ اهي سموريون خوبيون هڪ ئي وقت موجود آهن، جيڪي مشرق ۽ مغرب جي شاعرن ۾ الڳ الڳ موجود هيون. تنھنڪري تحقيق سان چئي سگهون ٿا ته شاهه صاحب دنيا جو وڏي ۾ وڏو شاعر، شاعرن جو سرتاج، هر وقت ۽ هر دور جو ترجمان، نقاش ۽ نمائندو شاعر، هر دور ۽ وقت جي بدلجندڙ حالتن جي تقاضائن جو پورائو ڪندڙ شاعر آهي.
**