لطيف آفاقي شاعر
يادگيري تازه ڪر حضرت ڀٽائي شاهه جي،
گرچ مردانِ خدا کي ناه شهرت جو ضرور،
پر اسان تي حق آ خدمت ڀٽائي شاهه جي!
صدر محترم! معزز اديبو، دانشورو، شاعرو، استادو ۽ پورهيت ساٿيو ! جيئي سنڌ.
اهڙو فڪر جيڪو افق تي هر نئين سج کي نئون نياپو ڏيندڙ هجي، اهڙو فڪر جيڪو هر دور ۾ هر وقت جي فطري تقاضائن جو پورائو ڪندڙ هجي، اهڙو فڪر جيڪو انسان ذات جي هر مڪتبِ فڪر جي نمائندگي ۽ نقاشي ڪندڙ هجي، اهڙو فڪر جيڪو هر انسان جي احساسن، اڌمن، جذبن ۽ جذبات جي ترجماني ڪندو هجي ته اهڙي فڪر کي آفاقي فڪر جو پيغام چئبو آهي.
منھنجي تقرير جو موضوع پڻ انهيءَ ئي نسبت سان آهي، يعني ”لطيف آفاقي مفڪر آهي.“
شاهه صاحب جي شاعري اهو روشن باب ۽ پاڪيزه پهلو آهي جنھن ۾ مشهور مفڪر ملٽن جا مقرر ڪيل اصول، اصليت، سادگي ۽ جوش جا بنيادي عنصر جهلڪا ڏئي رهيا آهن. سندس ڪلام ۾ ڪارلائل جو اصول به آهي ڇو ته لطيف جي شاعري جهرجهنگ، برٿر ۾ ڳائي ۽ جهونگاري وڃي ٿي. سندس ڪلام ۾ رابرٽسن جي جذبات ۽ وليم ورڊس ورٿ جي منظر نگاري پاريون ڪيو پلٽي پئي آهي.
عرب شاعر اصمعي صرف سادگيءَ کي ٿو ڏسي، جناب عقدالفريد شعر لاءِ اصليت کي بنياد ٿو ٺھرائي. انب رشيق بھترين شعر کي فقط سڃاڻڻ جو معيار ٿو ٻڌائي.
شاهه صاحب جي شاعريءَ کي جڏهن مشرقي ۽ مغربي مفڪرن جي مقرر ڪيل معيارن جي ڪسوٽيءَ تي پرکيو ۽ پروڙيو وڃي ٿو ته اهو ٻنهي معيارن تي مڪمل طرح سان هر پاسي ۽ هر ڪنڊ کان ٺھڪي ٿو اچي. شاهه جي ڪلام ۾ اهي سموريون خوبيون هڪ ئي وقت موجود هيون. تنھن ڪري اها ڳالهه تحقيق ۽ تصديق سان پئي سگهجي ٿي ته شاهه جو ڪلام عالمگير ۽ آفاقي حيثيت رکندڙ پيغام آهي.
شاهه جي ڪلام ۾ به اهو ئي هڪ پيغام آهي، جيڪو ڪنهن هڪ قوم، ملڪ، خاندان، ذات يا فرد لاءِ ناهي بلڪ هِي آفاقي پيغام فطري تقاضائن جو پورائو ڪندڙ پيغام آهي. هر قوم، هر ملڪ، هر فرد، هر وقت ۽ هر دور جي حالتن مطابق نئين سج جو نئون نياپو آهي.
شاهه صاحب جي شاعريءَ جا قدر غير متبادل ۽ اڻ مٽجندڙ آهن. اهو ئي سبب آهي جو سندس فڪري ۽ معياري بلنديءَ تائين ڪوبه پهچي نه سگهيو آهي، ڇو ته سائين منھنجا! آڳاٽي زماني کان اڄ جي سائنسي ۽ فني عروج جي دور تائين مغرب ۽ مشرق جو ڪوبه اديب، دانشور، مفڪر ۽ شاعر نه ته عالمگير امن ۽ برادريءَ جو اصول پيش ڪري سگهيو ۽ نه انسان ذات جي سڀني جذبن ۽ احساسن جي گڏيل ترجماني ۽ نمائندگي ڪري سگهيو.
اهو شاهه صاحب جو ئي عروجِ ڪمال آهي جو سندس شعر ۾ فن۽ فڪر جو حسين سنگم ۽ امتزاج ملي ٿو. سندس ڪلام ۾ سوالن جا جواب ۽ مسئلن جا حل ملن ٿا. سندس ڪلام ۾ زندگيءَ جي هر پھلوءَ جا اولڙا ۽ عڪس نمايان نظرا چن ٿا.
لطيف ان ماڳ تي انهن وٽ پھتل هو جتي ڪا حد ۽ لاحد ڪانه هئي. جيئن لطيف سائين فرمايو، ”وڃن تِتِ ٿيوم، جِتِ نهايت ناه ڪا“!
دوستو! شاهه جي شاعري اهو روشن سج آهي، جنھن جي ڪرڻن ۾ مشرقي ۽ مغربي انساني فطرت ۽ انساني مزاج جو ڳوڙهو اڀياس ٿيل آهي. لطيف جو فڪر اهو سج آهي جيڪو اولهه ۽ اوڀر کي هڪجھڙو واسي ٿو. جنھن کي ڪوبه غروب ڪونهي.
اڄ علم ۽ فن، تحقيق ۽ تجديد، سائنس ۽ ٽيڪنالوجيءَ جي ڪثرت آهي، اڄ انسان ڌرتيءَ جون سرحدون اورانگهي زميني گولي کان تمام گهڻو مٿي چنڊ ۽ مريخ تي پهچي پنھنجي عظمت مڃائي چڪو آ. پر وري ڪو لطيف پيدا ڪونه ٿيو.
ٽي سئو سالن ۾ مولانا، مولوي، مُلان، پير، مشائخ، معلم، فلسفي، اديب، دانشور، شاعر، سائنسدان ۽ ڊاڪٽر هزارها پيدا ٿيا پر وري لطيف پيدا ڪونه ٿيو.
دوستو! لطيف جيڪڏهن موجوده تعليم ۽ تدريس جي طريقن سان پڙهيل هجي ها ته هنن ٽن صدين ۾ سوين شاهه لطيف پيدا ٿي پون ها.
دوستو! اسان جي زندگي غير حقيقي ۽ غير اصول معيارن ۾ قيد ۽ قابو آهي. اسان جي زندگي حيوانن وانگر بغير نصب العين مقرر ڪرڻ جي گذري رهي آ، جنھن ڪري اسان ۾ ڪا معنى ۽ حقيقت پيدا نٿي ٿئي. جڏهن ته شاهه صاحب واري زندگي اسان کان گهڻو بلند ۽ بالا آهي. اسان جي دل نور ۽ زندگيءَ کان محروم آهي، تنھنڪري اسان جھڙن مان لطيف جو وري پيدا ٿيڻ مشڪل ۽ ناممڪن آهي.
شاهه صاحب جي آفاقي ڪلام کي سمجهڻ لاءِ ڪو لطيف ثاني گهرجي جيڪو شاهه جي شخصيت ۾ فنا هجي، جيڪو شاهه صاحب جي قلبي ڪيفيات ۽ باطني حِسَ مان لنگهي اچي، جيڪو پنھنجي قلب جي تار کي لطيف جي تار سان ملائي لطيف جي راز کي پنھنجي آواز ۾ بيان ڪري سگهي.
دوستو! اڄ قلم ڏئي قلب کسيو ويو آ. اڄ ڪَلُون ڏئي قرار ڇنو ويو آهي. قلم، قال جي ٻائيتال کي ته لکي سگهجي ٿو پر عشق جي جانسوز شدت، حرارت، گرمي، روشني ۽ ڪيفيات کي ڇا بيان ڪري سگهندو. اسان وٽ رڳو قال آهي، حال ڪونهي، ماضي آهي مسقبل ڪونهي، ڳالهيون ته وڍين واريون آهن پر آهيون ٿلها متارا. هت ته اهو گهرجي جنھن جو اندر اڌ هجي.
اڄ اچو ته ڪنھن اهڙي ڪليگر جي تلاش ڪريون جيڪو قلب جي ڪـَسُ ۽ ذهن جي زنگ کي ڪپي ۽ ڪوري ڪڍي. اچو ته ڪنھن اهڙي روحاني ڊاڪٽر جي تلاش ڪريون جيڪو اندر جي اکين جو آپريشن ڪري روحاني ۽ دل جي بصيرت مهيا ڪري. اچو ته ڪنھن اهڙي سونهين ۽ ڏاهي دانشور جي تلاش ڪريون جيڪو ڪـَنَ کان وٺي زندگيءَ جي اصل مقصد واري راهه ڏيکاري ۽ ان تي هلائي سگهي. اچو ته ڪنھن اهڙي جوڳيءَ ۽ سنياسيءَ جي تلاش ڪريون جيڪو اسان کي کپرن ۽ واسينگن جي ڏنگن ۽ زهرن کان آگاهي ڏئي بچائي سگهي.
لکين لوڙائو، سھسين آهن سُڃَ ۾،
بـَرَ ۾ بورائو، کڻج پيادي پاڻ سين!
**